6. Islahat, échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin buyan dölitimizdin chet ellerge chiqip oquydighan Uyghurlar köpeydi. Oqush püttürgendin kéyin bularning beziliri qaytip keldi, beziliri qélip qaldi, siz bu ikki mesilige qandaq qaraysiz?

Men aldi bilen 80-yillardin bashlap oqush yoli bilen Amérikigha kelgen Uyghurlarning Amérikida turup qélishining qandaq bashlan’ghinini qisqiche teswirlep ötey.

1993-yili 3-ayda, méning teshebbusum we teshkillishim bilen, Amérikidiki 17 Uyghur ailisi birliship, Tengritagh Oqughuchilar Uyushmisi (In'glizche "Tengritagh Overseas Students and Scholars Association" bolup, qisqartilip "TOSSA" dep atilidu) ni qurduq. Shu chaghda, men TOSSA ning nizamnamisi bilen bir chaqiriq xéti yazghan idim. U xette men Uyghurlarni mundaq 3 türge bolgen: 1) Weten ichidiki Uyghurlar (Inside people), 2) Weten sirtidiki Uyghurlar (Outside people), 3) Weten’ge bérip-kélip turidighan Uyghurlar (In-Out people). Méning shu qaghda TOSSA ni qurushtiki meqsidim, yuqiriqi chaqiriq xétide otturigha qoyulghan 3-xildiki Uyghurlarni berpa qilish idi. Méning bu yerde bu ishlarni tilgha élishimdiki seweb, eyni waqitta mende wetendimu we chet ellerdimu ishliyeleydighan, aliy derijilik bilimge yaki yuqiri téxnikigha ige bir Uyghur qoshunining berpa bolushi toghrisida intayin küchlük arzuyumning bolghinini eskertip ötüshtin ibaret.

1993-yili séntebirde, Amérikining shu qaghdiki prézidénti Bush (hazirqi Amérikining prézidénti George Bushning dadisi) 89-yilidiki Tien’enmen weqesi toghrisida bir "Toluq-hoquqluq Buyruq" (Executive Order) ni testiqlap, 1990-yili 10-aydin burun Junggodin kelgen oqughuqilarning hemmisige Amérikida "yéshil kard" (In'glizche "Green Card") dep atilidighan kénishkini bérishni qarar qildi. Yéshil kardqa érishish dégenlik, Amérika nopusigha kirish dégenlik bilen oxshash bolup, uninggha érishken adem mutleq köp sandiki ishlarda xuddi Amérika grajdanigha oxshash muamile qilinidu. Ularning Amérika puxrasigha sélishturghanda ikki chong perqi bolup, ular: 1) Saylam hoquqi yoq. 2) Amérika pasporti yoq. Qalghan jehetlerde, hetta töleydighan aliy mektep oqush puli jehettimu, Amérika puxrasigha pütünley oxshash. Mushu yéshil kard kénishkige ériship, 5 yil ötkendin kéyin, bir adem Amérika puxraliqigha iltimas qilsa bolidu. Shu qaghda yéshil kard alghan Junggoluq oqughuchilarning sani méning mölcherimche 60 mingdin köp bolup, uning ichide (méning bügün hésablap körüshümche) 10 etrapida Uyghur bar idi. Qalghanliri asasen Xenzular idi. U waqitta Amérikidiki Uyghur oqughuchilarning sani aran 10 nechche bolghachqa, ulardin texminen 10 kishi yéshil kard aldi. Eyni waqitta, Amérikidiki Uyghur oqughichilarning ichide bu yerde qélip qélishni oylaydighanlarmu asasen yoq idi. Bizmu yéshil kard xewirini anglighandin kéyin, bir aydin köprek waqit weten’ge qaytip kétish-ketmeslikni oylashtuq. Bizni qélip qélish yolini tallashqa ilhamlandurghan bir chong ish shu boldiki, eyni waqittiki Déng Xiaoping bashchiliqidiki Junggo hökümiti Amérikining yuqiriqi qararigha heqiqiy narazilik bildürmidi. Héliqi 60 mingdin artuq oqughuchi ichide hökümet rasxodi bilen kelgenlerning nisbiti nahayiti yuqiri bolsimu, ular kem dégende bakalawrghiche bolghan oqushini Junggoda dölet xirajiti bilen tamamlighan bolsimu, Junggo hökümiti bir muxbirlarni kütüwélish yighinida bu ish toghrisida bir bayanat élan qilip qoyupla, bu ishqa heqiqiy turde naraziliq bildürmidi.

Bu némishqa bilemsiz? Yéqinqi yillardin buyan Junggoning iqtisadi bilen pen-téxnikisining téz sür'ette tereqqiy qilishida héliqi 60 mingdin artuq kishi intayin chong rol oynawatidu (Kéyinche bu 60 ming ademning aile tewelirimu Amérikigha kélip, Bushning héliqi buyruqining sewebi bilen Amérikiliq boluwalghan Xenzularning sani méning mölcherimche 150 mingdin éship ketti). Ularning chet elde turup oynawatqan roli, Junggogha qaytqan ehwal astidikisi bilen sélishturghanda jiq köp boluwatidu. Buni eyni waqitta Déng Xiaoping nahayiti yaxshi biletti. Shunga Junggo hökümiti buninggha qarshiliq körsetmigen idi.

Méningche Uyghurlarning chet elde oqup, oqush püttürgendin chet elde turup qélishida asaslighi mundaq 4 meqset bar:

1) Ilim-pen, yuqiri téxnika we öz kespining eng yuqiri pellisige chiqish.

2) Balisini yaxshi terbiyilep aliy mektepke kirgüzüsh, balilirigha xizmet tépip bérish, yaki bolmisa kelgüside balisini chet elge oqushqa chiqirish yolidiki ghem-endishilerdin qutulush. Chet elning ilghar maarip shaaritidin paydilinip, balilirini bésimsiz halda eng yuqiri sewiyigiche yaxshi terbiyilep, shu arqiliq baliliring kelgüside yaxshi hayat kechürishini kapaletke ige qilish.

3) Öz iqtidarini eng yuqiri derijide jari qildurup, maddiy jehette yaxshi turmushqa érishish, rohiy jehette erkin yashash.

4) Millet üchün wetende turup qilip bérelmeydighan bezi ishlarni qilip bérish.

Bashqa meqsetlermu bolushi mumkin. Lékin, méningche yuqiriqi tötisi asasliq meqsetlerdin ibaret. Men eyni waqitta Amérikida turup qélishni qarar qilghanda, mana yuqiriqi 4 sewebni közde tutqan idim. Bu yerde men chet eldiki her bir oqurmen’ge özining chet eldiki turup qélishidiki sewebini bir oylap béqishini teklip qilimen. Nurghun Junggoluqlar üchün chet elde yashashqa hemmidin bek türtke boluwatqini 2- we 3-sewebler bolushi mumkin. Bundaq bolushini Junggoning hazirqi ehwali belgiligen. Yeni, Junggoda nopusning köp bolushi, mektepning qis bolushi, ademler üchün öz iqtidarini eng yuqiri derijide jari qildurup, öz ömride öz qabiliyiti yol qoyghan eng yuqiri pelligiche kötürülüsh pursitining bolmasliqi nurghun kishilerni chet elge chiqip kétishke ündeydu. Men mushu söhbetning aldinqi qisimliridimu éytip ötüp ketkendek, Junggoda balilarning ösüp-yétilish sharaiti anche normal emes. Kelgüside birer aliy mektepke kirgüzüsh üchün, ata-anilar balilirini 1-siniptin bashlap qattiq bésim bilen terbiyileydu. Balilarni künige 10 nechche saet öginish qilishqa mejburlaydu. Shundaqtimu bu balilarning kelgüside birer aliy mektepke kirelishi kapaletke ige emes. Aliy mektepke kireligen teqtirdimu, uni püttürgendin kéyin oqughan kespige, oqughan derijisige we öz iqtidarigha chushluq xizmet tapalishi yene kapaletke ige emes. Nopus köp, xizmet pursiti bek kemchil bolghachqa, nurghun kishiler özining pütün ömrini öz iqtidaridin jiq töwen derijilik bir ishni qilish bilen ötküzüshke mejburi bolidu. Insanlar üchün öz iqtidarini jari qilduridighan purset bolmasliq bir intayin échinishliq ish. Undaq ademler özini xuddi qepezdiki uchar janiwardek hés qilidu. Amérikida chet eldin köchmen bolup kelgen kishiler toghrisida "Amérika ghayisi" dégen bir söz bar. Buni In'glizchide "Américan dream" dep ataydu. Yeni, Amérikigha kélidighan köchmenlerning mutleq köp qismi "Amérika ghayisi" ni qoghliship kélidu. Undaqta bu ghaye néme? U bolsimu, öz iqtidarini eng zor derijide jari qildurup, maddiy jehette ronaq tépish, hemde rohiy jehette erkin yashashtin ibaret. Amérikida hemme ademler üchün mushundaq purset bar. Mana bu Amérikining pütün dunyadiki shunche nurghun milletni we shunche nurghun kishilerni özige jelp qilalishidiki birdin-bir sewebtur. Shundaqla u Amérikining dunyadiki eng küchlük dölet bolup turalishidiki asasliq sewebtur. Nurghun kishiler öz-özidin: "Meksika bilen Kanada Amérika bilen oxshash bir kontinéntning üstide turup, hemde bir-birige qoshna turup, néme üchün Amérikidek tereqqiy qilalmaydu?" dep sorishidu. Buning asaliq sewebi peqet birla, u bolsimu döletning siyasiy sistémisidiki we dölet qanunidiki perqtin ibaret. Shunga Méksika Amérika bilen bir yerde, hem Amérikigha qoshna bolsimu, uning iqtisadi dunyadiki xéli kembeghel döletlerningki bilen oxshash derijide töwen turmaqta.

Uyghur ziyalilirimu yuqiriqi 60 ming kishidek Uyghur millitining maarip, pen-téxnika we iqtisadiy tereqqiyatigha töhpe qoshalamdu? Elwette qoshalaydu. Töhpe qoshushni xalamdu? Méningche töhpe qoshushni xalaydighanlar mutleq köp sanni igileydu. Emeliyette, chet ellerde oqup, Uyghur diyarigha qaytip bérip, intayin nachar sharait astidimu maarip, ilim-pen, ilmiy tetqiqat we igilik yaritish jehetlerde nahayiti muhim ishlarni qiliwatqan, chong töhpilerni yaritiwatqan Uyghur yashliri xéli köp. Öz yanchuqidin pul chiqirip, tetqiqat merkizi qurghanlarmu bar. Bundaqlarning ichide Yaponda oqughanlar köprek sanni igileydu. Men bu yerde milletning menpeitini hemmidin ela bilip, chet eldiki oqushni püttürgendin kéyin Uyghur diyarigha qaytip, hazir Uyghur xelqi üchün her xil xizmetlerni körsitiwatqan barliq yashlargha chin könglümdin chongqur teshekkür éytimen.

Men bu yerde tilgha élip ötmisem bolmaydighan yene bir mesile bar. U bolsimu, bir qisim Uyghur ziyalilirining chet elde turup, dunyadiki eng ilghar pen-téxnika saheside bashqilar bilen riqabetlishishi Uyghurlar üchün nahayiti paydiliq. Dunyada, bir milletning ilghar millet ikenliki-emesliki shu milletning dunya tereqqiyatigha qoshqan töhpisining az-köplükige qarap belgilinidu. Shunga sharait yar bergen waqittimu, hemme Uyghur ziyalilirining weten’ge qaytip, Uyghur diyarida xizmet qilishini telep qilish toghra ish emes. Bundaq qilghanda Uyghur millitige bolghan paydisidin ziyini chongraq bolushi mumkin. Uyghur millitining dunyadiki ilghar milletler bilen sélishturghanda eqil, talant we iqtidar jehette qandaqliqini biliwélish hemde uni dunyagha toghra namayen qilish üchün, bir qisim Uyghurlar choqum chet elde ishlishi kérek. Dunyadiki ilghar bilim bilen eng yéngi téxnikini igilep, xelq’ara sehnide bashqilar bilen riqabetlishishi kérek. Bu jehette zörür bolghan bir qisim ishlarni peqet Uyghur diyarida turupla qilish mumkin emes. Men "WaveSplitter" dégen shirkette ishlewatqanda, shirkettin bir qanche xil optikiliq xewerlishish üskünilirige ishlitidighan kichik tipliq zapchaslarni ishlep chiqirishni qarar qildi. Men uni layihilep, tereqqi qildurushtiki eng muhim téxnikiliq xadimning biri bolup ishlidim. Bu optikiliq zapchaslarni layihilesh üchün bizge 120 ming dollarliq Optikiliq layihilesh yumshaq détalliri kérek bolghan idi. Uni shirkettin sétiwaldi. Ularni ishlep chiqirish üchün 10 milyon dollarlik üsküne kérek idi. Unimu shirkettin sétiwélip, bir chong shirket binasida teyyarlap chiqti. Bundaq ishlar Uyghur diyaridila emes, Junggoning bashqa jayliridimu asanliqche mumkin emes. Men kichikimdin tartip "Uyghurlarning qolidin hech ish kelmeydu" dégen bir muhitta chong bolghanidim. Mana hazir 80-yillardin bashlap chet elge chiqip oqup, chet elde turup qalghan Uyghurlar "Uyghurlarning qolidin héch ish kelmeydu" dégen bahaning pütünley xata ikenlikini, Uyghurlarningmu talant we iqtidar jehette dunyadiki eng ilghar milletlerning keynide turmaydighanliqinini ispatlidi. Amérika, Yaponiye we Yawropa ellirige oqushqa chiqqan Uyghurlarning ehwaligha nezer salsaq, ularning ichide nurghunliri öz fakultétida oqughuchilarning eng aldida oqudi. Ularning mutleq köp qismi özi oqughan mekteplerde intayin yaxshi tesir qozghap, bashqa dölettin kelgen chet ellik oqughuchilarni heyranliqqa qoydi. Chet elde oqughan oqughuchilarning nurghunliri oqush püttürgendin kéyinmu intayin muhim xizmetlerge orunlashti.

Men bu yerde özige "Jeck" dégen intérnét ismi qoyuwalghan bir wetendishimiz yéqinda Izdinix.com (http://www.izdinix.com) tor bétining "Meshhur Kishiler" dégen sehipiside élan qilghan, "Men Bilidighan bir qisim Uyghur doktorliri" dégen mawzudiki yazmisini oqup chiqishini teshebbus qilimen. Gerche bu yerde tonushturulghini peqet bir qisim Uyghur doktorlirining qisqiche ehwali bolsimu, uni oqush arqiliq yéqinqi 20 yilning ichide Uyghurlar ilim-pen we téxnika saheside qanchilik ilgirleshlerni hasil qilghanliqini, dunyadiki bashqa ilghar milletler bilen sélishturghanda Uyghurlar qandaq orunda turidighanliqini melum derijide chüshinip yetkili bolidu.

Yuqirida chet elde turup qalghan chonglar üstide toxtaldim. Ularning perzentlirichu? Ularning perzentliri chet elde qandaqraq orun tutuwatidu? Men bilidighan mutleq köp sandiki Uyghurlarning perzentliri öz mektepliride intayin ela derijide oquwatidu. Siz chet eldiki Uyghurlarning öylirige kirsingiz, ularning perzentlirige mekteptin bergen, tamgha chaplaghliq turghan nurghun mukapatlarni körisiz. Méning bilishimche chet eldiki Uyghur perzentlirining mutleq köp qismi öz sinipining eng aldida oquwatidu. Ötken yili Amérikidiki bir Uyghurning qizi dunyadiki eng dangliq bolghan Harvard uniwérsitétige oqushqa kirdi. Bu yil Kaliforniyede turidighan dostimiz Adil Atawullaning oghli Amérika boyiche eng yuqiri orunda turidighan 15 aliy mektepning biri bolghan Los An'jéléstiki Kaliforniye Uniwérsitétige qobul qilindi. Dunyadiki eng aldinqi 100 aliy mektepning ichidiki mekteplerge oqushqa kirgen Uyghur perzentliri hazir Amérikida yildin-yilgha köpiyiwatidu.

Men bu yerde özüm nahayiti pexirlinidighan bir Uyghur singlimizni qisqiche tilgha ötüp kétishni muwapiq kördüm. Bu singlimizning ismi Réyhan Baktur. Bashlan’ghuch mektep bilen ottura mektepni Uyghur diyarining jenubiy qismida oqughan. Bakalawir bilen magistérliq unwanlirini Chingxua Uniwérsitétidin alghan. Uningdin kéyin Amérikining jenubiy Karolina shitatidiki Klémson (Clemson) Uniwérsitétige éléktir injinérliq kespi boyiche doktorluq oqushigha kirgen. Ötken yili oqush püttürüshke az qalghanda, singlimiz Reyhanning bir ilmiy maqalisi Xelq’ara Radiyo Ilmiy Birlikining Amérikidiki Memliketlik Komitéti teripidin ötküzülgen bir ilmiy maqale körikide birinchilikke érishti. Bu yil singlimiz Reyhan Yuta (Utah) shitatining Logan shehiridiki Yuta Shitat Uniwérsitétige proféssorluqqa qobul qilinip, bu yil küzdin bashlap eshu mektepke ishqa chüshmekchi bolup turuwatidu. Injinérliq kespini oqush we ishlitish nahayiti qiyin bolghachqa, Amérikidiki aq tenlik qizlar ichide bu kesipni oquydighanlar intayin az. Uni doktorluqqiche oquydighanlar, oqush püttürüp bolghandin kéyin aliy mektepte mushu kespning proféssori bolidighanlar téximu az. Lékin, bir Uyghur qizi bu ishni qilalidi. Singlimiz Reyhanning yéshi téxi 30 etrapida turup, ilmiy tetqiqatni asasiy orun’gha qoyidighan, doktorluq oqughuchilirighiche terbiyileydighan Amérikidiki bir aliy mektepke proféssor boldi. Men bu yerde Reyhanning ishlirini bir qanche jümle söz bilenla teswirligen bolsammu, uning hazirqidek netijige érishish üchün bésip ötken musapisi we yenggen japa-mushaqetlirini yazsa bir kitab bolidighanliqigha ishinimen. Reynan wetendiki waqtidila taghqa chiqish tenherikiti bilen shughullinip, öz iradisini tawlighan. Amérikigha kelgendin kéyinmu taghqa chiqish bilen taghda qar téyilishni özining iradisini mustehkemleshtiki bir wasite teriqiside dawamlashturghan.

Amérikida aliy mektep proféssorliri yardemchi proféssor (Assistant Professor), dotsént professor (Associate Professor) we proféssor (Professor) dep jem’iy 3 derijige bölünidu. Doktorluqni yéngidin püttürüp, proféssor bolup kirgenler choqum yardemchi proféssor derijisi bilen xizmet bashlishi kérek. Deslepki 5 yil sinaq mezgili bolup, bu jeryanda yaxshi ishligenler dotséntliq derijisige kötürülidu. Uningdin kéyin yene 2-3 yil yaxshi ishligendin kéyin resmiy proféssor bolalaydu. Adette doktorluq unwanini élip bolupla, birer mektepke yardemchi proféssor bolup kirishning özila anche asan ish emes. Uyghur diyarida tughulup ösken bir Uyghur qizining Amérikida ashundaq qilalishi téximu shundaq. Biz singlimiz Reyhan Bakturdin pexirlenmey turalmaymiz.

Chet elge oqushqa chiqip, chet elde turup qalghanlarning hemmisining kindikining qéni Uyghur diyaridiki tupraqqa tökülgen. Bularning köpinchisi bashlan’ghuch mektepni, ottura mektepni, hetta aliy mektepnimu Uyghur diyarida yaki Junggoning ichki ölkiliride tamamlighan. Shunga bizning Uyghur diyarigha we Uyghur xelqige wijdaniy qerzimiz bar. Ulargha qolimizdin kélishiche yardemde bolush milliy burchimiz bar. Biz dunyaning qandaq bir yeride yashishimizdin qet'i nezer, mushundaq bir wijdaniy qerz we milliy burchimizdin téniwalalmaymiz. Bizning chet elde yashishimizning özila Uyghur milliti üchün birer alahide qimmet élip kélelmeydu. Eger biz yuqirida tilgha élin’ghan ilim-penning yuqiri pellisige chiqip, chet eldiki eng ilghar milletler bilen riqabetlishish hemde perzentlirimizni yaxshi terbiyilep chiqish qatarliq ishlarni qilalisaq, andin biz Uyghur milliti üchün bir az qimmet yaritalaymiz.

Lékin, bumu yéterlik emes. Omumlashturup éytqanda, bizning chet eldiki ornimiz we qimmitimiz "yene bir chet ellik", "yene bir Amérikiliq", yaki "yene bir xxx liq" tin bashqa nerse emes. Bizning bolush-bolmasliqimiz biz ishlewatqan idarige yaki biz yashawatqan döletke anche chong tesir körsitip ketmesliki mumkin. Eger idarimizde biz bolmisaq, ornimizgha bashqa bir ademni asanla tépip sepliyeleydu. Emma, Uyghur milliti üchün biz undaq emes. Chet elde yashap turup, Uyghur diyari we Uyghur xelqi üchün qolidin kélishiche yardemde bolidighanlar Uyghurlar üchün intayin qimmetlik bayliq. Biz özimizning bundaq qimmitini hergiz ésimizdin chiqarmasliqimiz kérek. Eger bizning esli meqsidimiz maddiy jehettin yuqiri derijilik orun’gha érishishla bolghan bolsa, bizning chet elge chiqishimizning héch qandaq hajiti yoq idi. Nurghunlirimiz chet elge chiqmighan bolsaq, Uyghur diyaridimu maddiy jehette obdan yashiyalayttuq. Shunga maddiy turmush birdin-bir meqset emes. Eng muhim mexsetmu bolmasliqi kérek.

Bir ademge xushalliq we bext élip kéleleydighan nurghun ishlar bar. Beziler yaxshi kiyin’genliktin bextlik hés qilidu. Beziler yaxshi yégenlikidin bextlik hés qilidu. Beziler bir bextiyar aile qurghanliqi üchün bextlik hés qilidu. Beziler bashqa ish üchün bextlik hés qilidu. Qandaq ish bilen özini eng bextlik hésablash ademge qarap oxshash bolmaydu. Men bu yerde bir ademge bextlik tuyghusi élip kélidighan bashqa bir ishni tilgha almay turalmaymen. U bolsimu, bashqilargha qolidin kélishiche yardem qilip, öz etrapidiki bir qisim kishilerning teqdiride özgirish peyda qilish. Buni In'glizche "make a diffirence on others and your community" dep ataydu. Bu ishni emelge ashuralighan adem özide cheksiz bextlik hes qilalaydu. Bundaq bext tuyghusining ornini bashqa ishlar bilen élishi mumkin emes.

Men yéqinda téléwizorda dunyagha dangliq fizika alimi, nispiylik nezeriyisining ijadchisi, Nobél mukapitigha érishken Albert Éynishtéyin toghrisida bir höjjetlik film kördüm. Éynishtéyin 1879-yili Gérmaniyediki bir ottura derijilik Yahudiy ailiside tughulghan. 1933-yili Gérmanliqlarning basturushidin qutulush üchün Amérikigha qéchip kélip, bir qanche dangliq uniwérsitétta we tetqiqat orunlirida ishlep, 1955-yili 18-april kuni wapat bolghiche Amérikida fizika saheside dawamliq yéngiliqlarni yaratqan. Gerche Éynishtéyin chet elde tughuup, asasen chet eldila yashap, Gérmaniye we Amérika qatarliq döletlerning shunche chong yardimige érishken bolsimu, ölüp kétishtin burun u özining ilmiy tetqiqat yolidiki original qol yazmilirining hemmisini Israiliyege teqdim qilghan. Mana bu milletperwerlikning bir yaxshi misalidur.

Men chet elde yashawatqan her bir Uyghur wetendashning töwendiki soal üstide azraq oylinip béqishini tewsiye qilimen. Men Uyghurum üchün néme ish qilip berdim? Men Uyghurum üchün néme ish qilip béreleymen? Uyghur xelqi hazir tarixta misli körülüp baqmighan derijide bizning yardimimizge muhtaj. Aliy mektepni püttürüp bolupmu, xizmet tapalmay, özlirini ata-anisigha baqturuwatqan Uyghur yashliri bizning yardimimizge intayin muhtaj. Eger siz chet elde proféssor bolsingiz, her yili Uyghur oqughuchidin birni épkélish éhtimallighi barmu, izdinip baqsingiz. Eger siz chet elde birer shirket qurup mangduruwatqan bolsingiz, sizning shu shirkitingizge oxshash shirkettin birni Uyghur diyarida qurup, uninggha Uyghur yashlirini xizmetchi qilip élip mangdurush imkaniyiti barmu, oylinip baqsingiz. Yaki siz chet elde bir muweppeqiyetlik igilik yaratqan bolsingiz, özingizning kespiy saheside Uyghur diyaridin Uyghur yashlirini xizmetchi qilip épkélish éhtimalliqi barmu, tekshürüp baqsingiz. Amérikidiki Uyghurlarning xewiride bolghinidek, hazir Amérikida yumshaq détal bilen shughullinidighan kespiy xadimlarning kem dégende yérimi Hindistanliqlar bolup ketti. Eyni waqitta ularning Amérikigha kélishidiki yolni we Hindistandiki yumshaq détal igilikining téz we muntizim halda tereqqiy qilish yolinimu del Amérikida yashawatqan Hindistanliqlar achqan idi. Amérikidiki chong doxturnanilardiki séstiralarning yérimidin tolisi Filipinliqtek qilidu. Xuddiy Hindistanliqlargha oxshash, ularmu eyni waqitta Amérika 2-dunya urushidin kéyin köchmen qilip ekelgen Filipinliqlarning yardimige érishken idi. Xuddiy mushu milletlerge oxshash, qalghan nurghun milletlermu özining esli dölitiki xelqining güllilnishige we ularning chet elge chiqip rawajlinishigha yardemde boluwatidu. Uyghurlarningmu elwette shundaq qilish mejburiyiti bar.

Yéqinda méning Amérikida igilik bashqurushta oquydighan bir tonushum manga téléfon qilip, özi oqush püttürgendin kéyin intérnét arqiliq wetendiki Uyghur yashliri üchün igilik bashqurush kespiy mektipi échish arzusini éytti. Men bu xewerdin intayin xushal boldum. Chünki, bu bir yéngi yüzlinish. Bir yéngi bashlinish. Bu sahade chet eldikiler qilalaydighan ishlardin yene nurghunliri bar bolushi mumkin. Wetendikiler mushundaq chet elde turup, özlirining ghémini yeydighanlargha hazir intayin muhtaj. Men www.meripet.com (burunqi "www.uyghurscholars.org" tor béti) ni échip, chet eldiki Uyghurlargha wetendiki yash oqughuchilarning chet elge chiqip oqushigha yardem qilish üchün bashlighan bu ishimgha yardemde bolushini iltimas qilghandin kéyin, manga xéli köp kishilerdin jawab keldi. Awistraliye, Türkiye, Fransiye, Italiye, Malaysiya, Kanada, Dubey we Yaponiye qatarliq döletlerdiki bir qisim ot yürek yashlar arqa-arqidin manga yardem qilidighanliqini bildürdi. Bular ichidiki bir qisimliri özliri bilidighan uchurlarni yighip, retlep yézip chiqip, manga mangdurup berdi. Hazir bu uchurlarning hemmisi meripet.com tor bétide bar. Yene bir qisim kishilerdin manga: "Erkin aka, siz éhtimal hazir bek aldirash bolup ketken bolushingiz mumkin. Eger biz qilalaydighan ishlar bolsa, ularning hemmisini bizge tapshurung. Ularni biz qilayli" dégen’ge oxshash intayin qizghin xetler keldi. Bu kishiler hazir heqiqetenmu ün-tinsiz we namsiz halda méning wetendiki yashlargha yardem qilish ishlirimgha hemkarliship bériwatidu.

"Oqya" ependi Uyghurlarning Yahoo elxet guruppisini qurup mangdurup, dunyaning her jayliridiki Uyghurlarning öz’ara uchur almashturishigha qolayliq épkélip berdi. Amérikidiki Memet Emin ependi "Saghlam Bolung" dégen bir élxet guruppisini mangdurup, Uyghurlarni saghlamliqqa ait uchurlar bilen teminlewatidu. Men yuqiriqi wetendashlardin intayin razimen. Ulardin intayin minnettardem. Emma, men bu jehette chet eldiki Uyghurlarning qilalaydighan ishliri téximu kop, dep oylaymen. Bolupmu men hazir chet elde oquwatqan her bir Uyghur oqughuchidin özi oquwatqan mekteptiki Uyghurlar oqush mukapat puligha érishish éhtimalliqi bar-yoqluqini toluq éniqlap chiqip, eger ashundaq éhtimalliq bolsa, munasiwetlik uchurlarni yézip chiqip, manga mangdurup bérishini tolimu ümit qilimen. Meripet.com tor béti pütün Uyghurlargha mensup. Chet eldiki Uyghurlar uningdin paydilinip, wetendiki Uyghur yashlirigha yardem qilmaqchi bolsa, men undaqlarni intayin qizghin qarshi alimen. Hemde pütün küchüm bilen ulargha yardemde bolup, ulargha ongayliq tughdurup bérimen.

Uyghur diyaridiki özige "HelloLife" dep tor bet ismi qoyulwalghan bir wetendishimiz hazir "Chet el körgen Uyghurlar bilen söhbet" dégen bir söhbet xatirisini teyyarlawatidu. Anglishimche bu qérindishimiz u söhbetni kéyinche bir kitab qilip chiqiridiken. Bu ish toghrisidiki uqturush www.izdinix.com tor bétide bar iken. Méningche bumu millet üchün zor paydiliq bir ish. Chet el körgen Uyghurlarning sani omumiy Uyghur nopusining bir pirsentinimu teshkil qilmaydu. Uyghurlar nopusining mutleq köp qismi hazirmu sirtqi dunyani körüsh pursitige érishelmey yashawatidu. Chet eldiki Uyghurlargha héch qandaq qimmiti yoq nurghun uchurlar wetendikiler üchün yéngiliq bolup tuyulidu. "Mawu ish Uyghur jem’iyitide mundaqti, men turuwatqan dölette, men bille yashawatqan milletning jem’iyitide mundaq iken", dégen’ge oxshash nersilerning hemmisining Uyghur diyaridiki xelqimiz üchün zor qimmiti bar. Shunga men chet eldiki Uyghur wetendashlarning "HelloLife" ependining chaqiriqigha qizghin awaz qoshup, özliri körgen, anglighan we béshidin kechürgen nersilerni yézip chiqip, uninggha mangdurup bérishini ümid qilimen. Biz chet elde turuwatqan Uyghurlar, melum menadin élip éytqanda, teleylik kishilermiz. Imkaniyetning bariche biz yuqirida tilgha élin’ghan yollar bilen Uyghur diyaridiki chet elni körüsh pursitige érishelmigen teleysiz xelqimizge yardem qilishqa tirishayli.

Eyni waqitta Deng Xiaoping Amérikidiki Junggoluq oqughuchilarning Amérikida qélip qélishi mesiliside heqiqetenmu danishmenlik qilghan idi. Uning eshu danishmenlikining Junggoning ilim-péni, yuqiri téxnikisi we iqtisadiy tereqqiyati üchün nurghun paydisi boldi hem boluwatidu. U tesewwur qilghan ishlar chet eldiki Uyghur oqughuchilar üchünmu pütünley muwapiq kéler idi. Lékin, Junggodin chet elge oqushqa chiqip, oqush püttürgendin kéyin chet elde turup qalghan Xenzu oqughuchilar bilen sélishturghanda, türlük endishe we tosalghular tüpeylidin, Uyghurlarning Uyghur diyarigha erkin-azade bérip kélishi, u yerge meblegh sélip, igilik yaritishi we u yerning maarip, ilim-pen, yuqiri téxnika we iqtisadigha töhpe qoshushi téxiche dégendek bashlinip kételmidi. Eger yerlik hökümetler siyasiy jehettiki endishini yoqitip, memuriy jehette asanliq tughdurup berse, chet elde turup qalghan Uyghurlardin Uyghur diyarigha bérip, u yerge her xil yollar bilen yardem qilidighanlar choqum köpiyidu.

Bir oqurmenning inkasi:

 


Menbesi: www.Biliwal.com