4-Soal: Siz hazir ilim-pende alemge yürüsh qiliwatisiz. Wetendiki Uyghurlar bolsa apiride bolghan shu jayining esli-weslini bilmes halette turuwatidu. Démekchi, sizning nezeringizdiki dunya bilen Shinjangdiki Uyghurlarning nezeridiki dunya heqqidiki qarash qarimu-qarshi. Siz bu obyéktip mesilige qandaq qaraysiz?

Amérikiliq yazghuchi Aléks Haley özining «Millet Yiltizi» (Yurtimizda bu roman asasida ishlen’gen «Yiltiz» namliq köp qisimliq téléwiziye tiyatiri Uyghurchige terjime qilin’ghan) dégen romanida mundaq dégen idi: «Özining kimlikini chüshinidighan adem menggü bashqilargha qul bolmaydu». Bu bir adem üchün shundaq. Bir millet üchünmu hem shundaq. Méningche yuqiridiki soalda otturigha qoyulghan mesile öz-özimizge qandaq qarash, öz-özimizni qandaq chüshinish mesilisige bérip taqilidu.

1991-yili men yurtqa tughqan yoqlap bérip, bir küni kechte rehmetlik dadam ishleydighan mektepning ichide seyle qilip méngiwatqanda, méni tonuydighan bir yash oqutquchigha uchrap qaldim. Bu oqutquchi bir az haraq ichiwalghan bolup, méni körüpla qolumni mehkem tutup, «bir dem paranglishayli dep méni yatiqigha tartip mangdi. Méning waqtim bek qis bolghachqa, uning yatiqigha kirishni ret qilip, u yerge kirmeslikke bir az tiriship baqtim. Lékin men utalmidim. U oqutquchining yatiqigha kirgendin kéyin, biz bir dem u yer, bu yerlerdin paranglashtuq. Andin, éhtimal héliqi haraqning küchi bilen bolsa kérek, bu oqutquchi manga taza sözleshke bashlidi. Uning manga éytqan bir qisim nersiliri Uyghurlarning bu dunyada qanchilik ulugh millet ikenliki, Uyghurlarning dunya tarixidiki roli neqeder chong bolghanliqi, hazirmu uninggha Yaponiye, Amérika qatarliq tereqqiy tapqan döletler neqeder yuqiri baha béridighanliqi boldi. Bu oqutquchi ali mektepni püttürüpla mushu mektepke kelgen bolup, birer chet elge chiqip baqmighan idi. Men bolsam u waqitta Yaponiyede 2 yérim yil, Amérikida 3 yil yashap baqqan bolsammu, bu oqutquchi manga men héch némini bilmeydighandek muamile qilip, méning söz qilishimghimu purset bermey, Uyghurlarning dunyadiki hazirqi orni heqqide manga bir qétim ders ötti.

Bu bir ayrim weqe bolsimu, u hazir Uyghurlar arisida saqliniwatqan bir qanche mesililerni nahayiti gewdilik namayen qilip béridu. Bu mesilining bir qismi töwendikilerdin ibaret:

1. Bir qisim oqughan Uyghurlar semimiy emes. Yuqiriqi weqede, eslide men héliqi yash oqutquchigha Uyghurlarning dunyadiki hazirqi ornining qandaqliqini özümning chet eldiki tejribemge asasen éytip bergen bolsam, héch bolmighanda ikkimiz oxshash orunda turup pikir almashturghan bolsaq, sel muwapiqraq bolatti. Men yene mundaq bir ehwalni uchrattim: Amérikida oquwatqan bir Uyghur oqughuchining ata-anisi Ürümchide tonush-bilishlirige «Méning oghlum doktorluq unwani üchün oqumaqchi bolghanidi, uni Amérikidiki 4-5 dangliq aliy mektepler taliship qaptu.» Amérikida bakalawr, magistérliq we doktorluq unwanliri üchün oqushta, birla waqitta köpligen mekteplerge iltimas qilishqa bolidu. Her bir mektep u oqughuchini özining shertliri boyiche bahalap, eger sherti toshsa, uninggha chaqiriq qeghizi mangduridu. Bir mektep bir oqughuchining bashqa qanche mektepke iltimas qilghinini hergiz bilmeydu. Bu oqughuchi özi qobul qilin’ghan mekteplerni sélishturup, uning ichidiki özi eng yaxshi körgen mektepni tallaydu. Men doktorluq unwani üchün oquydighanda, jem’i 10 mektepke iltimas qilghanidim. Ularning ichidiki 6 mekteptin manga chaqiriq xéti keldi. Yeni, méni hergiz bu 6 mektep taliship qalghan emes. Méning qizim aliy mektepke kirgendimu, uninggha 3 mekteptin chaqiriq kelgenidi. Uyghurlar, bolupmu aliy terbiye körgen Uyghurlar öz-özige we bashqilargha semimiy bolushqa adetlinishi kérek. Özide yoq nersilerni bar qilip körsitip, shu arqiliq özinimu we bashqilarnimu aldap yürüsh bir uchigha chiqqan nadanliq we exmeqliktur. Bundaq mijez bilen bir ademning öz-özini toghra tonushi we chüshinishi hergiz mumkin emes. Bir millet üchünmu hem shundaq.

2. Nurghun kishiler melum bir mesile yaki melum bir kesip jehette héch qandaq bilimge ige bolmisimu, u mesile yaki kesp üstidin bir mutexessiske oxshash höküm chiqirishqa intayin amraq. Mesilen, men Amérikida saz chélishtin we naxsha-muzikidin héch qandaq xewiri yoq bezi Uyghurlarning Uyghur gitarchisi Shir’elini «Dunya boyiche gitar chélishta uninggha yétidighan kishi yoq» dep bahalap qilghan sözlirini dawamliq anglap turimen. Bu xildiki ehwal Uyghurlar arisida intayin éghir. Tereqqiy qilghan döletlerdiki medeniyetlik milletler yuqiriqidek ehwalda hergiz u gitarchigha özi baha bermeydu. Uning ornigha «Men Shir’elining gitar muzikisini bek yaxshi körümen», yaki «Men Shir’elining gitar muzikisini muzikilar ichide eng yaxshi körümen», deydu. Shir’elining gitar chélish hünirining dunyada qandaq orunda turidighanliqini bilish üchün, dunyadiki gitar we bashqa shuninggha oxshash muzika kespiy saheside aldinqi orunda turidighan bir qanche mutexessislerni yighip, shulargha bahalitish kérek.

3. Gherbliklerning mundaq bir sözi bar: "Beauty is on the eyes." Bu sözning uttur menisi «Güzellik ademning közide» bolup, bir nersining güzel yaki güzel emesliki uni körüwatqan ademge baghliq, dégendek menani bildüridu. Melum bir shey’i toghrisida éytilghan sözlerni 2 türge bölüsh mumkin. Uning birsi pakit. Yene birsi pikir. Eger men aldimda turghan bir mashinigha qarap «Mawu mashina qizil renglik iken» désem, méning déginim bir pakit bolidu. Eger men «Mawu mashina dunyadiki eng yaxshi mashina» désem, u méning pikirim bolidu. Men üchün bu mashina eng yaxshi bolsimu, bashqilar üchünmu shundaq bolushi natayin. Biz Uyghurlar üchün bizning naxshimiz, muzikimiz, ussulimiz, tamiqimiz, medeniyitimiz we örp-aditimiz qatarliq nurghun nersilirimiz intayin ésil. Lékin, ularni dunya boyiche eng yaxshi, dep éytqili bolmaydu. Ular biz üchün intayin ésil bolghini bilen, bashqa milletler üchünmu shundaq bolushi natayin. Bir milletke xas nersiler asasida u millet dunya boyiche eng yaxshi millet, dep baha bérish anche muwapiq emes. Siz tunji qétim Amérikiliqlarning Makdanol résturanigha kirip, uning "sandwitch" dégen tamiqi bilen mayda pishurghan yangyosini yésingiz, u intayin mizilik tuyulup kétishi mumkin. Lékin siz uni uda 2 kün ikki waqliq tamaq üchün yésingiz, uningdin qattiq zérikip kétisiz. Leghmenni uda 2 kün ikki waq yisingiz undaq zérikmeslikingiz mumkin. Eger siz bir Wiétnamliqlarning résturani aldidin ötsingiz, burningizgha bir xil sésiq puraq kiridu. Emma shu biz üchün sésiq puraq Wiétnamliqlar üchün xuddi bizning bunimizgha polo purighandek purishi mumkin. Shunga biz «Wiétnamliqlarning tamiqi intayin sésiq iken» dések bolmaydu. Qisqisi, bir milletke xas nersiler üstide toxtalghanda, imkan qeder sizning uni yaxshi körgen-körmigenlikingizni éytip, uninggha baha bérishtin saqlining. Eger siz uni bahalisingiz, sizning éytqiningiz peqet özingizning pikiri bolup, uning pakit bolushi natayin.

Men yuqirida Uyghurgha baha bérishtiki toghra pozitsiye we usulgha ait bir nechche mesililer üstide sözlep öttüm. Biz emdi Uyghurning dunyadiki ornini qandaq chüshinish kérekliki toghrisida toxtilishqa teyyar bolduq. Töwende bu mesile üstide özümning közetken we oylighanlirini bayan qilip ötey.

1) Men gepni aldi bilen tarixtiki Uyghurlar üstidin bashlay. Tarixiy xatirilerning körsitishiche, Uyghurlar 4000 yildin artuq tarixqa ige. Mushu 4 ming yilliq tarixiy dewir jeryanida, Uyghurlar özige xas medeniyetni tereqqiy qildurup, dunya medeniyitigimu közge körünerlik töhpilerni qoshqan. 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida Uyghur diyarida élip bérilghan ilmiy we arxéologiyelik tekshürüshler arqiliq nurghunlighan öngkürdiki budxana (budda ming’öyliri), budda ibadetxanisi qalduqliri, tam resimliri, qimmetlik izah resimliri, kitab we höjjetler bayqalghan. Yawropa, Amérika we Yaponiyelik tekshürgüchiler Uyghur diyarida tépilghan sen'et bayliqlirigha intayin heyran qalghan bolup, ularning teshwiqati dunyadiki qiziqquchi kishilerning diqqitini qozghighan. Hazir Uyghurlarning qedimiy medeniyet buyumliri Bérlin, London, Parij, Tokyo, Lénin’grad we New Délhi muzéylirida qoyulghan buyumlarning intayin muhim bir qismini teshkil qilidu. Mushu medeniyet buyumliri hemde Uyghur diyarida tépilghan qol yazma we bashqa höjjetler Uyghurlarning tarixta intayin yuqiri medeniyet derijisige yetken millet ikenlikini körsitip béridu.

Uyghurlar tarixta 3 xil yéziq ishlitip baqqan. 6- we 7-esirlerde ular Kök Türk bilen birlikte Orqun yéziqini ishletken. Uningdin kéyin kéyinlikte «Uyghur Yéziqi» dep atalghan bir yéziqni qobul qilghan. Bu yéziqni Uyghurlar kéyinki 800 yil jeryanida ishlitipla qalmastin, bashqa Türk xelqliri, Mongghullar, hetta Manjularmu ishletken. 10-esirde Uyghurlar Islamgha kirip, Ereb yéziqini qobul qilghan. Bu yéziqning ishlitilishi 11-esirde omumlashqan.

Uyghurlarning qedimiy edebiy eserlirining köpinchisi budda dini bilen Mani dini tékistliri bolup, ularning ichide nesriy, shéiriy eserler we dastanlarmu bar. Bu eserlerning bir qismi Gérmanche, In'glizche we Ruschige terjime qilin’ghan. Uyghurlar Islamgha kirgendin kéyinmu özining ottura Asiyadiki medeniyet jehettiki yuqiri ornini saqlap kelgen. Dunyagha dangliq Uyghur ziyaliliri wujutqa kélip, Uyghur edebiyati güllen’gen. Ashu dewrdin bashlap yashap kelgen yüzligen muhim eserlerning ichide Yüsüp Has Hajip (1069-70) ning «Qutatghu Bilik»i, Mehmud Qeshqirining «Diwani Lughet Türk»i we Ehmet Yüknekining «Etebetul Heqayiq»liri (yaki "Heqiqetler Bosughisi") bar.

Uyghurlarning tébabetchilik we dawalashta intayin keng bilimi bolghan. Sung sulalisi (906-960) xatiriliride körsitishiche, Nanto isimlik bir Uyghur doxtur shu chaghdiki Junggo diyarigha seper qilip, Xenzular uqmaydighan nurghun dorilarni özi bilen birge élip barghan. Li Shijén (1518-1593) tüzgen dunyagha dangliq Junggo Tébabetning Qisqiche Bayani ichige Uyghurlar dora qilip ishletken 103 türlük ösümlük kirgüzülgen. Gherblik ziyalilarning éytishiche «yingne sanjip dawalash»ni Uyghurlar ijad qilghan iken. Yéqinqi yillarda Uyghur diyarida mexsus Uyghur en'eniwi dorilirini tetqiq qilidighan institutlardin bir qanchisi quruldi.

Uyghurlar binakarliq, sen'et, muzika we xet bésish qatarliq sahelerdimu yuqiri derijilik tereqqiyatqa érishken. Gherblik tetqiqatchilarning ilmiy maqalilirigha asaslan’ghanda, Uyghur diyaridin tépilghan höjjetlerning ispatlishiche, Yawropaliq déhqanlarning ichide undaq qilalaydighanlar anche yoq bir mezgilde Uyghur déhqanliri qanuniy termilogiye ishlitip kélishim yazalighan. Élan qilin’ghan doklatlargha asaslan’ghanda, Guténbérg xet bésishni keship qilishtin nechche esir ilgiri Uyghurlar kitab bésip chiqirishni bilip bolghan. Ottura esrde, Xenzularning shéiriyet, edebiyat, tiyatirxana, muzika we resim sizish ishliri Uyghurlarning tesirini zor derijide qobul qilghan. 981-yili bilen 984-yilining ariliqida Qaraxoja Uyghur padishahliqigha ambasidor bolup ishligen Wang Yendé öz terjimihalida mundaq dep yazghan: «Men Uyghur padishahliqida körgen bu keng kölemlik medeniyetke intayin heyran qaldim. Bu padishahliqning hemme yerliride yasalghan budxana, budda ibadetxanisi, tam resimi, heykel, munar, gülistan, öy we ordilarning güzellikini teswirlesh mumkin emes. Uyghurlar qolda altun-kümüsh buyumliri we waza we sapal qachilar yasashqa intayin mahir iken. Bezilerning éytishiche Tengri bu xil talantni mushu xelqqila bergen iken.»

Islamdin burun Uyghurlar Shamanizm, Buddizm we Manizm dinlirigha ishen’gen. Buddizm Uyghur diyarigha bizning dewrimizning béshida kirgen bolup, shuningdin kéyin u Uyghur diyaridiki Türkiy xelqliri arisida nahayiti tézla kéngeygen. Ming’öy dep atalghan dunyagha meshhur budda ibadetxanilirining qaldughini Kucha, Turpan we Ganjiliq Uyghurlar yashighan Dunxuanglarda hazirmu körgili bolidu. Kucha shehiride kembeghellerge yardem qilish üchün yasalghan 50 tin artuq butxana, kütüpxana we xeyri-sahawat orunliri bolghan. Xoten shehiride chong kölemlik budda ibadetxanisidin 14 bar bolghan. Uyghurlar 934-yili Qaraxanilar hökümdari Satuq Bughra Xan dewride Islamni qobul qilghan. Shuningdin bashlap Islam Uyghurlarning birdinbir dini bolup kéliwatidu. Uyghurning qudriti we medeniyiti uzun tarixiy dewrlerde tereqqiy qilip, Ottura Asiyada ming yildin artuq waqit hökümranliq ornini tutup kelgen.

Emma, 1870-yilliridiki Manjularning tajawuzidin kéyin Uyghurlar qattiq chékinishke bashlidi. Shu sewebtin, Uyghurlar 19-esrning axirqi yérimi we 20-esirning aldinqi yérimidiki dunya sanaet inqilabigha héch qandaq töhpe qoshalmidi. Ikkinchi dunya urushidin kéyinki iqtisatta téz tereqqiy qilghan milletlerning qatarigha kirelmidi. 20-esrning kéyinki yérimidiki xewerlishish dewri, uchur dewri we kompyutér dewrlirini özi üchün obdan xizmet qilduralmidi. Bu jeryanda Uyghurlardin dunyani jelp qilghudek birer nerse chiqmighachqa, dunyadiki nurghun milletler, bolupmu Amérika we Yawropa elliridiki Uyghur bilen qan-qérindashliq munasiwiti yoq milletler Uyghurni asasen anglap baqmighan, bir xil halet hazirmu dawam qilmaqta. Eger Uyghurlar yéqinqi zamandiki penniy, téxnikiliq, iqtisadiy, ijtima'iy we siyasiy tereqqiyatlarghaqa yéqindin egiship mangalighan bolsa, Uyghur diyaridiki yer asti we yer üsti tebii bayliqliri bilen, hazir héch bolmighanda Qatar we Kuweyt qatarliq döletning xelqliri bilen oxshash turmush sewiyiside yashiyalighan bolatti. Men bilimen, bu teswirler her bir ghorurluq we wijdanliq Uyghurgha yaxshi anglanmaydu. Lékin, bu emeliyet. Biz tarixta dunyadiki, bolupmu ottura Asiyadiki tesiri nahayiti chong milletlerning biri bolup baqqan. Lékin, biz hazir undaq emes. Uyghurlar burun qolgha keltürgen dunyawiy utuq we shan-shöhretler ularni hazirqi dunyadiki orni üstün millet qilip körsitelmeydu. Uyghurlar kelgüside qandaq bolidu, buni biz Uyghurlarning buningdin kéyin tutidighan yolimiz belgüleydu.

2) Amérikidiki aq tenlikler tarixta Amérikidiki yerlik millet bolghan Indiyanlikler üstidin keng kölemlik qirghinchiliq yürgüzgen. Ikkinchi dunya urushi mezgilide Gérmanliqlar Yehudiylar üstidin qirghinchiliq yürgüzüp baqti. Yaponluqlar bolsa Asiyadiki nurghun milletler üstidin qirghinchiliq yürgüzüp baqti. Buninggha oxshash, bir millet bashqa bir millet üstidin qirghinchiliq yürgüzüp baqqan misallar yene intayin köp. Lékin, Uyghurlar özining pütün tarixida nahayiti keng qorsaqliq we merdlik bilen bashqa millet, bashqa medeniyet we örp-adet, we bashqa dinlargha yol qoyup, özining qoshniliri bilen inaq ötken. Purset tapqanda bashqa milletlerge yardemde bolghan. Özige tewe nersilerge we öz emgikige tayinip, bayashat yashighan. Hergiz bashqilar üstidin zorawanliq we qirghinchiliq élip bérip baqmighan. Shunga, Uyghurlar héch qandaq bir tarixiy jinayiti yoq pak millet. Bu jehette Uyghurlar dunya aldida qeddini égiz kötürüp, öz-özidin pexirlen'gen halda yashashqa toluq hoquqluq.

3) 1870-yilliridin kéyin Uyghurlar iqtisadiy, ijtimai we siyasi qatarliq hemme jehetlerde öz tarixidiki eng töwen nuqtilarni bésip ötti. Lékin, ularning sanaiti anche tereqqiy qilmighan bilen, ularning nopusigha nisbeten térilghu yerliri we yaylaqliri intayin keng bolup, déhqanchiliq we charwichiliqqa tayinip, intayin bayashat turmush kechérgen. Hechnémidin endishe qilmighan. Bashqa milletler bilen riqabetlishishke mejburi bolmighan. Shu sewebtin, Uyghurlarda bir alahide xildiki aqköngül, yuwash, mert, bashqilargha köyünidighan, bashqilarni özidin üstün köridighan psixika tereqqiy qilip yétishken. Bu xil psixika eyni zaman’gha pütünley mas kelgen bolup, Uyghurlarning yuqiriqidek mijezlerge ige bolushi u chaghda bir xil artuqchiliq idi. Hazir jahan pütünley özgerdi. Burun bir adem 10 dane nan yégen bolsa, hazir 10 adem bir dane nanni taliship yeydighan boldi. Shunga, Uyghurlar buningdin kéyin quldek yashashning aldini élish üchün, yuwashliq bilen horunluqni tashlishi kérek. Kichikidin tartip bashqa milletler bilen riqabetlisheleydighan iqtidarni yétildürüshi kérek. Uyghurlar dunyadiki her qandaq ilghar milletler bilen riqabetlishish iqtidarini yétildüreleydighan eqil-parasetke ige. Shundaqla dunyadiki her qandaq ilghar nersilerni, bolupmu ilghar medeyetni téz qobul qilalaydighan medeniy we ang-sewiye asasigha ige. Bu nuqta tarixtimu istaplan’ghan. Hazirmu ispatliniwatidu. Men bir qétim Kaliforniyening melum bir shehiride ötküzülgen, Amérikiliq yerlik millet bolghan Indiyanlerning hazirqi zaman netijilirini teswirleydighan bir körgezmige bardim. Bu körgezmide Indiyanlerdin yétiship chiqqan meshhur shexslerni tonushturghan jayda aran 3 kishi bar iken. Bular pütün Amérika boyiche tallan'ghanlarmu, yaki shu bir jaydin chiqqanlarmu, u méning ésimde qalmaptu. Uning birsi késel dawalaydighan doxtur, birsi aliy mektep proféssori, yene birsi bolsa özi shirket qurup, igilik yaratqan kishi iken. Amérikidek hemme adem üchün öz iqtidarining eng yuqiri cheklimisigiche tereqqiy qilish pursiti bar bir dölette, bir millettin közge körünerlik kishidin aran 3 adem chiqishi kishini chöchütidu. Uning eksiche, Uyghurlar 1980-yillirining kéyinki yérimidin bashlap chet elge chiqip oqush pursitige érishti. Mushu qisqighina 20 yilgha yetmeydighan waqit ichide, chet elge chiqip oqush pursitige érishken bu bir turkum Uyghurlar ichidin ilim-pen we téxnika saheside dunyadiki eng nopuzluq kishiler bilen birge dunyadiki eng ilghar orunlarda ishleydighan kishilerdin nurghunliri yétiship chiqti. Méning perizimche mushu 20 yil ichide Uyghurlardin doktorluq unwanigha érishkenlerning sani 50 tin ashqan bolushi mumkin. Mana bu Uyghurlarda dunyadiki ilghar milletler qatarigha ötüshtiki yoshurun küchning qanchilik köplükini ispatlap béridu.

Méning bilishimche, Uyghurlar ichide milletni tetqiq qilidighan ziyalilardin birersi yoq. Dunyada milletni eng köp tetqiq qilidighanlar Yaponluqlar. Ulardin qalsa Gérmanliqlar. Uyghurlarning bu xil haliti bizning yene bir ajizliqimiz bolup turuwatidu. Bir millet peqet sélishturush arqiliqla özining qandaqliqini we bashqilarning qandaqliqini chüshineleydu. Sélishturmay turup özini dunya boyiche birinchi dewélish bir uchigha chiqqan nadanliqtur. Men bu söhbetning aldinqi bir qismida bir adem üchün özige bir bayanname talliwélishning intayin muhimliqini éytip öttüm. Bu bir millet üchünmu intayin muhim. Bundaq bayannamini «millet terbiyisi» dep atashqimu bolidu. Mesilen, méning chüshinishimche Yaponluqlar öz perzentliri üchün élip baridighan millet yaki dölet terbiyisi mundaq bir qanche nuqtini öz ichige alidu (Toluq bolmighan jaylirini Yaponiyede oqughan we oquwatqan bashqa hemsheherlerning toluqlap kétishini ümid qilimen):

1. Yaponiye héch qandaq tebi'i bayliqi yoq bir aral dölet. Shunga Yaponluqlar bashqilargha bozek bolmasliq üchün choqum derijidin tashqiri qattiq ishlep, bashqilarningkidin yaxshiraq nerse ishlep chiqirishi kérek. Yaponda bir mezgil turup baqqan kishiler bu uqumning ulargha neqeder singip ketkenlikini asanla hés qilalaydu. Men Yaponda oquwatqan waqtimda, burun bizning tejribixanida ishlep oqush püttürüp chiqip kétip, shirkette bir qanche yil ishlep baqqanlarning éytip bérishiche, ular oqush püttürgendin kéyin deslepki 5 yil ichide, shirkette heptisige 7 kün, her küni kem dégende 12 saet ishleydiken. Eger siz Yaponiyege barsingiz, kech saet 10 larda ularning binalirigha qarap béqing. Shirket binalirining chirighi asasen yoruq ikenlikini, uningda téxiche kishilerning ishlewatqanliqini körisiz.

2. Ishenchlik adem bolush, kréditi bar adem bolush mutleq köp sanliq Yaponluqlarning kishilik xaraktéri bolup, buni her bir baligha kichikidin tartip singdürgen bolidu. Eger bir Yaponluq birige wede bérip, özining shexsiy yaki sirtqi sewebler tüpeylidin öz wediside turalmighan bolsa, kéyinki qétim wede bergen ademni uchratqanda, uning aldida öz qarnini pichaq bilen yérip ölüp bérishi mumkin. Yaponluqlardiki ishenchlik bolush, kréditi bar bolush köz qarishi mana mushu derijige bérip yetken. Shunglashqa ularning hemkarliship ishlep, bir ishni wujutqa chiqirish qabilyiti intayin yuqiri.

3. Bashqilargha tosalghu bolmasliq. Eger siz Yaponiyening kochisida kétip bérip, diqqetsizliktin bir kishini soquwetsingiz, siz epu sorashtin burun u kishi sizdin epu soraydu. Bu ehwalda u kishining oylighini «Eger men del mushu peytte mushu orunda bolmighan bolsam, u kishi méni soquwetmeytti», dégendin ibaret. Yaponiyede poyizgha chüshsingiz adem bilen liq tolghan poyiz wagonida héchkim héch qandaq awaz chiqarmay, téléfondimu sözleshmey, jimjit olturghanliqini körisiz. Mana bu etrapidikilerge dexli yetküzüp qoymasliq üchün shundaq. Bu ishning biz bu yerde toxtiliwatqan mesile bilen anche munasiwiti yoq. Shundaqtimu uni bu yerde tilgha élishimdiki seweb, Yapon xelqidiki millet éngining neqeder yuqiri pellige yetkenlikini teswirleshtin ibaret.

Yaponiyede millet éngi toghrisida héch qandaq teshwiqat yaki keng kölemlik paaliyet yoq. Héch bolmighanda men Yaponiyede turghan 2 yérim yil jeryanida men undaq ishni körüp baqmidim. Lékin, yash-ösmürlerde yuqiriqidek angni kichikidin bashlap yétildürüsh, her bir Yapon xelqining angliq ishigha aylan’ghan. Ata-ana, mektep we jem’iyetning ortaq terbiyisi arqiliq, yuqiriqi anglar her bir Yaponluqta puxta yétilgen.

Hazir Uyghurlar üchün birer ortaqlashqan «millet éngi dégen nerse yoq. Bu jehette balilar üchün pütün millet miqyasida élip bérilidighan héch qandaq terbiye yoq. Uyghurlar ichide, bolupmu oqughan we sheherdiki Uyghurlar ichide ishenchlik kishiler, wediside turidighan kishiler, semimiy kishiler intayin az. Ademni échinduridighini shuki, Uyghurchide taki hazirghiche In'glizchidiki «Credit» dégen sézge toghra kélidighan bir sözlük yoq. Shunga kishilerning bu jehettiki éngi heqqide söz échishmu qiyin. Shuni keskin éytish mumkinki, Uyghur ishlirining rawaj tapmasliqida, bir qanche adem birliship, birer chong ishni bashqa élip chiqalmasliqida, ademlerde «kredit» yoqluqi, ademlerning ishenchlik emesliki intayin chong rol oynawatidu. Uyghurlarda kréditi bar yuqiri süpetlik ademlerning kemchilliqi Uyghurni dunyagha sapasi töwen bir millet qilip namayen qiliwatidu. Mushu sewebtin, bir qanche adem birliship bir shirket qursa yaki igilik bashlisa, ularning ichidin choqum xiyanet qilidighan adem chiqiwatidu. Bir guruppa adem birliship birer chong ishni bashlisa, ularning ichidin choqum ortaq qobul qilin’ghan wedige asiyliq qilidishan adem chiqip kéliwatidu. Bir qanche adem birliship bir ish élip barghanda, choqum shexsiy menpeet yaki kichikkine menpeet üchün omumning menpeeti yaki chong menpeetni qurban qilidighanlar chiqiwatidu. Aq köngül, semimiy ademlerdin Uyghurlargha yardem qilimen dep, bezilerning ishenchlik emeslikinidin, özi xalighanche özgiriwélishidin burnigha yep, qattiq hesrette qalghan, ziyan’gha uchrighan we qattiq ümidsizlen'genler intayin köp. Bu ehwal Uyghur diyaridimu, chet eldimu shundaq. Emdi bu xil ehwalni özgertish kérek. Uyghurlarning ijtima'i pen bilen shughullinidighan ziyaliliri izdinip, pütün millet miqyasida Uyghur ösmürliride yétildürüshke tégishlik millet éngi, millet rohi we millet exlaqi toghrisida tekliplerni otturigha qoyushini ümid qilimen. Eger undaq qilmisaq, biz Uyghurlarning ishlirini yaxshilinishqa qarap buriyalmaymiz.


Menbesi: www.Biliwal.com