8. Sizche Milletperwerlik, wetenperwerlik terbiyisining ehmiyiti barmu? Bu terbiyini balilardin bashlap tutush kérekmu-yoq?

Bu soalning aldinqi qismi "Toghra ish qilish" qa bérip taqalsa, kéyinkisi "Ishni toghra qilish" mesilisige ait iken. Men soalda soralghan mesilining özi üstide toxtilishtin burun, aldi bilen öz béshimdin ötken bir qanche ishni teswirlep ötey.

Oqurmenlerningmu xewiride bolghinidek, men qilidighan projektning birsi quyash sistémisigha yéqin bashqa yultuzlarni aylinip turidighan planetalarni tekshürüp, uningda bizge oxshash hayatliqning bar-yoqluqini éniqlaydighan bir alem téléskopi layihilesh.  Bu NASA ning "Insanlarning kélip chiqish menbesi" dégen bir chong tetqiqat nishanining bir qismi bolup, bu tetqiqat mundaq 3 soalgha jawab tépishni meqset qilidu:

1) Biz (yeni yer shari we insanlar) nedin kelgen?

2) Kainatta biz yalghuzmu?

3) Biz nege barimiz?

Men her qétim yuqiriqi 3 soalni uchratqanda, ésimge biz Uyghurlar kélip qalidu: Qanchilik Uyghurlar özining kimlikini bilidighandu? Qanchilik Uyghurlar özining nedin kelgenlikini bilidighandu? Qanchilik Uyghurlar özining nege qarap méngiwatqanliqini oylaydighandu?

1991-yili sabiq Sowét Ittipaqi yimirilgende, Amérika we gherb elliri hökümetliri ottura Asiyadiki Türkiy milletlirining Türkiye xelqi bilen birliship, xuddi Osman impériyesige oxshash yéngi bir impériyeni wujudqa keltürüp qélishidin intayin ensiridi. Shu waqittiki bir qanche yil ichide, Amérikining gézit-jurnallirida mushu mesilige ait maqaliler arqa-arqidin élan qilindi. Shu chaghda men bir parche Uyghurlargha ait maqalinimu körüp qaldim. U maqalining aptori Uyghur diyarigha bérip, Ürümchi we bir qisim wilayetning merkiziy sheherliridiki Uyghurlar topliship soda qilidighan bazarlargha bérip, uchratqan Uyghurlardin: "Sizning millitingiz néme?" dep soraptu. Köpinche Uyghurlar uninggha: "Men Qeshqerlik", "Men Qaghiliqtin", "Men Ghuljiliq", "Men Kuchaliq", "Men Aqsuluq" dégendek jawablarni bériptu. Intayin az sandiki kishiler bolsa uninggha: "Méning millitim Uyghur", dep jawab bériptu. Shuning bilen aptor maqalisining axirida: Uyghurlarda téxi birlikke kelgen bir milliyetlik éngi shekillenmeptu, dep xulase chiqirip, Uyghurlardin ensirimisimu bolidiken, dégendek nersilerni yéziptu.  Eger hazir bir kishi Uyghur diyaridiki barliq Uyghurlardin: "Sizning millitingiz néme?", dep sorisa, ularning qanche pirsenti: "Méning millitim Uyghur", dep jawab bérer?  "Men Uyghur" dégenlerning ichide qanche pirsenti pexirlinip turup, qanche pirsenti uyatqandek bolup jawab bérer?  Hazir özini pexirlinip turup "Men Uyghur" deydighanlar köpiyiwatamdu yaki aziyiwatamdu?

1993-yili men, méning Kaliforniye Uniwérsitétidiki ustazim Andre Knoesen we uning bir burunqi sawaqdishi üchimiz birliship Amérikidiki bir eng yuqiri derijilik ilmiy tetqiqat jurnilida bir parche ilmiy maqale élan qilduq. Ustazimning sawaqdishining ismi Joseph Mait bolup, uning milliti Yehudiy iken. Bu men chet elge chiqip, tunji qétim tonushqan Yehudi idi.  Ustazim bilen ikkisi doktorluq unwani üchün birge oqughanlar iken. Joseph Amérikining Nyu York shitatigha jaylashqan bir dangliq military tetqiqat merkizide ishleydighan bolup, u hazirmu shu yerde ishlewatidu. Biz u maqalini élan qilip uzun ötmey, men Joseph bilen Amérikida échilghan bir xelq’araliq ilmiy tetqiqat yighinida birge bolup qaldim. Biz birge paranglishish jeryanida, u mendin méning néme millet ikenlikimni, ismim uninggha bek yéngi tuyulghanliqini soridi. Shuning bilen men aditim boyiche uninggha Uyghur toghrisida bir meydan ders öttüm. Sözümni tügetkendin kéyin men uningdin: "Andre ning dep bérishiche sen Yehudi ikensen-he?" dep sorudum. U: "Hee, men bir Yehudi. Men özümning bir Yehudi bolghanliqidin intayin pexirlinimen." dep jawab berdi. Men bu sözge qarita özümni mejburlap külüp qoydum. Qandaqtu bu sözdin kéyin méning könglüm intayin biaram bolup ketti. Azraq zerbe yégendekmu hes qildim. "Men u kishidin 'Özüngning bir Yehudi ikenlikingge qandaq qaraysen?' dep sorimighan tursam, u manga némishqa bundaq jawab béridu?" dep qorsuqummu bir az köpti. Shu kündin bashlap bu söz yürikimning chongqur yérige ornap ketti. Her qétim bu weqeni esliginimde: "Néme üchün Yehudiylar bir kishi sorimisimu bashqilargha özining Yehudi bolghanliqidin nahayiti pexirlinidighanliqini éytalaydu? Néme üchün biz Uyghurlar undaq démeymiz? Néme üchün biz undaq déyelmeymiz?" Men Amérikigha kelgen deslepki mezgilde balilarning mektipide bezi paaliyetler bolup qélip, shu paaliyette men Uyghurlarni tonushtursam, töwendin héch qandaq sada chiqmighan idi. Amérikiliqlar bilen ayrim paranglashqanda ulargha özümni we Uyghurni tonushtursam, beziliri méning dégenlirimge ejebliniwatqandek chiray halitini ipadiligen idi. Köpinche waqitlarda ular bu parang mezmunigha anche qiziqip ketmeytti.

Yehudiylar kommunizmni ijat qilghan. Ular démokratiyenimu ijat qilghan. Insan tarixidiki eng meshur fizika alimi Éynishtéynmu Yehudiy. 1987-yilidin 2005-yilighiche Amérika Fédératsiye Bankisining reisilik wezipisini ötigen kishi Alan Grén Spanmu Yehudiy. Eyni waqitta bu kishining her bir éghiz sözi pütün dunyaning paychek bazirigha tesir körsitetti. Kaliforniye shitatining 2 sénetorimu Yehudiy. Men mushu söhbetning hazirghiche bolghan qisimlirida oxshimighan sahelerde Nobél mukapitigha érishken Yehudiy alimliridin az dégende 3 kishini tilgha aldim. Bügün intérnétni izdep körsem, Yehudiylardin Nobél mukapiti alghanlarning sani 160 kishidin ashidiken. Bu san dunyadiki bashqa herqandaq milletni bésip chüshidiken. Yahudiylarning qolgha keltürgen netijilirini mushundaq tonushturush üchün kem dégende birer kitab yézishqa toghra kélishi mumkin. Lékin, ularning bashqa milletlerge we insaniyetke qilghan jinayi ishliridinmu xéli köp. Téxi yéqinda ular xuddi bir xotuni bilen urushup qélip, xapa bolup, öyidiki chine-qachilarni chaqqan erge oxshash (In'glizchide buni "A mad man" dep ataydu) Liwan’gha bésip kirip, u yerni 2 ay bombardiman qilip, nurghun sheherlerni weyran qilip, déngiz boyini may bilen bulghap, 1000 din artuq puqrani öltürüp chiqip ketti. Mushundaq turuqluqmu, ular yene pursetla bolsa bashqilargha "Men özümning bir Yehudiy bolghanliqimdin pexirlinimen", deydu.

2000-yili men Amérikidiki bir qisim Uyghurlar bilen xéli ariliship baqqan bir Amérkiliq bilen birge bolup qaldim. Paranglishish jeryanida u mendin Uyghurning qandaq millet ikenlikini, uning qandaq tarixiy arqa körünüshi barliqini soridi. Men uninggha özüm bilgen ehwallarni sözlep berdim. Sözümning axirida u méning qolumni mehkem siqip: "Erkin, men bu soallarni hazirghiche xéli köp Uyghurlardin sorighan. Lékin, birersidin özüm qanaetlen'gidek jawab alalmighan. Mana bügün séning jawabingni anglap tunji qétim Uyghur toghrisida bir az chüshenchige ige bolghandek hés qildim. Sanga rehmet." dédi. 

Emdi yuqiriqi soalning özige kelsek, bu sorunda uni Uyghurlargha we Uyghur diyarigha baghlap turup jawab bérish muwapiq emes. Shunga men bu mesilige Amérikidiki ijtimai pen mutexessisliri qandaq qaraydiken, shu toghrisida özümning chüshenchisini azraq sözlep bérey. Milletperwerlik (In'glizche "nationalism") bilen wetenperwerlik (In'glizche "patriotism") mena jehettin bir-birige intayin yéqin bolup, ularni omumlashturup chüshendürüshmu asasen mumkin emes. Yeni, bu 2 uqumning qandaq konkrét mezmunlarni öz ichige alidighanliqi bir dölet, bir rayon we bir milletke qarap oxshash bolmaydu. Mesilen, 20-esirde bir qisim diktaturchilar xelqning öz dölitige bolghan wetenperwerlik muhebbitini urghutup, uni özi élip bériwatqan urushning mahiyitini aqlash we xelqni tizginlesh üchün xizmet qildurdi. Démokratiyelik réspublikilarde bolsa, ashundaq diktaturluqqa qarshi élip bérilghan küreshlerni wetenperwerlik kürishi, dep hésablidi. 

In'glizche lughettiki éniqlimisi boyiche éytqanda, millet (In'glizche "nation") dégen söz bir xil étnik ailisidin kélip chiqqan ademler topigha qaritilghan bolup, bu topning ichidiki ademlerning hemmisi oxshash bir xil tilni yaki bir-birige nahayiti yéqin bolghan tilni ishlitidu. Millet toghrisida yéqinda özige "Aptap" dégen intérnét ismi qoyuwalghan bir qérindishimiz Biliwalgha bir intayin yaxshi maqale chiqardi. U maqalining mawzusi "Millet dégen néme?" bolup, intérnét adrisi:

http://www.biliwal.com/modules.php?name=Forums&file=viewtopic&p=2389#2389. 

Men uni www.Meripet.com ghimu qoyup qoydum: http://www.meripet.com/Academy/Millet.htm. Men oqurmenlerning uni bir qétim körüp béqishini tewsiye qilimen. Bu maqalide éytilishiche, milletning til, ghorur we medeniyettin ibaret 3 muhim amili bolidu. Bularning ichide, til bolsa milliy medeniyetning shekillinishi we uning mukemmel mewjut bolup turushidiki wasite. Medenieyt bolsa millet rohining ipadichisi, shundaqla millet pütünlükini wujudqa chiqarghuchi shilim. Ghorur bolsa milletning rohi, til we medeniyetning kimlik kénishkisi.

Millet söyümlükning obyékti bolup, bir adem öz milliti arqiliq özini bashqilardin perqlendüridu. Bir ademning öz milliti ichide özige xas burchi we kapaletke ige qilin’ghan bir qisim alahide hoquqi bolidu.  Bu yerdiki "burchi" déginimiz öz millitining tarixi, medeniyiti, asasiy qanuni we jughrapiyesi qatarliqlarni bilish mes'ulyitini körsitidu. Qisqartip éytqanda, milletperwer kishiler bir institutni we uning xaraktérlirige wekilliq qilidighan amillarni söyidu. Roshenki, öz millitini söyüsh we shu arqiliq milletperwer bolush üchün choqum öz millitini, bolupmu yuqirida tilgha élinghan öz millitige xas bir qisim nersilerni bilish kérek. Yash-ösmürlerge bu nersilerni milletperwerlik terbiyisi arqiliq ögitish dunyadiki mutleq köp sandiki milletler qollinidighan eng ünümlük usul bolushi mumkin. Lékin Uyghurlar üchün hazir bundaq qilish asan emes. Hazir bu jehettiki ishlar peqet terbiye körgen ata-anilar öyide öz perzentlirige sözlep bérish bilenla chekliniwatidu. Shu sewebtin men yuqirida teswirlep ötken bir qanche misallardikidek ehwallar yüz bériwatidu.

Wetenperwer kishiler bir xil idiye we uning prinsiplirini söyidu. Wetenperwerlikning mundaq alahidilikliri bar: Wetenperwerlik kishilerning dölet siyasiy paaliyetlirige qatnishishini ilgiri süridu. Bu siyasiy paaliyetler saylamda bélet tashlash, memliketlik ijtimaiy heriketlerge qatnishish, sotqa chiqip dewalishish, esker bolush we hökümet organlirida ishlesh qatarliqlarni öz ichige alidu. Köpligen kishiler mushundaq dölet siyasiy paaliyetlirige qatnashqanda, dölet siyasitining téximu yaxshilinishi we téximu adil bolushini emelge ashuralaydu.

Men mushu soalni korgendin keyin, Amérika jem’iyiti mektep oqughuchilirigha wetenperwerlik terbiyisi bérishke qandaq qaraydighanliqi toghrisida azraq izdinip, tapqan matériyallarni téz sür'ette oqup baqtim. Men körgen matériyallargha asaslan’ghanda, Amérikiliqlar asasen mektepte wetenperwerlik terbiyisi bérishke qarshi iken. Ular körsetken seweblerning bir qismi munulardin ibaret:

1. Beziler wetenperwerliktin paydilinip, bir dölettiki erkin we mukemmel asasqa ige siyasiy munazirining dawamlishishigha tosqunluq qilidu.

2. Wetenperwerlik ayrimchiliqni ilgiri süridu, hemde qanunsiz halda öz grajdanlirini bashqa insanlardin üstün köridighan idiyeni terghip qilidu. Barliq muhebbetler "qarghu" (yeni sewebsiz) bolghinidek, kishilerning bir döletke bolghan muhebbiti u döletning yétersizlikini körmeslikke élip bérishi mumkin.

3. Bir qanunluq hökümet özi bashqurghan kishilerning öz ixtiyarliqi bilen semimiy qollishi asasigha qurulghan bolidu. Eger bir hökümet özining ghayet zor hoquqini mektep oqughuchiliri üstidin ishlitip, u oqughuchilarni bu hökümetni yaqturushqa mejburlisa, u halda xelqning bu hökümetni qollishi semimiy bolmay qalidu.

4. Oqughuchilargha wetenperwerlikni chiqish nuqtisi qilip turup tarix sözligende, tarixni özgertish we yalghan tarix yasashqa élip baridu. Undaq ehwal astida oqughuchilargha tarixta néme ish bolghanliqini we néme üchün shundaq bolghinini eynen sözligili bolmaydu. (Men "Junggo kompartiye tarixi" ni ottura we aliy mektepte jem’iy 3 qétim ders qilip oqudum. Eyni waqittiki siyasiy weziyetning oxshimasliqigha qarap, bu 3 qétimliq dersning mezmunida perq intayin chong boldi.)

Amérika mektepliri oqughuchilarning diqqitini monopoliye qiliwalmaydu. Ular her xil siyasonlar bilen, yeni hökümet siyasitini qollaydighan we uninggha qarshi turidighan siyasonlar bilen, riqabetlishidu. Döletning heqiqiy igisi Xuda, dep qaraydighan diniy bashchilar bilenmu riqabetlishidu. Siyasigha qatnishishni emes, istémalni ilgiri süridighan chong soda shirketliri bilenmu riqabetlishidu. Bu jehette mektepning bir oqutquchisi xuddi bir padishahqa oxshash bolup, héch qandaq kishi u oqutqichining dersxanida néme dep ders sözlishige arilishalmaydu. Shunglashqa oqutquchilar döletning her xil chong siyasetlirige nisbeten, dölet ichi we sirtidiki her xil chong siyasiy weqelerge nisbeten élip bériliwatqan bes-munazirining her ikki teripini teng sözlep, oqughuchilarni özliri musteqil oylash we tehlil qilishqa chaqiridu. Axirqi xulasini oqughuchilarning özi chiqirwélishini teshebbus qilidu. Méning oghlum hazir toluq otturining 3-yillighida oquydu. Uning tarix oqutquchisi her qétimliq derste aldi bilen Amérikining téma boluwatqan her xil ichki we tashqi mesililer toghrisidiki chong bes-munazirelerni chüshendürüp turdi. Uning oqughuchilargha chüshendürgen nurghun nersiliri Amérika prézidénti Bushning tashqi siyasiti we uninggha yoshurun’ghan bir qisim kishilerning ayrim muddiasi bolup, Bushni chüshüridighan nersilermu intayin köp boldi. Men nurghun gézit oqup chüshinip mangghan nersilerni méning oghlum mekteptiki ders ariqiliqla chüshinip mangdi. Nurghun siyasiy ishlarda men hazir oghlum bilen xéli uzun oxshash sewiyede paranglishalaymen.

Amérikidiki  Wiskonsin Uniwérsitétining Madison shöbiside "Kevin Barrett" isimlik bir proféssor bolup, u sinipida ders sözligende oqughuchilargha 11-sintebir weqisini Amérika hökümiti pilanlap keltürüp chiqarghanliqini, undaq qilishidiki meqsidi Ottura Sherqtiki urushta siyasiy paydigha érishish ikenlikini éytqan. Bu weqedin kéyin Amérika jumhuriyetchiler partiyisining bir qisim rehberliri bu proféssorni mekteptin qoghlap chiqirish toghrisida teklip berdi. Lékin, u mektep bu proféssorni ishtin boshatmidi. Uning eksiche, pütün Amérika boyiche bu proféssorni qollash herikiti qozghilip, gézit-jurnallarda uni qollaydighan nurghun maqaliler élan qilindi. Shuning bilen bu proféssor bir memliketlik qehriman yaki "cholpan" bolup qaldi.  Men bügün intérnétni axturup körsem, Amérikidiki bir orun "Kevin Barret" qa oxshash, 11-sintebir weqesini Amérika hökümiti keltürüp chiqarghan, dep qarap meydan’gha chiqqan, pütün memliket boyiche dangliq kishilerdin jem’iy 44 neperni tizimlaptu.

Yuqiriqilar Amérikining ehwali. Men oqurmenlerdin bu yerdiki uqumlarni Uyghurgha we Uyghur jem’iyitige özliri tedbiqliwélishini ümid qilimen. Bu yerde tekitlep qoyushqa tégishlik bir nerse shuki, xuddi yuqirida tilgha élip ötüp ketkendek, bir adem özini melum bir milletning bir ezasi, dep hésablaydiken, u choqum öz milliti ichidiki mundaq bir burchni ada qilishi kerek: Öz millitining tarixini, medeniyitini, asasiy qanunini, we jughrapiyesini yaxshi igiliwélish.  Uyghurlar hazir bu jehette intayin ajiz.

Bu yil yazda Ürümchige barghanda, men bir pütün ömrini Uyghur jurnalistliqi bilen ötküzgen pishqedem Uyghur ziyalisi bilen yérim saet parangliship qaldim. U akimiz hazirghiche Uyghur jem’iyitidiki nurghun mesilini nezeriye jehettin tehlil we tetqiq qiliptu. Xéli köp kitabmu chiqiriptu. Uning hazir basmigha teyyarlawatqan kitabining mezmunidin men azraq xewer tépip, intayin hayajanlinip kettim. Sewebi, men burun Uyghurlar ichide bundaq mesile üstide bash qaturidighan ademler yoqmikin, dep ensireyttim. Ürümchide kitabxanilar anche köp emesken. Aqsudimu hem shundaq. Men ulargha kirip baqtim. Bir qisim kitablarni waraqlap baqtim. Nahayiti yaxshi yézilghan kitablar bar iken. Bir qisim ot yürek Uyghur zatliri tosalghuning qanchilik köp bolushi, qiyinchiliqning qanchilik éghir bolushi, sharaitning qanchilik nachar bolishigha qarimay, ötmüshtiki Uyghur medeniyitining ichidiki her xil göherlerni qézip tépip, uni kitab qilip chiqirip, Uyghur xelqining paydilinishigha sunuptu. Bu kitabning aptorlirining mutleq köp qismi aliy mektep terbiyisi körmigen iken. Lékin, yazghan nersilirining süpiti nahayiti yuqiri iken. Bir küni men bir chong bazar binasining ichide kétiwatsam, méni bir ukimiz chaqirdi. U ukimiz shu bazarda bir kichik yerni ijarige élip, Uyghur kitab dukini achqan iken. Méning resimimni burun tor betliridin körgen bolghachqa, méni tonuwélip chaqirishi iken. Ikkimiz olturup bir dem paranglashtuq. Peqet toluqsiz ottura mektep sewiyisige ige bu ukimiz özi yézip chiqarghan kitabtin manga 3 xil kitab sowghat qildi. Pul bersem hergiz almidi. Méning igilishimche, hazir Uyghur diyarida bir yazghuchi mushundaq kitab chiqarsa, uningdin jem’iy aran 3000 dane etrapida sétilidiken. Shunglashqa basqandimu her bir xil kitabni 3000 dane etrapida bésip chiqiridiken. Texminen sekkiz milyon nopusqa ige Uyghur xelqidin mushundaq kitablarni sétiwalidighanlardin aran 3000 kishi chiqidiken. Kitabxanilarning ichide adem intayin az bolup, kishige nahayiti soghuq tuyulidiken. Buning bilen sélishturghanda, Uyghur résturanliri bashqa bir dunya iken. Meyli chüshlük tamaq waqti bolsun, meyli kechlik tamaq waqti bolsun, meyli hepte arilighi bolsun, yaki shenbe-yekshenbe dem élish künliri bolsun, Uyghur résturanliri ichining awatliqi kishini heyran qalduridiken. Men Amérikida Uyghur diyaride körgenning del eksini korimen: Kitabxanilar migh-migh adem bilen liq tolghan. Résturantar bolsa ademsiz chöllükke oxshap qalghan. Buningdin 3 hepte burun bizning bir er-ayal dostimiz özlirining yilliq toy xatire küni munasiwiti bilen ayalim bilen ikkimizni bir Iranliqlar achqan résturan’gha teklip qildi. U bir Jüme küni kechtiki ish bolup, adette bundaq waqit Amérikining résturanlirida adem eng köp bolidighan waqit idi. Bu bir awat  bazargha jaylashqan, derijisi xéli yuqiri résturan bolup, neq meydanda saz chélip naxsha éytidighan ademliridin 5-6 adimi bar iken. Mexsus ussul oynaydighan sorunimu bar iken. Lékin, u küni kechte bu résturan’gha bizdin bashqa peqet yene bir jüp ademla keldi. Sazchilar biznimu öz ichige alghan halda jem’iy 6 xéridargha kech saet 11 giche saz chélip, naxsha éytip berdi.

JPL de men bar binaning méning ishxanam jaylashqan qewitide ishleydighan bir Yehudiy bar. U béshigha dawamliq Yehudiylerning kichik doppisini kiyiwalidu. Xalagha mangghandimu qolida birer kitab yaki jurnal oqup mangidu. Qolidiki kitabqa qarap, yolgha qarimaydighan bolghachqa, men her daim uning kéliwatqinini körgende, uning bilen üsüshüp ketmey, dep nahayiti éhtiyatliq bilen mangimen.  Bir nechche qétim men uning xalada öre turup, kichik teret qiliwatqandimu bir qolida kitab bar bolup, uni oquwatqanliqini kördüm. Bu alahide ehwal bolup, men bu kishidin bashqilarning bundaq qilghinini körmidim. Lékin, Yehudiylarning dunyadiki barliq milletlerdin ilim-pen qatarliq bir qisim sahelerde éship kétishide mana mushundaq rohning chong roli bar. Men mushu söhbetning 1-qismida tilgha alghan méning Aléks isimlik Yehudi dostumning öyide birermu téléwizor yoq.  U qet'iy téléwizor körmey, bosh waqitliridimu kitab-jurnal oquydu. Kitab oqushtin xuddi bashqilar téléwizor körüp hozurlan’ghandek hozurlinidu.  Bir insan üchün bundaq bir yashash yolini tallash we uninggha adetlinish asan ish emes. Lékin 55 yashlargha kirip qalghan Aléks hazir shundaq qiliwatidu. Men 80-yillarning béshida Mao Zédongning Jungnenxeydiki öyini ékiskursiye qilip baqqan. U kishining uxlaydighan kariwiti 2 kishilik kariwat bolup, yérimida özi uxlaydiken, qalghan yérimigha bolsa liqmu-liq kitab tiziqliq iken. Körgezme xadimlirining éytishiche, u kishi künige peqet 3-4 saetla uxlap, qalghan waqitta kitab oquydiken. Xaladiki  orunning aldigha we yénigha birdin kichik üstel qoyulghan bolup, ularghimu liqmu-liq kitab qoyulghan iken. Men yéqinda JPL de ademning uxlishi heqqide bir mutexessisning dokladini anglidim. Uning déyishiche adem hergizmu uxlimighangha ölüp qalmaydiken (Lékin, ilmiy nuqtidin élip éytqanda, adem normal ehwalda künige 6-9 saet uxlishi kérek iken). Men ömrümde Uyghurlarning tola kitab oquydighan, yaki mektepte bek tiriship oquydighan kishilerge qarita "Kechkiche kitapla oquydiken, ya birer alim bolalmaydiken" dégen gépini köp qétim anglidim. Shundaq, azraq kitab oqup qoyupla alim bolghili bolmaydu. Alim bolmaq undaq asan emes. Xeqler kitab oqup yürse, siz ulardek kitab oqushning ornigha ularni mesxire qilip yürsingiz, ular alim bolalmisimu sizge xojayin bolalaydu. Siz tedriji halda ulargha qul bolup qélishingiz mumkin.  Yéqinda Biliwal tor bétige "Kitapqa ishtiyaq baghlighan millet, ümidke tolghan millet", dégen bir qisqa yazma chaplandi. Kitabqa ishtiyaq baghlimighan millet qandaq bolup kéter?  80-yillarning otturliridiki bir yazda, Uyghur diyarida "ittipaqliq éyi" herikiti boluwatqan bir waqitta, Shinjang Uniwérsitétidiki bir xalaning ishikige "Men Uyghurlarning erlirini qul, ayallirini xxx qilimen", dégen bir jümle xet yézildi.  Shuning bilen Ürümchide xéli bir mezgil chong weqeler bolup ketti.  U xet yézilghili hazir 20 yildek bolup qaptu. Hazir Uyghurlarning ehwali qandaqraq?

Milletperwerlik dégen milletni söyüsh, milletke köyüsh, milletning istiqbaligha köngül bölüsh, her bir makanda, her bir zamanda Uyghurning ghémini yéyish, dégen söz. Köp kitab oqughanda, Uyghurlar tereqqiyat jehette bashqilarni bésip chüshelmigen teqdirdimu, qulluq ornigha chüshüp xarlinip qalmaydu. Mushundaq menadin élip éytqanda, kitabni köp oqush, milletperwer bolushning aldinqi shertidur.  Uyghurlar ichide toghra ishni qilishini we ishni toghra qilishni bilidighanlar xéli köp. Lékin hazir ularning özliri oylighanlirini emelge ashurushqa imkaniyet yoq. Uyghur jem’iyitige nahayiti uyghun kélidighan, Uyghurlarni we Uyghur diyarini tereqqiy qildurushqa nahayiti paydiliq bolghan ilghar sewiyelik, yuqiri süpetlik idiye we chüshenchiler köplep meydan’gha kéliwétiptu--Yuqirida tilgha élin’ghan kitablar we mushu söhbetning aldinqi qisimlirida tilgha élin’ghan Uyghur intérnét tereqqiyatliri mana mushuning tipik misalliridur. Lékin, bu idiye, chüshenche we bilimler hazir Uyghur xelq ammisigha anche yétip baralmaywétiptu.  Sétilghan 3000 kitabni öz’ara ariyet élip, uningdin 3 hessidin artuq adem oquydu, désekmu, u 10000 adem bolidu.  Bu ademler 8 milyon Uyghur nopusining aran 0.125 pirsentini teshkil qilidu.  Démek, bu san "yoq" dégendin azraqla yaxshi. Uyghurlar arisidiki intérnét ishlitidighan ademlerning sanimu intayin az iken. Nahiye we yézilarghu u yaqta tursun, wilayet sheherliridimu kompyutéri barlar we kompyutérini intérnétke ulighanlar intayin az sanda iken. Shunglashqa, ilghar kitab yéziwatqanlar, ilghar maqale we bashqa edebiy eser yéziwatqanlar, Uyghur tilidiki intérnét tor betlirini yasawatqanlarning nöwettiki eng muhim wezipisi, qandaq qilip öz mehsulatlirini keng Uyghur xelq ammisigha yetküzüsh. Bolupmu hazirghiche Uyghurlar üchün chiqirilghan tüzüm, belgilime we qanun permanlar ichide, Aptonum Rayon nizamliri ichide Uyghurlar paydilinishqa bolidighan, lékin hazirghiche kömülüp qalghan yaki héch qandaq ehmiyet bérilmigen qandaq mezmunlar bar, bu heqte izdinish kérek. Uyghur ishlirining tereqqiyatigha paydiliq qanuniy yollarni tépip chiqish kérek. Ashu yollardin paydilinip, Uyghur xelqini toghra yönilishke yéteklesh kérek.  Yéqinda Waris Abdukérim Janbaz isimlik bir qérindishimiz "Uyghur Tilini Ishlitish we Tereqqiy Qildurush Toghrisida Teklip" dégen, pütünley hazir mewjut bolup turghan qanun-belgilimiler üstige qurulghan bir teklipni teyyarlap, uni Uyghur diyaridiki munasiwetlik orunlargha yollash üchün weten ichi we sirtidiki Uyghur qérindashlardin imza toplawatidu. Mana bu men yuqirida éytqan ishning bir tipik misali.  Qanuniy yol arqiliq öz menpeitini qoghdash, qanuniy yol arqiliq özi üchün yol échish, qanuniy yol arqiliq öz ishlirini rawajlandurushning bir tipik misali. Men barliq oqurmenlerning bu teklipni we uninggha munasiwetlik qanun-belgilimilerni bir oqup chiqishini chin könglümdin ümid qilimen.

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti
 

Transport Wheelchair