12. Amérikiliqlarning «sorun medeniyiti» heqqide ikki kelime sözlep ötemsiz?

Amérika bir köp milletlik, yaki, téximu toghriraq qilip éytqanda, hemme milletlik dölet bolghachqa, méhmandarchiliq aditi üstide toxtalghanda "Amérikiliq" dégen söz bilen Amérika ehwalini toghra tonushturghini bolmaydu. Choqum her bir millet üstide ayrim-ayrim toxtilishqa toghra kélidu. Mesilen, méning közitishimche, Amérikidiki Méksikiliq, Hindistanliqlargha oxshash kembeghel döletlerdin kelgen milletler ziyapet bilen köngül échishni asasiy mezmun qilghan méhmandarchiliqni köprek qilidu. Koréyeliqlar bolsa ziyapetsiz medeniy paaliyetlerni, mesilen kichik balilarning pianino Chélish musabiqisi, we chonglarning putbol oynash musabiqisi qatarliqlarni köprek qilidu. Uyghurlar bolsa ziyapetni öz ichige alghan her xil yighilishlarni élip bérish jehette dunya boyiche "derijidin tashqiri millet" bolalaydighanliqigha ishinimen.

Men Amérikigha kelgen 18 yildin buyan, méning Uyghurdin bashqa millet uyushturghan sorunlargha bérip baqqan waqtim intayin az boldi. Amérikiliqlarning toyidin peqet birsigila bérip baqtim. Hazir sanap baqsam öyige bérip méhman bolup baqqan Amérikiliqlar ailisi peqet 10 etrapida iken. Biz Amérikida eng kop qatnashqan nerse her yili yazda shirkettin uyushturidighan, In'glizche "picnic" dep atilidighan dala olturushi boldi. Bu olturushni men töwende "piknik" dep ataymen. Qalghanliri bolsa biz Uyghurlarning öz-ara olturushidur.

Men qatniship baqqan yuqiriqi Amérikiliqlar sorunini 2 türge ayrish mumkin. Uning birsi her bir ademge ayrim-ayrimdin bir kishilik tamaq teyyarlaydighan sorun. Mesilen, biz qatnashqan toy ene shundaq boldi. Toygha qatnashqan barliq méhmanlar aldin békitilgen 3-4 xil tamaqning ichidin birni tallaydu. Tamaq waqtida her bir ademge özi tallighan tamaq keltürülidu. Tamaqning perqi asasen uningdiki göshte bolup, birsi toxu göshi, birsi kala göshi, yene birsi béliq dégendek bolidu. Uninggha qoshumche bir az yangyu yaki gürüch, hemde azraq sey-köktatlarni öz ichige alidu. Keltürülgen tamaqqa adem aranla toyidu (toymaydighanlarmu choqum az bolmasliqi mumkin). Ikkinchi sorun hemme tamaqni bir jaygha qoyup, méhmanlar özi xalighan tamaqlarni bir texsige élip, özi xalighan jaygha bérip yeydighan sorundin ibaret. Bu xildiki sorun Amérikida eng omumiylashqan bolup, hazir bir rayondiki Uyghurlarning hemmisi bir yerge jem bolup élip baridighan yighilishlardimu mushundaq qilidighan bolup ketti. Bundaq sorundimu olturghan jayingizda tamaq bolmighan bolghachqa, tamaq yéyish peqet 30 minut etrapida dawamliship, qalghan waqitlarda tamaq anche yéyilmeydu. Uyghur diyaridikidek chong tamaq üstili yoq. Tamaq üstilining otturisida Chörgileydighan qismimu yoq. Shunga hemme adem bir üstelge toplashqan opche sorun we opche sorundiki ortaq parangmu yoq. Amérikiliqlar piknik qilghanda, yaki hoylisida méhman kütkende, hergiz sorunni bir ortaq sözdin bashlimaydu. Shirketning piknikliridimu héch qandaq bashliq, héch qandaq kishi kolléktipqa söz qilmaydu. Piknikning meqsiti peqet yéyish we köngül échish bolghachqa, shunila qilip tarqaydu. Men Amérikining méhmandarchiliq soruni toghrisida mushu jawabning axirida yene azraq toxtilimen.

Amérikiliqlarning öyige bérip méhman bolush serguzeshtlirimdin shuni hés qildimki, ularning teyyarlighan tamiqi éship qalsa, u bir normalsizliq iken. Oy igisi "Mawu kichikkine éship qaldi. Qaysinglar yeysiler?" dep towlap kétidiken. Bu jehette biz Uyghurlar del uning eksiche ikenmiz: Biz choqum rawurus éship qalghudek tamaq teyyarlishimiz kérek. Undaq qilmay, tamaq tügep ketse, "tamaq yétishmigen" bolup, öy igisi intayin nomus qilip kétimiz.

Amérikidiki Asiyaliq milletler achqan réstoranda bir qisim chong texside chiqidighan yémeklikler bar bolup, bashqa milletlerning réstoranlirida undaq hemme adem bille yeydighan nersiler asasen yoq. Bir top adem bir réstorangha kirsimu, her bir adem özining tamiqini özi buyruydu. Biz bezide bir chong türni tamamlap, uni tebriklesh yüzisidin bashliqimiz bizni öz puli bilen bir réstorangha chaqirip qalsimu, tamaqni her birimiz ayrim-ayrim buyruymiz. Uning pulisini bashliqimiz töleydu. Mushundaq opche tamaq yoq sorunning bir alahidiliki, uningda asasen israpchiliq bolmaydiken. Amérikiliqlar buyrutqan tamiqini pakiz yep tügitidu. Eger yep bolalmay qalsa, éship qalghinini élip kétidu. Ademni heyran qalduridighini shuki, men köpinche ehwalda ularning éship qalghan azraq gürüchnimu élip ketkinini kördüm. Amérikidiki hemme réstoranlar tamaqni öyige ekétidighan xéridarlar üchün qeghez qacha we pilastik xalta teyyarlap qoyghan bolup, siz ulardin qanchilik sorisingiz ular sizge shunchilik béridu. Bezi réstoranlar téxi tamaqni özliri qeghez qachigha qachilap, uni pilastik xaltigha sélip, hetta chirayliq chigip teyyarlap béridu. Kishiler neziride bu bir xil ésil exlaq bolup, héch qandaq adem bundaq qilishtin nomus qilmaydu. Uninggha intayin normal ish qatarida muamile qilidu.

Yaponluqlar asasen qorughan tamaq yémeydu. Qizil gösh (mesilen, qoy göshi we kala göshi dégenler) nimu asasen yémeydu. Yeydighan göshi asasen déngiz haywanlirining göshi bolup, her waqliq tamaqni az lékin küchlük qilip yeydu. Shunga Yaponluqlarda sémiz ademni tapmaq intayin qiyin. Méning anglishimche Yawropaliqlarning bir waqliq tamiqi intayin az bolup, Yawropagha bérip baqqan Uyghurlarning sözlep bérishiche, Uyghurlar u yerdiki réstoranda sétilidighan bir kishilik tamaqqa toyush asasen mumkin emes iken. Yawropaliqlarning her bir waqliq tamaq üchün istémal qilidighan ashundaq az bolghachqa, u yerdimu sémiz ademler intayin kem uchraydiken.

Men bu yil yazda Uyghur diyarigha bérip, Ürümchi we Aqsudiki réstoran tereqqiyatlirini körüp, intayin heyran qaldim. Uyghurlarning réstoran saheside igilik yaritish we en'eniwi Uyghur binakarliq-qurulush sen'itini jari qildurush we ularni tereqqiy qildurush jehette qolgha keltürgen netijiliridin intayin tesirlendim. Hemde u réstoranlarning tamiqidin yurtta bolghan 3 hepte jeryanida taza puxadin Chiqquche huzurliniwaldim. Uyghurlarning qurulush téxnikisi, we oy ichini chirayliq neqish we güzel rengler bilen bézesh téxnikisigha men intayin qayil boldum. Méning bundaq turmushni kechürmiginimge, bundaq tereqqiyatlarni körmiginimge 15 yil bolghan idi. Biz Amérikida heqiqetenmu Uyghur medeniyitidin ayrilghan halda yashaydighanliqimizni intayin chongqur hés qildim. Bizning bu yerde ishimiz intayin jiddiy, yolgha kétidighan waqtimiz nahayiti uzun bolghachqa, hepte ariliqliridiki her bir künning kechliki aran bir xil Uyghur tamiqi étip yéyeleymiz. Chüshlüki bolsa aldinqi axshimi éship qalghan tamaqni ekétip yeymiz. Yaki bolmisa idarining ashxanisidin (Uyghur tamiqi bolmighachqa) bashqa milletlerning tamiqini élip yeymiz. Bezide bashqichiraq bir nerse yégümiz kélip, pulni kötürüp bazargha chiqsaqmu, aghzimizgha tétighudek héch néme tépilmaydu -- Biz yashawatqan Los Angeles rayonida héch qandaq Uyghur yaki tunggan réstorani yoq. Bezide Türk, Iranliq, Afghanistanliq qatarliq bashqa musulman milletler réstoranigha tamaq yigini barimiz. Lékin ularning tamaqlirining temimu bizningkidin jiq perqliq bolghachqa, u tamaqlar biz üchün peqet "bixeter" la bolup, bizning öz yurtimizning tamiqigha bolghan séghinishimizni azraqmu qanduralmaydu. Shunglashqa Uyghur tamiqi we toy-tökün'ge oxshash Uyghur sorunliri biz üchün Amérikida tépilmaydighan intayin az bir qisim nersilerning bir qismidur.

Emdi Uyghurlarning "sorun medeniyiti" de saqliniwatqan bir qanche mesililer üstidimu qisqiche toxtilip ötüp kétey. Bu mesililer nurghun Uyghurlar üchün sézilmigen nersiler emes--Men dawamliq bashqilardin bu mesililer üstide ghodurlighinini we shikayet qilghinini anglap turimen. Éhtimal Uyghur diyarida bu heqte az bolmighan nersilermu yézilghan we bir qisim teshwiqatlarmu élip bérilghan bolushi mumkin. Shundaq bolsimu men bu yerde endishe qiliwatqan bir qanche mesilini tilgha élip ötüp kétey.

1. Israpchiliq. Uyghur diyaridiki chong sheherlerde ötküzülgen Uyghur toy-tökünliridiki israpchiliq hemme adem bilidighan, we hemme adem qaqshaydighan bir mesile iken. Emilyettimu, toy-tökündiki israpchiliq Uyghurlarning eng qalaq teripige wekillik qilidighan nersilerning biri, déyishke pütünley bolidu. Herqandaq ölchem bilen qarighandimu, uningdin héch qandaq ilmiylik tépish mumkin emes. Lékin, méni heyran qalduridighini shuki, gerche bu mesile bir "mesile" ge aylanghili nechche 10 yil bolghan bolsimu, bu mesile üstide kishiler eng kop qaqshaydighan bolsimu, u wilayet we uningdin yuqiri derijilik sheherlerde téxiche tüzitilmeptu. Bezi jehette téxi barghanséri éghirliship ketkili turuptu. Özgirishni qobul qilish mutleq kop sandiki kishiler üchün xéli qiyingha toxtaydighan bir ish. Shundaq bolsimu, choqum birer adem chiqip, bir özgirishni, bir yéngiliqni bashlap bérishi kérek. Hemme adem shikayet qilip, lékin héch kim özgertmise, mesile menggü dawamliship kétiwéridu. Méning Amérikigha oqushqa kelgen bir yash tonushum özi toy qilghanda, toy sorunliri üchün héch qandaq haraq teyyarlimighanlighini, shuning bilen uning toyi "haraqsiz toy" bolghanliqini éytip berdi. Men bu bir omumlashqan ishmu-emesmu bilmeymen. Lékin men u tonushimdin intayin tesirlendim. Hemde pexirlendim. Uning üchünmu bundaq qilishta jem'iyet bésimi az bolmighan bolushi mumkin. Lékin u ashundaq qilalaptu. Nachar "medeniyet" we adetlerni özgertishte, we yéngiliq yaritishta bizge mana mushundaq qilalaydighan Uyghur yashliri kérek. Mana mushundaq yol bashlamchilar kérek. Eger xata ikenligini siz ilmiy jehettin toluq Chüshensingiz, uni dawamlashturushni toxtiting. Men aldinqi bir soalgha yazghan jawabta, bir Yaponluq milyonérning Ürümchide su qisliqini anglap, Uyghurlargha köngül bölüshni könglige püküp, ,Ürümchide turghan 5-6 kün ichide bir qétimmu munchigha Chüshmigenlikini sözlep öttüm. Uyghurlar ichide her küni birer waq qorsiqi toyghiche tamaq yéyelmeydighan, yilda birer qétimmu polo-leghmen yéyelmeydighan Uyghur déhqanliri kürming tolighu? Bir méhman'gha nechche kishilik yémeklik teyyarlitip toy qiliwatqanlarning ésige ashu déhqanlar zadila kelmemdighandu? Toy-tökün'ge tamaq teyyarlitishta 2 nerse meqset qilinghan. Birsi méhmanlarning qorsiqini toydurush. Yene birsi méhmanlargha her xil yémekliklerning temidin behrimen bolush pursitini yaritip bérish. Bu 2 meqsetke yétish üchün hergizmu hazirqidek qilish ketmeydu. U meqsetlerge yétishningmu intayin ilghar ilmiy usuli bar. Mesilen, men Kaliforniyide mundaq bir réstoran'gha kirip tamaq yep baqtim: Réstorandiki tamaqning turi 20 xil etrapida bolup, réstoran xadimliri her bir xil tamaqni bir kichik texsige sélip, uni bir harwigha retlik bésip, harwini méhmanlar arisida sörep yürüydu. Méhmanlar bir harwa qéshigha kelgende uningdiki özi yaxshi köridighan tamaqlarni tallap éliwalidu. Tamaqni yep bolup qaytishida, her bir xéridar özi tallap quruqdighan texsilerni kötürüp, réstoran ishikining qéshidiki pul tölesh pokiyige baridu. Hemde her bir texsige bir dollar tapshuridu. Mushu arqiliq hemme adem peqet özi yaxshi körgen tamaqnila yep, héch qandaq tamaqni israp qilmaydu.

Méning bilishimche hazir nahiye we uningdin töwen derijilik yézilarda bir toy ziyapiti üchün qiz-yigit her ikki terepning chiqimini qoshqanda 5000 somdin az pul kétidiken. Yeni u yerlerde israpchiliq asasen bolmaydiken. Bolupmu diniy étiqadi küchlük qiz-yigitler bu jehette hergiz israpchiliq qilmaydiken. Lékin, Ürümchidek chong sheherlerde bolsa bir toy ziyapiti üchün köpinche ehwalda 10000 somdin kop pul kétidiken. 20000 somgha baridighan waqitlarmu bar iken. Men eqli-hoshi jayida her bir Uyghurning milliy türküm éngi, milliy hemkarliq éngini östürüshke, hemde her zaman we her makandiki her bir herikitige milliy nomus-iptixarini ölchem qilishqa alahide ehmiyet bérishini ümid qilimen. Uyghur jem'iyitidiki hazirqi israpchiliq hergiz abruyluq yaki shereplik ish emes. U bir xil nomus--bir xil milliy nomus.


2. Tamaqni artuqche yewélish. Buning ispati üchün, Ürümchi shehiri, hemde wilayet we nahiye sheherliridiki 40 yashtin ashqan Uyghur erlirining dombiyip chiqip qalghan qorsiqi bilen 40 yashtin ashqan Uyghur ayallirining sémizlikige qarashla kupaye qilidu. Bu mesilining hazir Uyghur jem'iyitige élip kéliwatqan ziyini intayin chong boluwatidu. Mesilen, yéshi 40 tin ashqan Uyghurlarning ichide éghir salametlik mesilisi yoq kishilerning nisbiti sizche qanchiliktur? 30 pirsentke bararmu? Amérikida yéshi 80 tin ashsimu özi mashina heydep, özining her xil éhtiyajidin özi chiqidighanlar mutleq kop sanni igileydu. Uyghurlar üchün yéshi 80 din ashti, dégen nimidin dérek béridu? Mushundaq chong perqning kélip chiqishida, sheherdiki Uyghurlarning omumyüzlük semrip kétishide Uyghurlarning olturushni kop qilishi hemde méhmandarchiliq sorunlirida tamaqni artuqche yewélishi intayin zor rol oynaydu. Semrip kétishning adem salametliki üchün bolghan ziyini intayin kop. Amérikidiki doktur Memet Emin bundaq ziyanlarni töwendikidek tizip chiqqan (Menbesi: http://health.groups.yahoo.com/group/SaghlamBolung/message/35):

1) Tajsiman yürek qan tomur késili (Coronary Artery Disease)

2) Qizil qan tomur qétishiwélish (Arteriosclerosis)

3) Yuqiri qan bésimi (High blood pressure)

4) Ménge qan tomur késili (stroke)

5) Diabét késili (Type 2 diabetes)

6) Ayallarning chong üchey raki (Clone cancer)

7) Qizil önggech raki (Esophagus cancer)

8) Börek raki (Kidney cancer)

9) Söngek boghum yallughi (Osteoarthritis)

10) Ötte tash bolush qatarliq ot késellikliri (Gallbladder disease)

11) Mayliq Jiger késili (Fatty liver disease )

12) Öpkining nepeslinish iqtidarining töwen bolushi

13) Uxlighanda nepisi toxtap qilish (Sleep apnea)

14) Yingi tughulghan bowaqning beden éghirliqi 8 jing yaki 4 kilodin éship ketkende bowaqning eqli qabiliyiti melum derijide tesirge uchrishi mumkin.

(Yuqirida iskopka ichige yézilghini shu késelning In'glizche atilishidur). Bularning ichide, Uyghurlargha eng tonushluq bolghini Diabét késili bolushi mumkin. Doktur Memet Emin ning saghlamliq toghrisidiki bashqa yazmilirini oqumaqchi bolsingiz, töwendiki tor bétini ziyaret qilsingiz bolidu:

http://health.groups.yahoo.com/group/SaghlamBolung/

3. Tamakining ziyinigha uchrash. Tamakining ziyini Amérika jem'iyiti, radio-télivizorliri we mekteplerde eng kop teshwiq qilinidighan bir nersige aylanghili xéli waqitlar bolup qaldi. Amérika hökümiti yalghuz bu heqtiki teshwiqatni izchil türde ching tutupla qalmastin, tamaka Chékishni azaytish jehette memuri jehettinmu intayin küchlük tedbir qollinip kéliwatidu. Bu tedbirning birsi tamakining bahasini östürüshtin ibaret. Yéqinqi yillardin buyan tamaka béji arqa-arqidin östürüldi. Men Amérikigha yéngi kelgende bir qap tamakining bahasi bir dollardin sel yuqiri idi. Hazir bolsa 3 yérim dollar etrapigha kötürüldi. Uningdin bashqa Amérikida ammiwi sorunlarda tamaka Chékish qattiq cheklen'gen. Mutleq kop sandiki idare-shirketler héch qandaq binaning ichide tamaka Chékishke yol qoymaydu. Bezi aliy mektepler we idariler bolsa öz idarisining dairisidiki her qandaq zéminda, meyli u birer binaning ichi bolsun yaki tala bolsun, tamaka Chékishke bolmaydighanliqi toghrisida tuzum chiqardi. Amérika hökümitining tamaka Chékishni bu derijide cheklishidiki asasliq seweb, tamakining kishiler salametlikige keltüridighan ghayet zor ziyinidin ibarettur. Yéqinqi tekshürüshke asaslanghanda, tamaka her yili olturidighan ademning sani dunyadiki eng wehshiy yuqumluq késelningkidinmu nechche hesse yuqiri iken. Tamaka 17 xildiki oxshimighan rak késilini keltürüp chiqiridighan bolup, uning ichide öpke rak késilini eng kop we eng asan peyda qilidiken. Amérikida élip bérilghan bezi ilmiy tekshürüshke asaslanghanda, 1997-yilidin 2001-yilighiche bolghan arliqta, tamaka Chékish yaki tamaka chekken kishining yénida turush tüpeylidin Amérikida her yili baldur ölüp ketken kishining sani 438,000 iken. Amérika hökümiti mushundaq ölüm tüpeylidin tartiwatqan yilliq ziyan 92 milyard dollar iken. Eger buninggha tamaka Chékishtin kélip chiqqan késellerni dawalash üchün serap qilinghan pulni qoshqanda, hazir yilliq tamaka Chékish tüpeylidin tartilghan ziyan 167 milyard dollardin ashidiken.

Men Uyghur diyarida bu jehette élip bérilghan birer ilmiy tetqiqatni yaki élan qilinghan ilmiy doklatni körüp baqmidim. Lékin, men körgen ehwal intayin échinishliq. Toy-tökün we bashqa olturush sorunlirining hemmisi tamaka isi bilen toshup kétidiken. Kishiler öz öyide bexiraman tamaka chékiwéridiken. Bu ehwal kichik balilar bar ailidimu oxshash iken. Xizmet orunlirimu hem shundaq iken. Yéqinqi bir qisim ilmiy tetqiqatlar netijisige asaslanghanda, bir öyde 5 jan adem bolup, ularning ichide birsi oy ichide tamaka chekse, yalghuz tamaka Chekküchining özi éghir salametlik xewpige duchar bolupla qalmay, qalghan 4 kishi uningdinmu éghir saghlamsizliq tehtidige uchraydu. Bu ehwal Uyghur jem'iyitidiki barliq chong-kichik méhmandarchiliq sorunliri üchünmu oxshash. Yuqurqidek uchurlarning Uyghur jem'iyitige néme üchün yétip barmaydighanliqini bilmidim. Uyghurlar ichide késellikning intayin köplüki, emma u késellerni dawalashqa iqtisadiy Chamisi yétidighanlarning intayin azliqi hemme kishi bilidighan bir heqiqet. Tamaka Chékishni cheklesh baldur ölüp ketishni azaytishning eng ünümlük usuli. Shundaqla u késel bolup bolghandin kéyin dawalash bilen sélishturghandimu kop asan usul. Uyghur xelqi bu jehette öz éngini tez sür'ette yuqiri kötürüshke jiddiy mohtaj.

Amérikidiki doktor Memet Emin saghlam yashash we uzun ömür körüshke biwasite tesir körsitidighan amillarni tizghanda, tamaka Chékishni 1-orungha qoyghan. Men her bir oqurmenlerning bu yazmini bir qétim oqup béqishini tewsiye qilimen. U yazmining tor adrési: http://health.groups.yahoo.com/group/SaghlamBolung/message/37

4. Balilargha bolghan ziyanlar. Amérikida mexsus chonglarning axshamliri haraq ichip, naxsha anglap, usul oynap köngül échishi üchün qurulghan, In'glizche "Bar" dep atilidighan sharapxaniliri bar. Uning beziliride naxsha, usul, sharaptin bashqa, peqet chonglar üchün teyyarlanghan qélin chaqchaqlarmu bolidu. U yerdiki muzikilarmu intayin yuqiri awazda qoyulidighan, kishilerning bir-birige normal awaz sözlishishi mumkin emes. Qéshidiki ademgimu qattiq warqirap sözlishi kérek. Undaq qilmisa bir-birining sözini angliyalmaydu. Lékin, bundaq sorunlar we mexsus haraq sétilidighan dokanlar aililikler jaylashqan rayonlardin melum ariliq yiraqliqta bolushi qanunda belgilen'gen. Bundaq sorun we dukanlargha yéshi 21 yashtin kichik ösmürlerning kirishi qattiq men'i qilinghan bolup, dukan igiliri yéshi kichikrek körünidighan birer xéridarni körgen haman, ulardin shopurluq pirawani yaki bashqa kimlik kinishkisini körsitishni telep qilidu. 21 yashtin kichiklerge héch qandaq orun tamakimu satmaydu. Toy ziyapiti qatarliq chong sorunlargha ata-anilar asasen balilirini aparmaydu. Choqum öyige kélip baligha qarap béridighan bala baqquchi tépip, balisini bir qanche saet shulargha baqquzup, özliri méhmandarchiliq sorunlirigha baridu. Uyghur jem'iyitide méhmandarchiliq sorunlirining eng chong ziyinigha uchrawatqanlar balilar ikenligini hés qildim. Bu ziyanlar kem dégende töwendikini öz ichige alidu: 1) Chonglar öz-ara qilishqan bolmighur gep-söz we chaqchaqlarning tesirige uchrash. 2) Kichik waqtidin bashlapla izchil türde haraq sorunigha arliship qélish. 3) Tamaka isining ziyankeshlikige uchrash. 4) Yuqiri naxsha-muzika awazi ichide izchil türde 5 saet etrapida turup, uning ziyinigha uchrash. Amérikidiki mutexessislerning éytishiche, bir adem 85 desibeldin yuqiri awazning tesirige izchil uchrawerse, bu ademning anglash iqtidari tedrijiy halda zeximge uchraydu. Uyghur toy-tökünliridiki naxsha-muzikining awazi 150 desibelgha yétishi mumkin. Bundaq yuqiri awaz balilargha shu waqitning özidila körünerlik tesir korsetmigini bilen, ularning yashinishigha egiship, quliqi anglimas bolup qélish jeryanini jiq tézlitishi mumkin. 5) Charchash we yéterlik uxlimasliq tüpeylidin zéhnining ajizlishishi. Uyghurlarda 5-8 saet dawam qilidighan, yérim kéchidin ashqiche dawam qilidighan sorunlar nahayiti kop. Bundaq sorunlarda chonglarning köngül échish paaliyiti üzülüp qalmighanliqi, hemde ular zéhni we jismaniy jehettin küchlük bolghanliqi üchün ular anche charchap qalmaydu. Lékin, bu balilar üchün intayin tes. Balilar üchün layihilenmigen bundaq sorun ular üchün héch qandaq köngül échish bolup tuyulmasliqi mumkin. Uning üstige sorun dawamlashqan 5-8 saet waqit ichide ular qattiq charchap, olturush bolghan küni yéterlik uxliyalmay, ularning zéhni tedrijiy halda zeximge uchrishi mumkin. Olturush künining etisidiki oqush we bashqa paaliyetliri ünümlük bolmasliqimu turghan gep. Shunga bir olturushqa barmaqchi bolghan ata-ana choqum "Balam qandaq qilidu?", dep özidin bir qétim sorap qoyushi kérek. Üzingiz köngül échip, balingiz ziyangha uchrisa, sizge bolghan axirqi payda néme bolidu?

5. Waqit jehettiki ziyanlar. Men yuqirida éytip etkendek, Amérikidiki Uyghurdin bashqa milletler arisida öyige yaki réstoran'gha méhman chaqiridighan ish asasen yoq. Yaponiye we Yawropadiki bashqa tereqqiy qilghan ilghar milletlerning ehwalimu hem shundaq. Amérikida her yili yazda shirkettin orunlashturidighan dala olturushi "piknik" bir qétim bolidu. 12-ayning axiri shirketler bir qétim "Chrismas yighilishi" ötküzidu. Xususiy shirketler bu yighilishlarning chiqimini shirkettin chiqiridu. Hökümetke tayinidighan bizningkige oxshash idare bolsa "Chrismas yighilishi" ning chiqimini özimiz kötürimiz. Shunga uninggha qatnishish-qatnashmasliq öz ixtiyarlighimizda bolidu. Amérikiliqlar toy-murasimi we ölüm bolghan waqitta tuqqan we dostlirini bir qétim yighidu. 11-ayning 20 nechchinchi küni bolidighan "Rehmet Éytish bayrimi" (In'glizche "Thanksgiving holiday") de bolsa tughqanlar bir öyge jem bolidu. Idare yaki shirketlerde bir chong netije qazinish bolghanda, bir guruppa adem yaki shirket boyiche tebriklesh nuqtisidin birer réstoran'gha yaki méhmanxana zaligha yighilishlar bolidu. Men Amérikidiki buningdin bashqa méhmandarchiliq paaliyetlirini ésimge alalmidim. Men hazirghiche Yehudiylarning naxsha éytip, usul oynighinini körüp baqmidim. Yaponning kochilirida mangsingiz yaki poyizigha chiqsingiz asasen qapiqi türük, qattiq oyliniwatqan kishilernila korisiz. Külümsirigen kishilerni asanliqche tapalmaysiz. Dunyada intayin échinishliq, intayin xeterlik ehwal astida qalsimu, yene naxsha éytip, usul oynap, külüp-yayrap yashiyalaydighan milletlerdin Uyghurdin bashqisi bolmasliqi mumkin. Bu jehette Uyghurlar dunya boyiche bir möjize yaratti, dep éytalishimiz mumkin. Lékin hazir bundaq külüp-yayrashlar waqit jehettiki nahayiti chong israpchiliq bedilige kéliwatidu. Uyghurlarning méhmandarchiliq jehettiki orup aditi nurghun kishilerning öz kespide bashqilarni bésip Chüshishige, yaki bésip Chüsheligen teqdirdimu ashu ornini saqlap turalishigha éghir derijide ziyan séliwatidu. Kop oynaydighan millet kop oylaydighan millet bilen birge yashisa choqum ziyan tartidu. Buni hazir hemme adem körüp turuwatidu. Bundaq yashash muhitini özgertish mumkin bolmisa, u halda bir normalni adem qatarida yashiyalishi üchün kop oynaydighan millet özini bir az özgertishi kérek. Eslide Uyghurlarning saz-muzika we naxsha-usulgha mahir bolushi ularning bir chong milliy artuqchiliqi idi. Eqil ishlitip, ilmiy yosunda ish körgende, eslide bu alahidilik Uyghurlarning ijadiyet turmushigha héch qandaq eksi tesir körsitipla qalmay, uning eksiche ularning ijadiyet turmushini yaki pen-téxnika we kesip jehettiki ilgirilishini téximu ilgiri sürgen bolatti. Bu jehette hazir Uyghurlar ichide nemunilik rol oynawatqan misallar az emes. Lékin, omumyüzlük qilip éytqanda, hazir Uyghurlar arisida oyun-tamashigha bérilip ketip, öz kespi jehette bashqilarning arqisida qéliwatqan ehwal intayin éghir. Hemde u barghanséri éghirliship ketiwatidu. Balingiz mangghan waqittin tartipla usul oynashni meshiq qilip chong bolghini bir yaxshi ish. U sizge nurghun xushalliqlarni élip kéleleydu. Uning balingizning bir Uyghur bolup saghlam ösüp yétilishigimu kop paydisi bar. Lékin, balingizgha usul ögitish bilen birge kitab oqushni ögitishnimu untulup qalmang. Balingiz kelgüside naxshichi yaki usulchi bolalmasliqi mumkin. Eger hemme Uyghur baliliri usul oynashni öginish bilenla chong bolup, chong bolghanda hemmisi usulchi bolup ketse, Uyghurning tügeshkini shu. Balingiz usuldin bashqa her qandaq bir kesipni yaxshi qilishi üchün, bashqilar bilen riqabetlisheleydighan bolalishi üchün, choqum kitab oqushni we bilim élishni yaxshi köridighan bolup chong bolushi kérek.

Kishilerning hemmisi "ishlar buzulup ketti" dep oylaydighan bolup qalghanda, ular köpinche ehwalda ishni téximu buzushqa qarap yol tutidu. Uyghur méhmandarchiliqidiki israpchiliq hazir mana mushundaq "buzulup ketken ishlar" derijisige bérip yetkendek qilidu. Uyghur méhmandarchiliqning hazirqi haliti melum derijide Uyghurlarni ajizlashturush rolini oynawatqanliqini, méhmandarchiliqtiki tamaq we waqit israpchiliqi, artuq yewélish, tamaka isi we yuqiri awazning ziyinigha uchrash qatarliqlarning bir éghir mesile ikenligini toghra chüshinish hergiz ilghar millet, ilghar milliy medeniyet we ilghar milliy orup-adet qatarliqlar toghrisidiki keng dairilik bilimni telep qilmaydu. Ularning bir éghir mesile ikenligini Chüshinish üchün her bir eqli-hoshi jayida kishiler öz eqlini azraq ishqa salsila kupaye. Kishilerde melum bir ishning ongshilishigha nisbeten ümid peyda bolghanda, ularmu medeniyetlik we ilmiy yosunda yashashqa qarap méngip, u ishning ongshilishini ilgiri süridu. Shunga yoqarqi ehwalni özgertishning birdin bir usuli, Uyghurlarda ishni ongshashqa bolghan ishenchini peyda qilish. Bu jehette choqum bir qisim kishiler, bolupmu yashlar bashlamchi bolushi kérek.

Axirida men bala terbiyisi toghrisida azraq toxtilip ötey. Hazirqi ménge tereqqiyati toghrisidiki ilmiy tetqiqat netijisining körsitishiche, bir adem özining kichik baliliq dewride beshidin kechürgen rohiy jehettiki, fizikiliq jehettiki we eqliy jehettiki muhit shu kishining méngisining tüzilishige nahayiti chong tesir körsitidu. Bir kichik baligha uning ata-anisining we bashqa bala baqquchilarning qandaq qarighanliqi bu balining kélechektiki mektep we uningdin kéyinki jem'iyet hayatining qandaq bolushigha chongqur tesir körsitidu. Shunga Amérika bala quchaqtiki waqittin bashlap 5 yashqa kirgiche bolghan ariliqta ata-anilar ularni qandaq terbiyilise balilar eng saghlam ösüp yétileleydighanliqi jehette yétekchilik rol oynaydighan omumyüzlük we merkezleshken mulazimet orunlirini qurup chiqqan bolup, bu orunlar jem'iyet üchün heqsiz xizmet qilidu. Mushundaq orunning birsi "Kaliforniye perzentler we aililer komitéti" din ibaret bolup, uning tor bet adrési: http://www.ccfc.ca.gov/

Nurghun Uyghur yash aniliri manga élxet yézip, mendin mushu söhbette imkanqeder Amérikiliqlarning bala terbiyilesh usuligha ait mezmunlarni köprek kirgüzüshimni telep qildi. "Qandaq qilghanda balini yaxshi terbiyiligili bolidu?", dep ayrim soal chiqarghan qérindashlarmu bar. Heqiqetenmu Amérikida bala terbiyisi toghrisidiki bilim we uchur intayin kop. Kaliforniyidiki 10 Kaliforniye Uniwérsitéti bilen 22 Kaliforniye Shtat Uniwérsitétining hemmiside "Balilar Tereqqiyati" (In'glizche "Child Development") dégen mexsus fakultétlar bar bolup, balilar yesliside ishleydighanlar kem dégende mushu kesipte oqup, 12 oqush nomuri (In'glizche "Unit") ni tamamlishi kérek. Bu heptisige 3 saet ötilidighan, bir yil 2 mewsumgha bölinidighan mewsumluq derstin 4 derske toghra kélidu. Undaq qilmaydiken ularni hergiz balilar yeslisige xizmetke almaydu. Méning bilishimche, bashlanghuch mektepke oqutquchi bolidighanlar kem dégende mushu kesipte baklawur unwanigha érishken bolushi kérek. Men yuqurqidek balilirigha heqiqiy köyünidighan, balilirining her jehettin saghlam we etrapliq ösüp yétilishige heqiqiy köngül bolidighan Uyghur aniliridin intayin razimen. Ulardin pexirlinimen. Qulumdin kélishiche ularni qollashni, ulargha yardem qilishni arzu qilimen. Lékin, eger men yuqurqidek soalgha qanaetlinerlik jawab bérimen désem, yaki özüm bir aliy mektepning "Balilar Tereqqiyati" dégen kespide oqushum kérek. Yaki bolmisa ashu kesipke ait kitablarni özüm öginip chiqishim kérek. Uningdin kéyin özüm bir kitab yézishim kérek. Lékin, méning hazirqi ehwalim özümning undaq qilishigha yol qoymaydu. Shunga eger wetende bu sahege qiziqidighan hemde In'glizchini bilidighanlar bolsa, men ulargha özlirige kéreklik bolghan, bala terbiyileshke ait hazirqi zaman bilimliri bar In'glizche tor betlirini izdep tépip bérishni xalaymen. Mesilen, yuqiriqi tor bétining töwendiki sehipiside bala terbiyisige ait intayin muhim uchurlar bar iken:

http://www.ccfc.ca.gov/pubs.htm

Uningdin bashqa, bala terbiyisige ait melum bir mesile üstide ayrim soali barlar bolsa, manga soalini élxet arqiliq mangdurup berse, men In'glizche matériyallar arqiliq izdinip, u soalgha jawab tépishqa tiriship baqsammu, hemde özüm qanaetlen'güdek bir nerse yazalisam, uni tor béti arqiliq hemme oqurmenlerge sunsammu bolidu. Méning alaqilishish élxet adrisim: erkinsidiq@gmail.com.

Perzent körüshning özila töhpe emes. Perzent körüp, uni bir jem'iyetke esqatidighan adem qilip terbiyilep yétildürmeslik bir chong mes'uliyetsizlik. U hetta bezide bir xil jinayet. Men dawamliq özlirining shad-xuramliqini isteydighan ata-anilarning öz perzentlirining éhtiyajinimu her zaman we her jayda ésidin chiqirip qoymasliqini, balisini saghlam we etrapliq terbiyilep yétildürüshke xuddi bir sistéma injinirliqi projektigha oxshash muamile qilip, uni mukemmel élip bérishini ümid qilimen.


(Ikkinchi qétimliq söhbitimiz shuning bilen tamam boldi)


Menbesi: www.Biliwal.com