10. Millitimiz arisida «péshqedemler» özini köz-köz qilish, yashlarning utuqlirigha aktip, toghra baha bermeslik mesilisimu mewjut. Démekchi, bizning pishiwalirimizda bazar igiliki sharaitida ösüp-yétiliwatqan yashlirimizgha «keng qorsaq bolmasliq» mewjut, chet ellerning bu sahediki ishliri qandaq?

Méningche bu jehettiki ehwallar döletlerge qarap oxshash bolmaydu. Milletlerge qarapmu oxshash bolmaydu. Oxshash dölet, oxshash rayon we oxshash millettimu kishiler tebiqisige qarap oxshash bolmaydu. Men hazirghiche Uyghur rayoni, Shangxey, Yaponiye we Amérika qatarliq oxshimighan rayon we döletlerde yashap baqtim. Déhqan, ishchi, rémontchi, oqughuchi, bilim ashurghuchi, tetqiqatchi, oqutquchi, aliy derijilik injinér we oqughuchilar hem shirket ichidiki bashliqmu bolup baqtim. Mushu jeryanda bir-birige peqet oxshimaydighan ishlarni we ademlerni uchrattim. Méningche yuqiriqi soalgha özümning Yapon we Amérikida közetkenlirim asasida jawab berginim yaxshi. Bu 2 dölette men bir qeder yuqiri tebiqidiki ademler bilen köprek arilashtim. Ularning ichide dunyaning oxshimighan jayliridin we oxshimighan milletler arisidin kelgen ademler bar. Shunga men shular bilen arlishish jeryanidiki közetken we hés qilghanlirimni yézip baqay.

Méning eng chongqur hés qilghinim, bir milletning mert bolush-bolmasliqi, korsiqining keng-tar bolushi, aqköngül yaki qara niyet bolushi we insanperwer bolush-bolmasliqi qatarliqlar shu millet yashighan dölet we rayonning iqtisadiy we ijtimai tereqqiyat ehwali bilen, ularning burunqi tarixi we hazirqi medeniyet hem örp-adetliri bilen intayin munasiwetlik bolidiken.

Men Yaponiyege yéngi barghanda, özümning tetqiqattiki ustazimning intayin soghuq muamilisige uchridim. U kishi manga özining élip bériwatqan tetqiqatini we tejribixanisining ehwalini qisqiche tonushturghandin kéyin, bir quchaq kitab-jurnallarni kötürüp chiqip, méning xizmet üstilimge palaq-puluq töküp qoydi. Andin "Mushularni oqusang, bizning tejribe üskünlirimizni we méning tetqiqatimni teltöküs chüshineleysen", dédi. Mendek dunyaning bir qalaq yéridin kelgen, ömride birer qétim yuqiri sewiyelik tetqiqat bilen shughullinip baqmighan bir adem üchün bu muamile intayin namuwapiq tuyuldi. Hetta könglüm bir az zerbimu yédi. Shu chaghda "Yaponluqlar intayin rehimsiz millet iken", dep oylidim. Waqitning ötüshi bilen ularning dunyadiki eng aqköngül, eng rehimdil bir millet ikenlikini hés qildim.

Yaponiyening Tokyo shehirige yéqin bir jayda yashaydighan Hasumi Masayo isimlik bir meripetchi, saxawetchi kishi bar. Bu kishi puli xéli köp baylarning biri bolup, uzun yillardin buyan Yaponiyege oqushqa barghan Uyghur oqughuchilarni heqsiz yataq bilen teminlep kéliwatidu. Uyghur rayonighimu xéli köp pul iane qiliptu. Biliwal tor bétide u kishini tonushturghan bir yazma bar bolup, uning adrési: http://www.biliwal.com/GoogleTap_SG_article_1023.html. U kishi bir qanche yilning aldida Ürümchige barghanda, bashqilardin shu chagha Ürümchide su intayin qis bolup ketkinini anglaptu. Shuning bilen u kishi Ürümchide turghan 4-5 kün jeryanida, suni iqtisad qilish üchün bir qétimmu munchigha chushmeptu. Masayo ependidek bir nechche milyon, yaki nechche on milyon dollar puli bar kishining mushundaq qilishi kishini heyran qaldurmay qalmaydu.

Men Yaponiyede oquwatqan waqtimda ottura Asiya tarixini tetqiq qilidighan, Uyghur tarixinimu obdan bilidighan bir qanche aliy mektep proféssorliri bilen tonushup qélip, ular bilen yéqin öttüm. Shenbe-yekshenbe künliri ghéribsinip qalghan yaki zérikip qalghan waqitlirimda ularning öylirige bérip, yérim kün parangliship, tamaq yep qaytip kélettim. Ularning öyliri men turuwatqan sheherdin xéli yiraq bolup, ularning öyige bir qétim bérip kélish üchün poyiz yol kirasigha 10-15 dollar pul kétetti. Eger ular méni chaqirghan bolsa, her qétim ularning öyidin uzap chiqidighanda, ular bir lipapining ichige 2 ming Yén Yapon pulini sélip, uni manga yol kirasigha ishlitishke béretti. Men uni almisam ular hergiz unimaytti. (Bu yerdiki “Yén” dégen Yapon pulining birliki bolup, bir ming Yen hazir texminen 8.5 dollargha toghra kélidu). Ularning nezeride bizge Shinjang hökümiti bergen turmush xirajet puli intayin töwen idi. Shunga bizning iqtisadiy jehettin qiynilip qélishimizdin ensirep yuqiriqidek qilatti.
Waqitning ötüshi bilen, men Yaponluqlarning köpinchisi xuddi Uyghur déhqanlirigha oxshash aqköngül ikenlikini chongqur hés qildim. Kesip we tetqiqat jehettimu, méning ustazim özi yighqan tetqiqat matériyalini we öz bilimini mendin zadila ayimidi. Men gerche qisqa waqit ichide tetqiqat jehette mektep boyiche xéli közge körün'gen bolsammu, mektep mudiridin tartip bashqa proféssorlarghiche, shundaqla men bilen bir tejribixanida ishleydighan Yaponluq oqughuchilarghiche hemmisi manga qilchimu hesetxorluq qilmidi. Uning eksiche men bashqa proféssorlar bilen mektep yaki binalarning ichide uchriship qalsam manga chongqur tazim qilip, méni nahayiti hörmetlidi.

Kéyin chüshensem, ustazimning manga bir quchaq kitabni tashlap bérip, ularni özümning oqup chüshinishimni telep qilishi Yaponiyediki bir ortaq ehwal bolup, bu ularning yéngi aliy mektepni püttürgen yashlarda musteqil ish qilish iqtidarini yétildürüsh üchün tutqan yoli iken. Osaka Uniwérsitétining bir proféssori bilen uning bir qanche aspranitliri bir tetqiqat mesilisini hel qilalmay, uni men hel qilghanda, ular manga hesetxorluq qilishning eksiche méni öz mektipidiki heptilik tetqiqat muzakire yighinigha teklip qilip qatnashturdi. Méning yol kirayimnimu shular özi chiqirip berdi. Men teqsim qilin’ghan aliy mektepte magistérliq yaki doktorluq unwani yoq bolghachqa, men öz mektipimdin Yaponiye boyiche 3-orunda turidighan Osaka Uniwérsitétige yötkilish telipini otturigha qoydum. Shundaq waqittimu méning mektipimdikiler "bizni yaratmaptu" dep manga qorsiqi köpüsh u yaqta tursun, mektep mudiri özi Osaka Uniwérsitétige bérip, bu ishni hel qilip keldi. Hemde Shinjang Maarip Nazaritining bir ömiki bizning mektepke kelgende, bizning mektepning mudiri ulargha bash égip tazim qilip turup, méning mektep almishishimgha maqul bolushini yalwurup turup telep qildi. (Lékin, men mushu söhbetning aldinqi qismida éytip ötkendek, shu qétim méning mektep almishishim Shinjangdikilerning qoshulmasliqi bilen yenila hel bolmidi.)

Omumyüzlük qilip éytqanda, Amérikiliqlar Yaponluqlargha qarighanda nahayiti jiq xushxuy kélidu. Negila qarisa, qachanla qarisa ularning külümsirep yürgenlikini, ularning yüzide ghem-endishe dégendin esermu körünmeydighanliqini hés qilghili bolidu. Mektep we shirketning yighinliridimu, otturigha qoyulidighan mesilining qanchilik jiddi mesile ikenligidin qet'iynezer, yighin bashqurghuchi we yighindiki sözliguchiler imkanqeder yumurluq geplerni köp ishlitip, anglighuchilarni küldürüshke tirishidu. 2002-yili men xizmet almishish qararigha kélip, bir Türk qurghan, optikiliq xewerlishish üskünlirini yasap chiqarmaqchi bolghan bir shirket bilen alaqileshtim. Ular chiqarghan xizmet élanida alamqchi bolghan ademge bolghan teleplirini tizip kélip, uning eng axirigha "Ademning tasma belwighini üzüwétidighan derijide bashqilarni küldüreleydighan bolushi kérek", dégen bir maddini qoshup qoyuptu. Mende kishilerni u derijide küldureleydighan yumurluq iqtidar yoq. Shundaq bolsimu méni u shirket xizmetke alghanidi. Lékin, eng axiri men uninggha bezi sewebler tüpeylidin barmidim (Men bu shirketni Söhbetning aldinqi qismida tilgha alaghanidim. Shunga bu yerde tekrarlimaymen).

Amérikiliqlarning bundaq xushxuy bolushini ularning uzun muddetlik turmush haliti belgiligen. Yeni Amérikiliqlar ezeldin yoqsizliqning, turmush qattiqchilighining derdini tartip baqqan ademler emes. Ular üchün bayashatliq turmush asasen kapaletke ige. Eger melum sewebler tüpeylidin iqtisadiy qiyinchiliqqa uchrap, bankining yuqiri ösümlük puligha qerz bolup qalsimu, yene uningdin qutulush yolliri bar. Mesilen, bezi kishiler qiyinchiqqa duch kélip, bankidin pul qerz élip, uni bir qanche yil töliyelmise, melum shertler astida xususiy krizis (In'glizche "personal bankrupcy") élan qilsa, banka uning qerzini kötürüwétidu. Bundaq qilishning ziyanliq teripimu xéli köp bolup, ularning biri bundaq adem kéyinki 10 yil ichide bankidin qayta qerz pul alalmaydu. Bankilar ulargha kéyinki 10 yil ichide krédit kartisimu bermeydu. Aile iqtisadiy qiyinchiliqi bar yashlarmu pütünley bankidin qerz pul élip, aliy mektepte oquyalaydu. Oqughuchilar üchün bérilidighan bundaq qerz pulning ösümi intayin töwen bolup, uni hökümet mexsus berpa qilghan. Oqughuchilar oqush jeryanida bu qerz pulini qayturmay, oqush püttürüp bolghandin kéyin tedriji tölep bolsimu bolidu. Mushundaq yol bilen Amérikida oqush arzusi we iradisi bar her bir yashqa oqush pursiti hazirlap bérilgen.

2006-yili 17-öktebir küni Amérikining nopusi saq 300 milyon’gha yetti (Men bu xewerni Los Angeles Dewir gezitidin kördüm). Lékin uning yer zémini we bayliqi dunyadiki mutleq köp döletlerningkidin köp. Shundaqla yéqinqi birer yüz yilning mabeynide ular turmush azabini, yoqsizliqning azabini asasen tartip baqmighan. Éhtimal mushu sewebtin bolsa kérek, omumlashturup éytqanda, Amérikiliqlar intayin keng qorsaq kélidu. Men bir qétim bir yémeklikler dukinida nerse élip, pul töleydighanda alghan nersilirimge 10 dollar 3 sént keldi (Bir Amérika dolliri 100 sént bolup, uni In'glizche "cent" dep yazidu). Men mal satquchigha 20 dollar bersem, u mendin "Sende 3 sént barmu?" dep soridi. Men "Yaq, mende yoq", dep jawab bersem, mal satquchi öz yanchuqidin 3 sént élip, méning pulumgha qoshup tölep, manga 10 dollar qayturup berdi. Men bu ishtin xéli tesirlendim. Méningche Junggoda bundaq ishni hergiz tesewwur qilghili bolmaydu. Amérikida bolsa bundaq ishni nechche qétim uchrattim. Amérikiliqlarning insanperwerlikimu intayin küchlük. Adem shexsiy öyler jaylashqan rayonlarda yol yürse, bezide kishiler öz öyidiki safalardin birerni yaki bashqa aile jabduqlirini yol boyigha épchiqip qoyup, uning üstige "Buni bikargha élip ketsingiz bolidu" (In'glizche "Free to take") dep yézip qoyghanliqini körgili bolidu. Yeni, ular bu nersilerni exletxanigha tashlawetmey, buni kérek qilidighanlar ishlitiwalsun, dep yolning boyigha qoyup qoyidu. Bundaq ishlarni Amérikidiki turmushning barliq saheliride uchratqili bolidu.

Amérikiliqlarning keng qorsaqliqi we ademgerchiliki ilim-pen we her xil kesp saheliridu toluq eks etken. Men qolida ishlep baqqan oqutquchi ustazlirim méning ilim-pende muweppeqiyet qazinishimni chin könglidin arzu qilip, özining héch qandaq nersisini mendin ayap baqmidi. Pütün küchi bilen manga yardem qildi. Men birer mesile üstide ularning qéshigha soal sorap kirsem, ular soalimgha estayidil jawab bérip, andin özi ashu sahede yighqan barliq ilmiy maqale toplanmisini yaki ilim-pen kitablirini shu waqitning özidila manga tutquzup qoydi. Ular özliri kopiy qiliwélip yighqan ilmiy maqale toplimini "Bularni özüngge kopiy qiliwélip, andin manga qayturup ber. Yaki ishlitip bolghandin kéyin qayturup bersengmu bolidu", deytti. Kitablarni bolsa "Ishlitp bolup andin qayturup ber", deytti. Men ularning yétekchiligide élip barghan tetqiqatning netijilirini ilmiy maqale jurnallirida élan qilidighan waqitta, ular méning töhpemge asasen, qilche ikkilenmey méni 1-aptor qildi (Tereqqiy qilghan döletlerning hemmiside tetqiqatni asasliq kishi bolup élip barghan kishi tebii halda 1-aptor bolidu). Men mushu Söhbetning 1-qismida éytip ötkendek, bu ustazlirimda méni körelmeslik alemetliridin esermu yoq bolupla qalmay, özlirining qolidin mendek oqughuchining chiqqinidin pexirlinip, pursetla bolsa méni maxtap yürdi.

Men Sandia dölet tejribixanisi, JPL we bashqa yuqiri téxnikiliq shirketlerde ishligende, mundaq 2 xil ademler bilen xizmet munasiwitide boldum. Biri méning bashliqim. Shirkettiki bundaq bashliqlarni In'glizchide "manager" dep ataydighan bolup, uning uttur menisi "bashqurghuchi" dégendin ibaret. JPL dek orunlarda bolsa "supervisor" dep ataydighan bolup, uning menisi "nazaretchi" dégen'ge toghra kélidu. Yeni bu orunda ishleydighanlarning hemmisi dégidek yuqiri derijilik téxnika xadimliri bolghachqa, ulargha "bashqurghuchi" emes, peqet "nazaretchi" lerle kupaye qilidu. Emeliyettimu bizning bashliqimiz bizge yéqinqi bir mezgilde qilidighan ishimizni tapshurupla qoyup, bizning uni qandaq qilishimiz bilen héch qandaq kari bolmaydu. U ishlarni qaysi usul bilen qilish pütünley özimizge baghliq. Biz zörür tépilghanda bashliqimizgha doklat qilip qoysaqla bolidu. Shu sewebtin men bir heptining ichide bashliqimni birer qétimmu körmeydighan, bezide uni izdepmu birer qétim tapalmaydighan waqitlirim intayin köp. Yuqiridiki xizmet orunlirida bashliqlarning manga bolghan muamilisi oqutquchi ustazlirimning muamilisi bilen asasen oxshash boldi. Shunga bu yerde u ishlarni tepsili teswirlimeymen.

Shirkettiki bashliqlar bilen bolghan munasiwette oxshimaydighan bir nerse, Amérikiliqlarning chüshenchiside, bir shirketni shirket qilidighan uning xizmetchiliridin ibaret. Shunga köpinche ehwallarda méning shirkettiki bashliqlirim özlirini mendin üstün qoyuwalmay, manga yéqindin yardemde bolup, özlirini méning xizmetchim (buni In'glizche "servant" dep ataydu. Uyghurlarning öyidiki bala baqquchilar mana ashundaq "servant" qa kiridu) dek orunda tutup, pütün wujudi bilen méning ishimning ongayraq bolushi, ünümlükrek bolushi we muweppeqiyetlik bolushi üchün küchidi. Köpinche waqitlarda men ularning közige emes, ular méning közümge qaridi.

Men birge ishligen 2-xildiki kishiler méning xizmetdashlirim. Méning bu xildiki kishiler bilen bolghan munasiwitim yuqiriqidin sel murekkeprek boldi. Amérikidiki shirketler xizmetdashlar arisidiki dostane riqabetni teshebbus qilidu. Shuning bilen birge hemkarliship ishleshni intayin qattiq tekitleydu. Buni In'gizchide "team work" dey ataydu. Xizmetke adem élish élanlirining köpinchiside almaqchi bolghan kishining hemkarliship ishlesh iqtidarigha nahayiti ehmiyet béridu. Bundaq bolushidiki seweb, eger bir guruppa ademning ichide bashqilar bilen chiqishalmaydighan "nachar" ademdin biri bolup qalsa, u kishi özi yaxshi ishlimeyla qalmastin, pütün guruppining xizmet ünüminimu töwenlitiwétidu. Shunglashqa, Amérika shirketliri yéngi xizmetchi élishta nurghun pul xejlep, kandidatlar bilen "yüz körüshüsh" paaliyiti orunlashturup (buni In'glizche "job interview" dep ataydu), kandidatning kishilik mijezining qandaqliqini éniqlashqa intayin tirishidu. Men hazirghiche özümning xizmetdashliri ichide aq tenliklerning xuddi méning oqutquchi ustazim we bashliqlirimgha oxshash keng qorsaq, mert, aqköngül we insanperwer ikenlikini kördüm. Köpinche waqitlarda men ulardin bir nerse sorisam, ular semimiylik we qizghinliq bilen jawab yaki yardem béridu. Shunga ular bilen munasiwet qilish, ulargha yéqinlishish intayin asan ish. Bashqa milletler bolsa aq tenliklerge sélishturghanda oxshimighan derijide töwen turdi. Bolupmu Xenzular, Pakistanliqlar, Hindistanliqlar we Filippinliqlar qatarliq Asiyaliqlar hemde Yehudiylar köpinche halda nahayiti ichi tar, hemmini bashqilardin yoshuridighan, bashqilargha anche yardem bermeydighan kélidighanliqini, beziliri hetta ichi zeher kélidighanliqini kördüm. Bu xil ehwalni Amérikidiki bashqa Uyghur wetendashlardinmu köp anglidim. Men tedriji halda birge ishleydighan Xenzu xizmetdashlardin bir nerse sorap barsam, uningdin toluq yaki toghra jawab alalmaydighanliqimgha idiyiwi teyyarliq qilip baridighan bolup qaldim. Bizning hazirqi guruppida Junggoning chong quruqliqidin kelgen bir Xenzu xadim bar. Biz adette özimiz yazghan kompyutér programilirini we bashqa muhim höjjetlerning hemmisini bizning idarining mulazimétirige (In'glizche "computer server") qoyup qoyimiz. Undaq qilishta 2 meqset bar. Biri, serverlerdiki höjjetlerning hemmisi her küni mexsus saqlap (In'glizche "backup") qoyilidighan bolgachqa, eger birer sewebtin özimizning kompyutéridin kashila chiqip qalsimu, biz teyyarlighan program bilen höjjetler yoqap ketmeslik üchün. Yene biri, bir guruppidiki kishiler bir-birining program we höjjetliridin bimalal paydilinish üchün. Yeni, men özümning kompyutéri arqiliq bashqilarning serverde saqlighan program we höjjetlirining hemmisini köreleymen. Ularni özümning kompyutérigha köchürüp alalaymen. Lékin ularni biwasite özgertelmeymen (özüm köchürüwalghan nusxisini özgertsem boliwéridu). Bir qétim méning bashliqim manga bir ishni tapshurup, bizning guruppidiki héliqi Xenzu xadim bu ishni burun azraq qilip baqqanliqini, shunga eger men uning yazghan programmilirini körüp baqsam, éhtimal manga paydisi bolup qalidighanlighini éytti. Shuning bilen men uning serverdiki höjjetlirini tekshürüp korsem, uning serverdiki höjjet saqlash orni asasen quruq bolup, u yerdin héchnéme tapalmidim. Yeni, u özi teyyarlighan nersilerni serverge peqetla qoymaptu. Bundaq ehwalni Amérikidiki aq tenlikler ichidin uchratmaq tes.

Méning bu yerde bir eskertip qoyushumgha tégishlik ehwal, méning Amérikidiki ömrüm asasen aliy mekteplerde, dölet tejribixanisida, yuqiri derijilik téxnika idariside we yuqiri téxnikiliq shirketlerde ötti. Bu orundiki kishiler jem’iyettiki maarip sewiyisi bir qeder yuqiri kishilerdin bolup, ular Amérika jem’iyitide yuqiri tebiqilerge kiridu. Shunga töwen derijilik orunlarda ishleydighan kishilerning ehwali men yuqirida éytqan ehwallardin pütünley perqlik bolushi mumkin. Uningdin bashqa, men bu yerde otturigha qoyghan ehwallarning hech qaysisi mutleq ehwal emes. Bir guruppa bolup toplashqan ademlerning ichide choqum yaxshi ademler, ottura hal ademler we nachar ademler bolidu. Bu hemme dölet we hemme millet üchün ortaq bulup, oxshimighan dölet bilen oxshimighan milletlerde yaxshi adem bilen eski ademning nisbiti oxshash bolmasliqi mumkin. Lékin ularning hemmiside yuqiriqi 3 xil ademlerning hemmisi bar. Bu Uyghurlar üchünmu shundaq. Bashqa milletler üchünmu hem shundaq.

Men bashlan’ghuchning 1-sinipidin tartip bashqilargha yardem qilishni bashlighan bolup, bara-bara bashqilargha yardem qilish özüm üchün bir xushalliq, bir xil shereplik we bir xil bextlik ishtek tuyulidighan boldi. Amérikigha kélip, heqiqiy tetqiqatchiliq ishimni bashlighandin kéyin, méning bashqilargha yardem qilishtiki téxnikammu ösüp mangdi. 1992-yilidin bashlap, men özüm élip barghan her bir tetqiqatta, ishlep chiqarghan netijiler we paydilan’ghan matériyallarning tizimliki qatarliqlarni öz ichige alghan "tetqiqat dokladi" teyyarlidim. Ularning kompyutérda teyyarlighili bolidighan qismini kompyutérda teyyarlidim. Undaq qilghili bolmaydighan qismini qol bilen yazdim. Ularni bésip chiqirip yaki nusxilap, yil boyiche ayrim-ayrim tüplep, 5-10cm qélinliqtiki kitabtek qiliwaldim. Men ulardin ilmiy maqale yazidighanda paydilandim. Kéyinki waqitlarda élip barghan tetqiqatim burunqisi bilen munasiwetlik bolghan waqitta, ulardin yene paydilandim. Hemde ularni mendin yardem sorap kelgenlerge keng türde tarqattim. Mesilen, birsi manga kélip, "Erkin, mawu mesilini qandaq hel qilidu?" dep sorisa, men uninggha "Men uni burun hel qilip bolghan. Mawu dokladni kopiy qiliwélip, körüp baq", dep qoligha dokladimdin birni tutquzup qoydum. Shundaq qilip mushu dokladlirim Kaliforniye Uniwérsitétide we men ishligen bashqa shirket-idarilerde kishiler arisida keng tarqilip yürdi. Mende hazirmu 1992-yildin buyan ashundaq teyyarlighan dokladlirimning hemmisi bar. Men hazirqi idarem bolghan JPL ge xizmetke chüshkendin kéyin, bir qétim méning Kaliforniye Uniwérsitétidiki ustazimdin téléfon kélip, "Erkin, manga séning xxx nerse toghrisidiki dokladingning kopiysi lazim bolup qaldi. Özümdikisini tapalmidim. Bolsa uni kopiy qilip manga derhal mangdurwetseng" dédi. Men shundaq qildim. Manga burun Sandia dölet tejribixanisida postdoktor ustazi bolup, kéyin Georgia Téxnika Instituti Fizika fakultétining mudiri bolghan ustazimdinmu bir qétim ashundaq telep kelgenidi. Unimu dégini boyiche béjirip berdim. JPL gha kirgendin buyan, men qilidighan tetqiqatning türi we keltürüp chiqiridighan netijilerning miqtari nahayiti köpiyip ketti. Shuning bilen men teyyarlaydighan héliqidek tetqiqat dokladining sanimu bek yuqirilap ketti. Men 2005-yili 7-ayning 1-künidin 2006-yili 6-ayning 30-künigiche teyyarlighan tetqiqat dokladining sani 74 ge yetken bolup, bu yil (2006-yili) yazda élip bérilghan yilliq bahalashta, bashliqim mundaq baha yazdi:

-- Erkin xizmetni pewqul'adde yaxshi ishlidi. Hemde chiqarghan netijilirini guruppidiki hemmeylendin yaxshi höjjetleshtürdi
(In'glizche "documented"). U öz zéhnini heqiqetenmu projektlarning muweppeqiyetlik bolushigha merkezleshtürdi.

-- Erkin bashqilar bilen intayin ünümlük munasiwet qilalaydu. U bashqa hemme kishilerge köyünidu hemde ulargha yardem qilidu.

-- Erkin intayin yuqiri iqtidargha ige bolup, yéngi nersilernimu nahayiti téz ögineleydu. U nurghun ishlarda mutexesisler ichidiki mutexesislik (In'glizche "an expert among experts") salahiyitige kötürüldi.

-- Uning bilen birge ishligenlerning hemmisi Erkinning qilghan ishlirining ela derijilik ikenlikini, nahayiti ünümlük ikenlikini, hemde uning bashqilar bilen hemkarlishishqa intayin mahir ikenlikini bahalidi. (Eskertish: Yilliq bahalashta bashliqimiz bashqa bir qisim kishilerningmu pikirini alidighan bolup, bu yerdikisi shularning éytqanlirining xulasisidur.)

-- Erkin guruppimizdiki ishlarning hemmisige alahide töhpe qoshti.
(Yuqiriqilar bashlighim 2006-yili iyulda méni bahalash jediwilidiki oxshimighan katégoriyege toldurup yazghan qol yazmisining eynen terjimisi.)

Dokladning sani mushundaq köpiyip ketken bolghachqa, men tedriji halda bu dokladlarni bésip chiqirip, tüplep qoyushni toxtattim. Lékin, ular nahayiti éniq isimlar bilen tertiplen'gen bolup, ulardin birersini tépish intayin asan. Mesilen, bir dokladning kompyutérdiki höjjet ismi mundaq:
 
ES06-19-P4-V3-HCIT-4th_New

Buning menisi mundaq:
 
ES             = Erkin Sidiq ning bash heripi
06             = 2006-yili
19-P4-V3   = 19-Nomurluq doklad, 4-qismi (P = "Part"), 3-nusxisi (V = "Version")
HCIT         = Projekt ismining bash heripliri ("High-Contrast Imaging Testbed")
4th            = 4-derijilik maska
New           = Bu maskining yéngi lahiyisi

Dokladning sani intayin köp bolghan bilen, ulargha yuqiriqidek isim qoyghanda, ularni izdep tépish intayin asan bolidu. Méning bashliqim bezide manga téléfon qilip, men burun qilghan bir ishning netijisini soraydu. U téléfonda manga mesilini chüshendürüp bolghiche, men bu mesile toghrisidiki dokladni tépip, u höjjetni échip, bashliqim sorighan soalning jawabini tépip bolalaymen. Buninggha nechche 10 sékuntla waqit kétidu. Bezide bashliqning soaligha jawab bérimen. Bezide shu höjjetni shundaqla élxet arqiliq mangdurup bérimen. Bir qanche adem bir guruppa bolup ishligen tetqiqat toghrisidiki dokladni püttürüp bolupla guruppidiki hemme kishige mangdurup bérimen. Idaridiki yuqiri derijilik bashliqlar birlikte muzakire qilidighan mesile toghrisidiki dokladni shu yighin’gha qatnishidighan barliq kishilerge élxet arqiliq ewetip bérimen. Xizmetdashlirim yardem sorap kelse, ulargha mushundaq dokladni chüshendürüp, uni élxet arqiliq ularghimu bérimen. Hazir bizning bashliq guruppa yighinida bashqilarning éghizaki dokladini anglap bolghandin kéyin, "Uni Erkin'ge oxshash doklad qilip yézip chiqsang", deydighan boldi. Anglishimche men mushundaq teyyarlighan bezi höjjetlerni hazir NASA ning bash ishxanisimu ishlitiwétiptu.

Qisqisi, men kishilerdin hergiz yardimimni ayimidim. Özüm yardem qilalaydighanla ish bolsa, choqum undaq ishlarni öz ishimdinmu muhim ishlar qatarigha qoyup, uni pütün küchüm bilen béjirip bérishke tiriship kéliwatimen. Yéqindin buyan manga wetendiki Uyghur yashlardin kélidighan teleplermu kündin-kün'ge köpiyip, özüm yurtimiz üchün qiliwatqan ishlirimmu köpiyip, özümge tewe dem élish waqtim barghanséri aziyiwatidu. Lékin, men bashqilar üchün bir az kéreklik ish qilip béreligenlikimdin intayin xushalmen.

Bir adem bashqilargha yardem qilsa, uni yardemge érishken adem biwasite qayturushi yaki qayturalishi natayin. Lékin men uni Allah choqum bashqa yollar bilen qayturidu, dep oylaymen. Shunga bir adem bashqilargha bir ish qilip berse, hergizmu uning özige qandaq qaytip kélishini oylimasliqi kérek. Öz béshimdin ötken ishlar we men közetken ishlardin shuni hés qildimqi, ichi tar ademler özi bilidighan ishlarni shunche bash qaturup bashqilardin yoshursimu, ularning eng axirqi teqdiri köpinche ehwalda aqköngül, keng qorsaq, we bashqilardin héch qandaq yardemni ayimaydighan ademlerningkidin yaxshi bolmaydu. Bezide ular téxi bekrek ziyan tartidu. Mesilen, Amérikidiki shirketlerde adem chiqirish bolsa, aldi bilen ashundaq bashqilar bilen hemkarlishalmaydighan ademlerni ishtin boshitidu.

Men yéqinda oqughan bir maqaliside (http://www.meripet.com/Academy/MAbduxukur.htm), merhum Abdushükür Muhemmet’imin mu'ellim dunyadiki milletlerni mundaq 3 türge ayriptu: Étnologiyilik millet, ijtimaiy millet, we siyasiy millet. U maqalide Uyghurlar "étnologiyelik millet" türige, Yaponluqlar bilen Yehudiylar bolsa "siyasiy millet" türige ayriliptu. Men oqurmenlerning bu maqalini bir qétim oqup chiqishini tewsiye qilimen. Aptor Yaponluq bilen Yahudiylar toghrisida mundaq deydu:

"Ular nezeriyiwiy tepekkur we asasiy nezeriye tetqiqatida, insaniyet tarixini kelgüsi kamaletke érishtürüsh izdinishide hemmining diqqitini jelp qildi. Topliship yashaydighan Yaponlar bilen tarqilip yashash azabini bashtin kechürgen Yehudiylargha nezer salsaqla kupaye. Yaponlar kichikkine ünümsiz, taghliq aralni makan qilghan, medeniyet tarixigha xélila kéyin qedem qoyghan millet. Ulardiki yashash riqabet küchi, türküm éngi we milletning qattiq hemdemlikige shu qeder zich merkezleshkenki, ular özining öz zéminidiki we chet eldiki her bir qedimi, her bir sözi, her bir herikitige milliy nomus-iptixarini ölchem qilghan. Ular xelq igiliki bilen xelq turmushini yuqiri ünümdarliq mumkinliki üstige uyushturghan."
Démek, biz Uyghurlar özimizning "Étnologiyilik millet" lik katgoryisidin halqip ötüp, Yaponluqlar we Yahudiylargha oxshash "siaysiy millet" katégoriyisige ötmekchi bolsaq, her qandaq waqit we her qandaq jayda bolushimizdin qet'i nezer, peqet özimiznila oylap emes, milletni qelbke pükken asasta, milletke mes'ul bolghan asasta ish qilishimiz kérek. Shundaq qilalighan waqittila Uyghurlar bir yuqiri süpetlik millet bolush terepke qarap mangalaydu.

Amérika dunyaning hemme yéridiki oxshimighan arqa körünüshlük milletler toplan’ghan dölet. Ashundaq turupmu u hazir dunyadiki bir eng tereqqiy qilghan we eng medeniyetlik dölet qatarida qed kötürüp turiwatidu. Men bu döletning hazirqidek haletke yételishidiki seweblerni tehlil qilip, mundaq bir nersini hés qildim. Bir dölet, bir rayon yaki bir milletning medeniyetlik bolalishi üchün töwendiki 2 nersining héch bolmighanda biri kem bolsa bolmaydiken. Uning biri, ismi-jismigha layiq heqiqiy qanun. Yene biri iman. Méning bilishimche Amérika nopusining 60 pirsenttin kopreki birer din’gha ishinidu. Amérikidiki eng chong din Xiristiyan dini bolup, döletning nurghun exlaqiy qurulmisi mushu din asasigha qurulghan. Méning bilishimche Amérikidiki musulmanlarning sanimu 5 milyondin ashidu. Uningdin bashqa Amérikining dölet qanun-permanliri dunya boyiche eng küchlük. Shunga bu dölettiki milletlerning shunche ebjesh bolushigha, ularning ang sewiyisi we medeniyet sewiyisining shunche perqlik bolushigha qarimay, bu dölet dunyadiki eng medeniyetlik we eng küchlük döletlik ornini tutuwatidu. Qanun bilen iman ehwali Uyghur diyarida qandaqraq? Junggodichu?


Menbesi: www.Biliwal.com