Erkin Sidiq Bilen Söhbet

Biliwal Tor Bétining Erkin Sidiq Bilen Ötküzgen Yazma Söhbiti (2-Qisim)

[1-Soal] [2-Soal] [3-Soal] [4-Soal] [5-Soal] [6-Soal]
[7-Soal] [8-Soal] [9-Soal] [10-Soal] [11-Soal] [12-Soal]
[S ö hbettin Tesiratlar-1] [Söhbettin Tesiratlar-2]

5 - Soal: Musteqil igilik tikleshke bolghan qarashliringiz qandaq? Qandaq qilghanda hem téz hem mustehkem igilik tikligili bolidu?

Bu mezmun iqtisad we igilik bashqurush sahesige ait mezmun iken. Bu soalni körgendin kéyin, men bu soalgha bir az izdinip, igilik bashqurush kespiy chüshenchilirini ishlitip turup jawab bérishim kérekmu-yoq, depmu oylandim. Eger undaq qilsam, bergen jawabim kespiy kitabtiki mezmunlardin anche perqi yoq bolup qalidiken. Shundaq bolghachqa, men bu yerde özümning Amérikida közetkenlirim asasida, bir yéngi shirket qurush, yaki bir yéngi igilik yaritishta qandaq yollarning barliqi üstide sözlep bérishni qarar qildim.

Amérikidiki xususiy shirketlerni uning hökümetke qandaq xaraktérde tizimgha aldurulghanliqi, uning yéngi qurulghan waqtidiki iqtisadiy meblegh menbesi, uning bashqurulush xaraktéri, uning igidarchiliqi qatarliqlar asasida nurghun oxshimighan türge ayrish mumkin. Men bu yerde ularni tepsili teswirlimeymen. Uning ornigha, töwendikidek soallargha jawab yazimen:

Eger özem bir shirket qurmaqchi bolsam, manga qandaq yollar bar?

Gerche méning yazidighinim Amérkining ishi bolsimu, bularning Uyghur diyaridiki özi shirket qurushni arzu qilidighan Uyghur yashlirigha azraq yardimi bolup qélishi mumkin.

Töwende men Amérkiliqlar bir yéngi xususiy shirket qurushta, ular üchün mewjut bolghan shirket türliri we yollar üstide ayrim-ayrim toxtilimen.

1. Yuqiri téxnikiliq shirket. Men bu xil shirketler toghrisida mushu Söhbetning aldinqi qisimlirida xéli tepseli toxtaldim. Shunga ularni bu yerde tekrarlimaymen. Qisqiche xulasiligende, eger sizning yuqiri téxnikiliq bir nerse toghrisida özingizning héch kimge oxshimaydighan yaki bashqilarningkini bésip chüshidighan birer idiye, patént yaki téxnikingiz bolsa, siz öz yéningizgha iqtidarliq téxnikiliq, kespiy we bashqurush xadimliridin bir qanchini toplap, shu nersini ishlep chiqiridighan shirkettin birni qurisiz. Deslepki mebleghning hemmisini özingiz chiqarsingizmu bolidu. Bir qismini özingiz chiqirip, bir qismini bashqa shexslerdin, meblegh sélish kapitalistliridin, meblegh sélish bankiliridin yaki hökümet qerz pulidin hel qilsingizmu bolidu. Yaki hemmini sirttin hel qilsingizmu bolidu.

2. Amérikida keng-kölemde mewjut bolghan we pütün memliketke keng-kölemde tarqalghan bir xil igilik bar bolup, uni In'glizche "Small Business" we "Family Owned Business" dep ataydu. Bularning menisi "Kichik Igilik" we "Aile Igidarchiliqidiki Igilik" dégenlerdin ibaret. Bular kichik tiptiki mehsulat ishlep chiqiridighan shirketler bilen maddiy mehsulati yoq, peqet xéridarlarni mulaziment ishliri bilen teminleydighan shirketlerni öz ichige alidu. Töwendikiler mushu türdiki igilikke kiridu:

1) Élan chiqirishi mulazimiti (Advertising Services).

2) Hawa tengshigüch we öy issitish buyumliri (Air Conditioning and Heating).

3) Aile Éléktronluq Üskünilirini Rémont Qilish (Appliance Repair Service).

4) Rekord-Höjjetlerni bashqurup we saqlap bérish mulazimiti (Bookkeeping Serivice).

5) Bina we öy rémont qilish (Building and Home Repairs).

6) Gilem mulazimiti we gilem tazilash (Carpet Service and Cleaning).

7) Bala béqip bérish (Childcare).

8) Kompyutér mulazimiti (Computer Service).

9) Sémont Ishliri (Concrete). Mesilen öyning aldigha sémont yatquzush qatarliqlar.

10) Kélishim bilen öy qurulishi ishlirini qilish (Contractors and Builders). Mesilen, burunqi öyige yene bir éghizliq oy qoshush; Ashxanini qaytidin yasap chiqish; Munchini qaytidin yasap chiqish qatarliqlar.

11) Kiyim tikish we özgertish (Dressmaking and Alterations).

12) Tok yolliri (Electrical).

13) Hoyla tamliri (Fencing).

14) Baghwenchilik (Gardening Service). Mesilen, muddetlik halda öyning aldidiki we arqa hoylidiki otni orush.

15) Ishchan adem mulazimiti (Handyman Service). Qolidin her xil ishlar kélidighan ademni In'glizchide "Handyman" dep ataydu. Ashundaq ademler öz aldigha bir shirket qurup, bashqilarning öyidiki yaki shirkitidiki her xil ishlarni qilip bérip, saetige yaki qilghan ishigha qarap pul alidu.

16) Yötkesh shirkiti (Hauling). Kona öylerni buzup, uningdin chiqqan nersilerni yötkesh; Öy we hoylini tazilap, uningdin chiqqan exletlerni yötkesh qatarliqlarni öz ichige alidu.

17) Öyni yaxshilash (Home Improvement). Bundaq shirket ashxana bilen munchidin bashqa yene öyning torusi, su turubbiliri we derizilerni almashturush qatarliqlarnimu qilidu.

18) Hoyla qurulushi (Landscaping).

19) Köchüsh we saqlash (Moving and Storage). Öy köchürüsh, öyge patmighan nersilerni saqlap bérish qatarliqlarni qilidu.

20) Sirlash (Painting). Öy we bashqa binalarning ichi-téshini sirlash, hoyla tamlirini sirlash qatarliqlarni qilidu.

21) Su turubbiliri (Plumbing).

22) Kölchek we issiq tengle yasash we rémont qilish (Pool and Spa).

23) Ögzini yéngidin yépish (Roofing).

24) Derex mulazimetliri (Tree Service).

25) Yaghachni bir terep qilish (Wood Processing). Mesilen, yaghach supa yasash.

26) Mashina garaj ishiki (Garage Door).

Yuqiriqilarning köpinchisi Amérikidi shexsiy öylerning ishliri bilen munasiwetlik bolup, uningdin bashqa töwendikidek shirketlermu bar:

27) Resturant 28) Mashina Remontxaha 29) Satirashxana 30) Gülxana 31) Kichik kölemlik soda dukini 32) Kichik tipliq yük toshush shirkiti 33) Taksi shirkiti 34) Kopiyxana (matériyal nusxilash) 35) Pochta mulazimiti shirkiti

Yuqiriqilar hergiz bir mukemmel tizim emes; bu yerde tilgha élinmay qalghanlirimu xéli köp bolushi mumkin. Bu xil igilik Uyghur diyaridimu az emes. Bundaq igilikni bashlash üchün aliy mektep unwani ketmeydu. Nurghun pulmu ketmeydu. Jem’iyet éhtiyaji bar bir orunni we jem’iyet éhtiyaji bolghan bir kesp yaki bir mehsulatni tallap, uni bashlisa, uni yaman emes élip mangghili bolidu. Amérikida bu xil siniptiki kishiler kembeghellerdin yuqiri, ottura derijilik tebiqilerdin töwenrek sewiyide yashaydu. Yeni, bu xil igilik bilen shughullinidighanlar bek baymu bolup kételmeydu, yaki ach-yalingachmu qalmaydu. Oqurmenlerning bu xil igiliktin nahayiti obdan xewiri bar, dep oylaymen.

Yuqiriqidek shirkettin birni qurup, shu arqiliq ottura we yuqiri derijilik sewiyede yashaydighanlarmu az emes. 2003-yili bizning mashina girajimizning ishiki échilmaydighan bolup qaldi. Mesile giraj ishikini achidighan, yiraqtin bashqurulidighan éléktirlik heriketlendürgüchte bolup, men qaysi saymanning buzulghanliqini tépip chiqtim. U saymanni sétiwélip buzulghan nersini özüm yasash üchün, men gézittin özimizning shehiridiki bir mexsus giraj ishikining ishini qilidighan shirketning adrésini tépip, uninggha barsam, u eslide ashu shirketning igisining öyi iken. U adem öyide turup, bu shirketni mangduriwétiptu. Öyige kirip heyran qaldim: U kishining öyi bizning öydin jiq chong we heywetlik iken. Yeni, méning perizimche, bu kishining kirimi méningkidin köprek bolushi mumkin.

3. Kespiy shirketler

Yuqirida tizip chiqilghan shirketlerning köpinchiliri kespiy (professional) shirketlerdin ibarettur. Mesilen, giraj ishikini almashturush, sémont ishlirini qilish qatarliqlar. Bundaq shirketlerning bir ortaq alahidiliki, ular melum bir kesipte intayin yuqiri derijide téxnikilashqan we saymanlashqan bolup, ular özining kespini intayin yuquri süpet bilen qilidu. Shundaqla köpünchiliri qilghan ishigha 10 yildin artuq waqitqa kapalet béridu.

4. "Franchised" shirketler. "Franchised" dégen sözning Uyghurche menisi "Bir ademge bérilgen alahide hoquq bolup, bu adem bu hoquqtin paydilinip özige mushu hoquqni bergen shirketning mehsulati yaki mulazimitini melum bir rayonda satsa yaki tarqatsa bolidu" dégendin ibaret. Bundaq shirketning bir misali mashina méyi satidighan shirketlerdur. Mesilen, Amérikida "Shell", "Mobil" dégendek mashina méyi satidighan ponkitlar hemme yerde bar. Eslide bu ponkitlarning bash shirketliri "Shell", "Mobil" dégen shirketler bolup, her bir ponkitni bir adem bash shirkettin "franchised" qiliwalghan bolidu. Kirimni qanche pirsenttin teqsim qilishidighanliqidin méning xewirim yoq. Éhtimal oxshimighan shirketler üchün bu nisbetmu oxshimasliqi mumkin. Méning bilishimche Kaliforniyede ashundaq may sétish ponkitidin birni qurush üchün 150 ming dollar etrapida pul kétidiken.

5. Zenjirsiman shirketler. Buning ichide eng köp omumlashqini zenjirsiman résturan we zenjirsiman soda dukanliri bolup, In'glizche ularni "Chain Store" dep ataydu. Oqurmenler éhtimal hazir Junggoda nahayiti téz kéngiyiwatqan téz sür'etlik yémeklikler résturani "MacDonald" ni körüp baqqan bolushi mumkin. Bu xildiki shirketlerning bashqurush apparati peqet birla bolup, yéngi mehsulatni tereqqiy qildurup échish, élan chiqirish, boghaltirliq qatarliq ishlarning hemmisini bir tutash élip baridu. Soda dukanliri pütün memliketke tarqalghan bolidu. Yuqirida tilgha élin’ghan bir qanche türlük ishlarda, bir dukanni mangdurush bilen 5 dukanni mangdurghandiki chiqimning nisbiti hergizmu 1:5 kiche bolmighanliqi üchün, nurghun ishlarda chiqimni azaytip, kirimni köpeytkili bolidu. Amérikida bundaq misallar éytip tügetküsiz derijide köptur.

Emdi bir ademning özi bir shirket bashlishida türtkilik rol oynaydighan nersining néme ikenliki toghrisida qisqiche toxtilip ötey.

(1) Bezi ademler kichikidin tartipla melum bir kespke qiziqidighan bolup, kichikidin tartip bir shirket qurushqa ehmiyet bérip hemde özini ashu yönilishte tereqqiy qildurup, chong bolup bir yaxshi pursetni tapqandila derhal özi bir shirket qurup, igilik bashlaydu. Dunyadiki kéyinche nahayiti chong, nahayiti muweppiqiyetlik shirketlerdin biri bolup tereqqiy tapqan shirketlerni qurghuchilarning köpinchisi mana mushu xildiki ademlerdur. Buning eng tipik misali Microsoft shirkitining qurghuchisi Bill Géytis, Apple Kompyutér shirkitining qurghuchisi Steve Jobs, we Dell Kompyutér Shirkitining qurghuchisi Dell qatarliqlardur.

(2) Jan béqishning yolini izdesh jeryanida purset tépip, shuning bilen shirket quridighanlar. Yuqirida tilgha alghan kichik tiptiki we aile igilikidiki shirketlerning qurghuchilirining köpinchisi mana mushundaq kishilerdur.

(3) Özi bir nersige éhtiyajliq bolup qélip, uni héch yerdin tapalmighandin kéyin, shu nersini chiqirish idiyisige kélip, shuning bilen burunqi kespini tashlap shirket quridighanlar. Yéqinqi 5-10 yilning mabeynide pütün dunyada kichik balilarning gep qilalaydighan oyunchuq we terbiye üsküniliri intayin köpiyip ketti. Men 2001-yilliri oqughan bir gézittiki doklatqa asaslan’ghanda, bundaq oyunchuqlarni ijat qilghan kishi Kaliforniyening Silikon Jilghisida ishleydighan bir ximiye injinéri iken. U ademning balisi 2 yashqa kirgende hem balisigha oyunchuq bolidighan, hem balisigha bezi kéreklik bilimlerni ögitidighan bir oyunchuq izdeptu. Lékin hech yerdin undaq oyunchuq tapalmaptu. Shuning bilen bu kishi özi shirket qurush idiyisige kélip, xususiy kapitalistlardin meblegh puli hel qilip, özi yashawatqan sheherdila bir shirket quruptu. Kéyin bu shirket tereqqiy qilip, u kishining öz pul bayliqimu nechche on milyon dollargha yétiptu. Amérikining Néwada shitatida turidighan Shane Malek isimlik bir ximiye mutexessisining chéchi intayin köp chüshüp kétiptu. Uninggha dora izdep, özi qanaetlen'gidek bir nerse tapalmaptu. Özi burun ishlewatqini ademning chéchi qoyuq yérining chéchini élip, uni chéchi yoq yaki chéchi shalang yerge köchüridighan bir doxturxana bolup, Malek bundaq opératsiye usulini yaqturmaptu. Shuning bilen u özi buninggha dora ijat qilish yolida izdinishke bashlap, nechche yil tiriship yürüp, bir chach östüridighan mayni ijat qilip, öz aldigha bir shirket qurup, bu mayni ishlep chiqirip sétiwatidu. Bu mayning In'glizche ismi "Scalp Med" bolup, u Amérikida hazirmu köp miqtarda sétiliwatidu.

(4) Melum bir kespte, melum bir nersini layihilep ishlep chiqiridighan shirkette nurghun yil ishlep, téxnikini we bilimni puxta igiliwalghandin kéyin, bashqilar üchün ishleydighan burunqi shirkettin chiqip kétip, öz aldigha shirket quridighanlar. Kaliforniyening Silikon Jilghisida shirket quruwatqanlarning nurghunliri mana mushu xildiki kishilerdur. Men yuqirida tilgha alghan, éléktronluq giraj ishikini achquchini rémont qilidighan ademmu éhtimal ashu eswabni ishlep chiqiridighan shirkette bir mezgil ishligen adem bolup, u nersining ujur-bujurini pütünley öginip bolghandin kéyin burunqi shirkitidin chiqip kétip, öz aldigha shirket qurghan bolushi mumkin.

Qisqisi, shirket qurush, musteqil igilik tikleshning her xil yolliri bar. Anche köp talanti yoq kishilermu shirket quralaydu. Bu yerdiki eng muhim mesile, öz-özidiki artuqchiliqlarni toluq bayqash, jem’iyet we kishilerning éhtiyajini toluq chüshinish, kelgüside birer shirket qurush ghayisini tikligendin kéyin, bir tereptin toxtimay purset izdesh, yene bir tereptin öz-özini ashundaq bir yönilishni boylap tereqqiy qildurushtur--özide bilim, téxnika we qabiliyet yétildürüshtur. Bundaq ishta kem bolsa bolmaydighan bir amil, ademde bir ishni bashlap, dettikom dep körüp béqishqa jur'et qilish iradisi we iqtidaridur. Buni In'glizche "capable of taking a risk" dep ataydu. Balini qanche erkin qoyup bérip chong qilsa, balining bu jehettiki iqtidarimu shunche yaxshi tereqqiy qilidu.

2005-yili 11-Noyabir küni, hazirqi zaman igilik bashqurush nezeriyisining pishiwasi dep atalghan Amérikiliq Peter Drucker ependi 95 yéshida wapat boldi. U ademning qarishiche, bir shirketning muweppeqiyetlik bolushidiki eng achquchluq amil bu shirkette özining barliqini shirketke atighan xadimlarning bolushidin, shundaqla öz mehsulatini teshwiq qilish (In'glizche "marketing") bilen yéngiliq yaritishqa iqtisadiy kirimdinmu bekrek köngül bölüshtin ibaret.

Menbesi: www.Biliwal.com