Ikkinchi dunya urushi mezgilide Gérmaniye bilen Yaponiye birliship özlirining qudretlik herbiy küchidin paydilinip dunyaning nurghun yerlirini bésiwelip, shu arqiliq dunyagha hökümranliq qilishqa urundi. Ular bu urushta meghlup boldi, xelq’ara jem’iyet ularning herbiy tereqqiyatigha cheklime qoydi, ular yuqiriqidek qoralgha tayinip dunyagha hökümranliq qilish meqsidige yételmigendin kéyin, yuqirida tilgha élin’ghan 2-yolni: Iqtisadni tereqqiy qildurush arqiliq qudret tépip, shu arqiliq dunyagha hökümranliq qilishni tallidi. Hemmimizning hazir körüp turghinidek, ular bu meqsidini emelge ashurdi. Hazir bu döletlerning her ikkilisi dunya iqtisadidiki zor küchlerning bir qismigha aylinip, dunya tereqqiyatining hemme sahelirige intayin chong tesir körsitiwatidu. Bolupmu Yaponiye özining ziminide héchqandaq tebiiy bayliqi yoq bir kichik aral dölet bolushigha qarimay, dunya iqtisadida peqet Amérikidin kéyinki 2-orunda turidighan bir qudretlik döletke aylandi. Shunga Yapon milliti iqtisadiy sahede özini namayen qilish arqiliq dunyadiki eng qudretlik milletke aylan’ghanlarning eng yaxshi misali bolalaydu.
Seweb-netije nuqtiiynezeri boyiche éytqanda, yuqirida men herbiy küch bilen iqtisadiy küchni tereqqiy qildurushni seweb, milletni qudret tapturushni netije qilip teswirlidim. Emeliyette, bu seweblerni yene bir sewebning netijisi dep qarashqa bolidu. Yeni meyli En'gliye bolsun, Yaponiye bolsun yaki Gérmaniye bolsun, ular özlirining herbiy küchi bilen iqtisadiy küchini tereqqiy qildurushta tayan’ghan wasitisi maarip we pen-téxnikini tereqqiy qildurushtur. Shunga, bir qedem arqigha yénip qaraydighan bolsaq, maarip we pen-téxnikini tereqqiy qildurush sewep, ulargha tayinip herbiy küch bilen iqtisadni tereqqiy qildurup, shu arqiliq milletni qudret tapturush bolsa netije bolidu. Bu jehettiki eng roshen misal Yaponiyedur. Gerche Yaponiye 2-dunya urushida meghlup bolghan bolsimu, 1945-yiligha kelgende, ularning pütün xelq maaripini emelge ashurup bolghinigha 100 yil bolghan idi. Shunga, gerche 1940-yilliri Tokyo Amérikining ayropilan bilen bombardiman qilishi netijiside tüptüz bolup ketken, pütün Yapon dölitining iqtisadi üzül-késil nabut bolghan bolsimu, ularning maarip we pen-téxnika asasi nahayiti yaxshi bolghachqa, Yapon milliti kéyinki 20-30 yilning ichidila bir ghayet zor iqtisadiy küch bolup dunya miqyasida qed kötürdi. Eger Yaponiyening maarip asasi bolmighan bolsa, bundaq bir möjizini tesewwur qilish mumkin emes idi.
Napoliyon bir chaghda mundaq bir meshhur sözni qilghaniken: «Junggo bir uxlawatqan diwe (ghayet zor adem). Biz uning yétip uxlishigha yol qoyayli. Undaq qilmay u oyghinip ketse, u dunyani heyran qalduridu». Bezilerning qarishiche, bu diwe hazir alliqachan oyghinip boldi. Junggo deslepte sodida, kéyin téxnikida, hazir bolsa herbiy küch jehette qed kötürdi. Eger siz yéqinqi Junggo toghrisidiki xewer-hékaye, bash maqale we her xil tetqiqat orunlirining ilmiy maqalilirini körüp chiqsingiz, töwendikidek söz-ibarilerni uchritishingiz mumkin:
• Hazir dunya miqyasida chong küchning yötkilishi boluwatidu
• Junggo eng roshen ösüwatqan küchtur
• Junggo téz tereqqiy qilip dunyawiy iqtisadiy küchke aylanmaqta
• Junggo alliqachan rayon xaraktérlik derijidin tashqiri küchke aylinip boldi, hemde hazir dunyawiy küchke aylinishqa qarap méngiwatidu.
• Junggo 21-esirning eng küchlük döliti.
Junggo iqtisadining téz sür'ette tereqqiy qiliwatqanliqini körsitidighan bir belge shuki, Junggo yéqinda künige 5 milyon tung (In'glizche «barrel») may istémal qilidighan iqtisadtin künige 8 milyon tung may istémal qilidighan iqtisadqa sekridi. Bezi analizchilarning periziche, 2010-yiligha barghanda, Junggoning iqtisadi Gérmaniyeningkidin bir hesse yuqiri bolushi hemde 2020-yiligha barghanda Yaponiyeni bésip chüshüshi mumkin.
Bezilerning éytishigha qarighanda, hazir Sherqiy Jenubiy Asia Döletliri Birleshmisi (SJADB) pulni birlikke keltürüsh toghrisida nahayiti jiddiy oylishiwétiptu. Eger bu ish wujudqa chiqip qalsa, u dunya iqtisadigha nahayiti chong tesir körsitidu. Yéqinqi bir qanche yildin buyan Yawropa puli Euro Amérika dolliri bilen riqabetlishiwatidu. Eger pütün Asiyada peqet birla pul yolgha qoyulsa, umu dollar bilen riqabetlishidu. Diqqet qilishqa tégishliki shuki, Yawropa Birliki 1980-yilidin bashlap SJADB ning soda shériki bolup kéliwatidu. Yalghuz iqtisadiy jehettila emes, Yawropa Birliki herbiy jehettimu Junggogha yéqindin yardem bérip kéliwatidu.
Bezilerning éytishiche, Yawropa birlikining bundaq qilishidiki meqsidi, Amérikining bu dunyadiki birdinbir derijidin tashqiri küch bolushigha yol qoymasliq üchündur.
Junggo iqtisadining tereqqiyatigha egiship, yéqindin buyan Uyghurlar ichidinmu soda dukini we sanaet buyumlirini ishlep chiqirish karxanilirini qurup mangdurwatqanlar xéli köpiyishke bashlaptu. Men aldinqi bir yil ichide ashundaq karxana qurghuchilarning bir qanchisi bilen tonushtum hemde ulardin intayin pexirlendim. Lékin, omumlashturup éytqanda, karxana qurup, yéngi igilik yaritish jehette biz Uyghurlar nahayiti arqida. Uzun tarixtin buyan, shundaqla 20-esirning kéyinki yérimidimu Uyghurlar Junggodiki bir sodigha intayin mahir, soda qilish iqitdari intayin mol millet süpitide yashap kelgenidi. Lékin, yéqinqi 5-10 yilning mabeynide, Uyghurlar soda-sétiq, qol sanaiti we karxana qurup, yéngi igilik yaritish qatarliq jehetlerde bashqa milletlerning, bolupmu Xenzularning köp arqisida qaldi. Hazirqi weziyet ademni bek échinduridu. Méningche Uyghurlarning mushundaq bir haletke chüshüp qélishining mundaq bir qanche türlük sewebi bar:
Birinchidin, Junggoda qanun-tüzümlerning berpa qilinishi we ularning muwapiq ijra qilinishi téxi mukemmelliship bolalmighanliqi üchün, oxshimighan ademler we oxshimighan milletler xizmet tépish jehette we iqtisadiy purset aldida barawer bolalmaywatidu. Bu xil ehwalning Uyghurlar üchün bolghan ziyini eng köp boluwatidu. Buning eng tipik bir misali, Uyghur diyarida we ichkirki ölkilerde aliy mektepni püttürgen Uyghur yashlirining xizmetsiz qéliwatqanliqidur. Bir yashni aliy mektepni püttürgiche oqutush üchün, dölet intayin köp pul serip qilidu. Bu kelgüsidiki iqtisadiy tereqqiyat üchün sélin’ghan bir xil meblegh bolup, aliy mektepni püttürgen oqughuchilar öz kespiy saheside öz iqtidarigha layiq xizmet tépip ishligendila, andin bu mebleghning ornini tolduruwalghini, uning paydisini körgili bolidu. Yashlarni oqutup qoyup, ulargha muwapiq xizmet tépip ishlesh pursiti yaritip bérilmise, bu bir chong iqtisadiy israpchiliq bolidu. Buning jem’iyet muqimliqini saqlashqa bolghan ziyinimu éghir bolidu. Hazirqi échinishliq ehwal shuki, nurghun Uyghur yashliri aliy mektepni püttürgendin kéyin xizmet tapalmay, normal hayat kechürüsh wasitisidinmu quruq qalghili turuptu. Méning ulargha intayin chongqur hésdashliqim bar. Yash 22 din ashqandin kéyinmu hayat kechürüsh üchün ata-anigha tayinish, rohiy jehette intayin azablinarliq ish. Shunga xizmet pursiti jehettiki tengsizlikni tézdin yoqitish kérek. 80-yillarda Junggo hökümiti aliy mektepke oqushqa kirish we xizmetke érishish jehette az sanliq milletlerge étibar qilatti. Emdilikte bolsa, xizmet tepish jehette Uyghur yashliri chetke qéqilghili, kemsitilgili turuptu. Bundaq bir qutuptin yene bir qutupqa sekresh her qandaq bir jem’iyet üchün muwapiq emes. Buni her derijilik hökümet emeldarliri bulupmu hökümetning Uyghur emeldarliri Junggoning her xil qanun-permanliri dairiside heqiqiy ehwalni munasiwetlik rehberlik orunlirigha yetküzüshi, shu arqiliq bir qisim ünümlük tedbir we yéngi qanun-tüzümni wujudqa chiqirish arqiliq özgertishke toghra kélidu. Buning dölet üchünmu, rayon üchünmu we shexsiyler üchünmu ghayet zor paydisi bar. Amérikida bu dunyadiki milletlerning hemmisi bar. Amérkining adem tüzülmisi dunya boyiche eng murekkep. Kaliforniyede hazir Meksikoluqlar nopusning köp sanliqi bolup qaldi. Shundaq turuqluqmu, bu milletler arisida héch qandaq milliy sürkilish yoq. Jem’iyet muqimsizliqi dégen uqum asasen mewjut emes. Bundaq bolushtiki tüp sewep, Amérikida adem, millet,din we jinsiy kemsitishke qarshi tüzülgen qanun intayin qattiq bolup, bu qanunlarning ijra qilinishimu intayin qattiq. Amérikining hazirqi prézidénti Bush burun Teksas shitatigha shitat bashlighi bolup turuwatqanda, uning 18 yashqa tolmighan qizi yéshini yoshurup bir haraq dukinidin haraq alghanliqi üchün tutulup qélip, türmide nechche ay yétip chiqqan (Amérikida 18 yashqa tolmighan bir kishining haraq istémal qilishi qanun’gha xilap). Méningche Amérikining köp milletlik bir jem’iyetni idare qilishtiki yuqiriqidek tüzümi Junggoghimu intayin muwapiq kélidu.
Uyghur yashlirining hazirqi ishsizliq halitige heqiqiy köngül bölidighan emeldarlar bu ehwalni choqum tüzüm we qanun jehettin hel qilishqa tirishishi kérek. Bundaq qilish Junggoning buningdin kéyinki maddiy we meniwiy tereqqiyat éhtiyaji we menpe'iti bilen pütünley birdek.
Ikkinchidin, Uyghur xelqi uzun muddetlik bir dewr ichide, yéri keng, we bayliqi mol bir muhitta yashap kelgen. 1950-yilidin burunqi bir tipik Uyghurning turmushigha qarap baqidighan bolsaq, uning bir kengri öyi, öyining öpchöriside her xil yémishler bilen tolghan bir béghi, kengri ketken, ashliq térighili bolidighan yéri we bir top méli bar bolghan.
Köpinche déhqanlarning birdin ashliq iskilatimu bolghan. Uyghurlarda héch qandaq sanaet mewjut bolmighan bolsimu, ashliq we bashqa yémeklik intayin kengri bolghan. 50-yillardin kéyinmu bu xil ehwal héli uzun bir mezgil dawam etkenidi. Men kichik waqtimda, men yashighan Aqsuda héchkim tuxumni we yel-yemishni satalmaytti. Östengdiki béliqlarni héchkim tutmaytti. Men 6-7 yashlardiki waqtimda Aqsuning Aral yézisidiki bir östengge yaz künliri köp sugha chüshken bolup, bezide suda jim turuwalsaq, her chong béliqlar kélip, yeydighan nerse oxshaydu, dep ular putimizni chishleshke urunatti.
Putimiz buninggha azraqmu aghrimaytti. Köngüllük bolghachqa, biz dawamliq özimizni béliqlargha chishlitip oynayttuq. Tonumaydighan ademlerning öyige bérip, israp qilmighan asasta ularning béghidiki yémishni yések, ular intayin xosh bolup kétetti. Qisqisi, u chaghlarda mutleq köp sandiki Uyghur üchün yashashqa kéreklik bolghan eng muhim nersilerning hemmmisi özidin tépilidighan bolup, unchiwala japa chekmisimu, héchkim bilen riqabetleshmisimu, tashqi dunya bilen héchqandaq alaqe qilmisimu bimalal yashap mangalaytti. Bu xil ehwal Uyghurlarda yétishtürgen bir mijez ademlerning horunluqidur. Yéngi muhitqa maslishish iqtidarining töwenlikidur. Japagha chidap bir ishni wujutqa chiqirish iradisining kemchillikidur. Mana bu Uyghurlar üchün yaxshi ish yaman ishqa aylan’ghan bir emeliyet.
80-yillarda ichkiriki ölkilerdiki dangliq aliy mekteplerning bir qismi Shinjang hökümitining telipige binaen, Shinjanggha yardem qilish teriqiside bir siniptin Shinjangdiki az sanliq millet oqughuchilirini qobul qildi. Lékin, ariliqta uzun ötmey, "turmushqa könelmiduq" dep, bu oqughuchilarning mektepke bolghan telipining axiri üzülmidi. Shuning bilen bu mektepler bara-bara Shinjangliq oqughuchilardin zérikip, kéyinche ulargha birer sinip oqughuchi aldurush intayin müshkül ishqa aylinip qaldi. Adem obdan oylap béqishi kérek. Kim kimge qerzdar? Kim kimge yaxshiliq qiliwatidu? Ichkirki ölkilerge tamaq yégili, uxlighi barmighandikin, bir qanche yil japa cheksingizmu, öginidighanni obdan öginiwélip, öz teqdiringizni özgertishke tirishsingiz bolmamdu?
90-yilning otturiliri Amérikining San Francisco shehirige Shinjangdin bir 8 kishilik ömek kéliptu. Bu 8 ademning yettisi Xenzu bolup, peqet birsi Uyghur iken. Biz bu Uyghurni bir az tonuydikenmiz. Bir tonushimizdin u kishining tamaq jehette intayin qiynalghanliqini anglap, ular San Francisco gha kélip, 3 kün bolghanda, öyde polo we manta étip, 130 kilométir yol yürüp, u Uyghurni yoqlap barduq. U kishi intayin xushal bolup ketti. Uning bizge éytip bérishiche, u kishi tamaqta qiynalghanliqi üchun, Amérikidiki ékiskursiyening qalghinidin waz kéchip, San Franciscodinla wetenge qaytip kétish üchün ömek bashliqiqa iltimas sunuptu. Shinjangdin 8 kishilik ömek Amérikigha kélip, uninggha bir Uyghurni qoshup qoysa, bu Uyghur tamaqqa könelmidim, dep 3 kündin kéyin kétimen dep turiwalsa, hey, biz Uyghurlar néme bolup kettuq? Bundaq qilsang buningdin kéyin Amérikigha kélidighan ömekke Uyghur qoshamdu? Bir qanche hepte yérim qorsaq yürseng, özüng yaxshi körgen ayalingning mezzilik tamiqini yéyelmiseng néme boptu? Ölüp qalmaytingghu? Uyghurlar üchün Amérikigha ékiskursiyege kélish pursiti qanchilik teske toxtaydu, bilemsen? Keyinkilernimu oylap qoyghan bolsang bolmasmidi? Mushu yazghanlirimdin, méning eyni waqitta qandaq héssiyatta bolghanliqimni her bir oqurmen obdan tesewwur qilalaydu.
Adem tamaq yéyish üchün yashimaydu, yashash üchün tamaq yeydu. Adem uxlash üchün yashimaydu, yashash üchün uxlaydu. Hazir zaman özgerdi. Jahan özgerdi. Kona künler kelmeske ketti. Burun bir ademge 10 nan toghra kelgen bolsa, hazir 10 adem bir nanni taliship yémise bolmaydighan bir jahan wujutqa keldi. Sen nege barsang, özüng kön'gen turmush sharaitini özüng bilen birge élip baralmaysen. Shunga közüngni yéngi makandiki turmush sharaitigha tikiwalmay, sen u yerge némishqa kelgen, zéhningni shuninggha merkezleshtürgin. Bu yéngi makanda érishish mumkinchiliki bolghan hemme bilimge we bashqa hemme nersige qattiq tiriship toluq érishiwalghin. Bu jeryanda yéyelmigen tamaqliringni yurtqa qaytip barghandin yene toluqliwalalaysen.
Uyghurlar özlirini özgertip, mushu yéngi zaman’gha maslishalaydighan qilishi kérek. 80-yilliri Junggoda az sanliq milletlerge étibar bérilidighan waqitta, men bizning yashlirimizgha bundaq étibar bérishning shu waqitta zörür ikenlikini, emma u bir shereplik ish emeslikini, eksiche u bir xil nomus ikenlikini (Adem bashqilar bilen iqtidar jehette tenglishelmigende, étiwar bérilishke muhtaj bolidu, shunga bu bir nomus.), biz tedriji halda étibar bérilish astida emes, bashqilar bilen riqabetliship yashiyalaydighan weziyetni shekillendürüshimiz kéreklikini éytqanidim. Mana emdi Uyghurlar étibar bérilmeydighan bolup qaldi. Xizmet pursiti we iqtisadiy tereqqiyat pursiti aldida bashqa milletler bilen barawermu bolalmaydighan bir ehwalda yashashqa mejburi boluwatidu. Qanun we tüzümge bérip taqilidighan ishlarda adettiki puxralar peqet özlirining adeletlik, raschil, heqqaniyetke uyghun pikir-teleplirinila otturigha qoyalaydu. Dölet qanun-permanliri dairisi ichide bundaq ehwalni özgertish asasen her derijilik emeldarlargha baghliq. Her bir Uyghur puqralirining qilalaydighini, horunluqni tüp yiltizidin qurutup, yéngi yashash iqtidarini yétildürüp, japa-musheqqetke bash egmey, bashqilar bilen riqabetlishishtur.
Yéqinqi 4-5 yil jeryanida, erzan emgek küchidin paydilinip, kirimini ashurush üchün, Amérikining nurghun sanaet ishlepchiqirish we yuqiri téxnikiliq shirketliri öz shirkitini yaki özining bir qisim ishlepchiqirish liniyesini chet ellerge yötkidi. Bundaq shirketler eng köp yötkelgen dölet Junggo bolup, hazir Junggo xelq’arada «dunya ishlepchiqirish fabrikisi» dep atilidighan bolup qaldi. Mushundaq ehwalni közde tutup, Amérikidiki bir qisim emeldarlar hazir yalghuz bir qisim xizmetlerla chet elge yötkilip qalmay, yuqiri derijilik téxnikimu chet elge chiqip kétiwatqanliqini, shunga bu xil yolni tosush kéreklikini otturigha qoydi. Lékin, Amérika hökümiti bolsa, «Bashqilar tartip alalaydighan téxnikilarni ular éliwersun. Amérikidiki shirketler hayat kechürimen deydiken, choqum bashqilar doriyalmaydighan téxnikini tereqqiy qildurup yétildürsun. Eger bizning ishlepchiqirish we téxnikimizning chetke chiqip kétishini tosup qoysaq, Amérika shirketliri yéngi téxnikini köplep berpa qilmay, tedriji halda chet eller bilen riqabetlishelmeydighan bolup qalidu», dégen köz qarash bilen héliqi yollarni qilche tosup qoymidi. Bu ehwal bizge némini chüshendürüp béridu? Amérikini Amérika qilghan zadi néme?
Iqtisadiy jehette özini namayen qilghan dölet we milletlerning yene bir alahidiliki, ular yüksek derijide sanaetleshken hemde ularda injinérlar intayin köp. Yehudiy ahalisining töttin bir qismi injinér iken. Yapon nopusining ondin bir qismi yoluchilar mashinisi ishlepchiqiridighan sanaet bilen munasiwetlik xizmet bilen shughullinidu. Gérmaniye, En’gliye qatarliq bashqa tereqqiy qilghan döletlermu pütünley sanaet döletliri. Uyghurlarda burun sanaet asasen bolmighan. Hazirmu asasen yoq. Uyghurlar yaratqan xususiy igilikning ichide 1-orunda turidighini axshana, 2-orunda turidighini soda-sétiq bolushi mumkin. Bu igiliklerge zamaniwiy bilim we zamaniwiy téxnika ketmeydu. Mutleq köp sandiki Uyghurlarning nezeride hazirmu "Ziyaliy" dégen uqum ijtima'iy penler bilen shughullinidighanlarni közde tutidu. Uyghurlarda tebbiiy penchilermu taki 80-yillarghiche yoq déyerlik halette bolup keldi. Iqtisadiy jehette qed kötürüsh üchün Uyghurlar bu xil haletni özgertishi kérek. Tebbiiy pende oqushi kérek. Injinér bolushi kérek. Uyghur zamaniwiy sanaitini yoqtin bar qilishi kérek. Bu bir asan ish emes. Qisqa muddet ichide wujudqa chiqarghili bolidighan ishmu emes. Shunga, Uyghurlar bu ishqa hazirdin bashlap chongqur ehmiyet bérip, tarixiy seweblerdin kélip chiqqan horunliqimizni toluq chüshinip, pütün millet oyghinip, pütün millet heriketke kélip, riqabette öz ichi bilenla cheklinip qalmay, bashqa milletler bilenmu riqabetlisheleydighan shert-sharaitni hazirlishimiz kérek. Shundaq qilghanda, Uyghurlar Amérikidiki Indianlar duch kelgen teqdirge uchrashtin saqlinip qalalaydu.
Yoqurqi Resim: Xelqara Optika Injinirliri Jemiyitining yighini echilghan
we yighin wekilliri chushken Florida shitati Orlando shehridiki Dunya
Merkizi Marriot mehmanxanisi (www.marriottworldcenter.com). Bu mehmanxana
intayin chong bolup, bu qetimqi yighin mushu mehmanxanidiki 6 yighin
zalida paralel dawamlashti.
Chaplanghan resim: Orlando Disney Dunyasi Merkizidin bir korunush.
Amerikida chong kolemlik kongul echish baghchiliridin Disney baghchisi
(Disneyland), kino ishlesh jeryanini chushendurushni sayahet bilen
birleshturgen Uniwersal Studio baghchisi (Universal Studio) we dengiz
haywanatlirining oyun korsitishini asas qilghan Dengiz Dunyasi (Sea World)
baghchisi qatarliqlar bar bolup, bular Amerikining 2 jayighila jaylashqan.
Birsi Kaliforniyening Los Angeles shehri. Yene biri Floridaning Orlando
shehri. Bu resim 2006-yili 29-May kuni tartilghan.
