17. Soal: Hazir jem'iyitimizde kishilik munasiwetning hemmisini pul bilen ölcheydighan keypiyat qismen bash kötürüshke bashlidi. "Gherb jem'iyiti"dimu shundaqmu?

Jawab: Men Amérikigha kelgen 15 yildin köprek waqittin buyan eng kem uchratqan ishlarning biri, kishilik munasiwetni pul bilen ölcheshtin ibaret. Bu éhtimal men yashighan jem’iyet qatlimi bilen munasiwetlik bolushimu mumkin. Lékin, biz gézit, radio we téléwizor xewerliridimu bu jehettiki nersilerni anche körmeymiz.

Amérika jem’iyitidiki eng küchlük uqumning biri, «kesp exlaqi» din ibaret. Amérikidiki shirket-idarilerning köpinchisi shexsiyning qolida bolup, peqet pochtixana we barliq hökümet organlirila hökümetning qolida. Bu ikki xil igilikning bir ortaq alahidiliki, ular kesp exlaqini intayin yuqiri orun’gha qoyidu. Siz bir yéngi shirketke ishqa kirsingiz, ular siz ishqa chüshken 1-künila sizge bir «xizmetchiler qollanmisi» dégen höjjet toplimini béridu. Bu toplamda siz mushu shirkettiki hayatingizda duch kélidighan hemme ishlar toghrisidiki shirketning qaide-tüzümliri tepsiliy yézilghan bolup, uning nahayiti muhim bir qismi kesp exlaqidin ibaret. Chongraq shirketler yalghuz sizge ashundaq qollanmidin birni béripla qalmay, shirketke yéngi kirgen xizmetchilerni yighip, ularning arisida kesp exlaqi we shirketning qa'ide-tüzümliri toghrisida mexsus telim-terbiye béridu. Men hazir ishlewatqan JPL dégen idaride bu jehettiki telim-terbiyeni her yili bir qétim élip baridu. Idarimiz hemme ademdin uninggha yilda bir qétim choqum qatnishishni telep qilidu.

Amérikidiki shirketler üchün ular xizmet qilidighan kishiler ularning xéridarliri bolup, eger birer xizmetchisi kesp exlaqi qa'idilirige boy sunmay, özining xizmet hoquqi yaki xizmet ornidin paydilip xéridardin birer menpe'etke érishmekchi bolsa, bu bir pare yéyish hésablinip, shirkettin derhalla qoghlap chiqirilidu. Biz mulazimet orunlirining her qandaq birige ish béjirish üchün barsaq, qarshi terep bizge xéridar süpitide yaxshi muamile qilip, bizning ishimizni yaxshi béjirip béridu. Özining normal xizmet funksiyesini ijra qilish jeryanida bizdin birer shexsiy payda telep qilish u yaqta tursun, eger bizge normal muamile qilmaydiken, biz derhal u kishining bashliqini chaqirip kélip, «Sen qol astingdiki adimingni qandaq bashqurisen? Manga mundaq mundaq muamile qiliwatida?» dep éytalaymiz. U bashliqmu özining xizmetchisige derhal chare köridu. Eger u bashliqmu yolsizliq qilip, ularning qilmishliri birer qanun’gha xilap bolsa, siz u shirketning üstidin erz qilalaysiz. Qanun orunliri ishning aq-qarisini éniqlap, u shirkette heqiqeten mesile barliqini békitse, uninggha intayin éghir jerimane qoyiwétidu. Mushundaq bolghachqa, biz Amérikida arqa ishikte méngishning we bashqilargha pare bérishning zörüryitini azraqmu hés qilmaymiz. Hemme ishni normal munasiwet bilen béjirimiz.

Men hazir mushu mezmun’gha toghra kélidighan bir qanche misallarni sözlep bérey. Men ötken yili küzde özümning bashliqi (uni In'glizche «superviser» dep ataydu; menisi «Nazaretchi» dégen'ge yéqin kélidu) bilen idarimizning ichidiki bir yighin’gha qatnashtim. Yighin tügep, ishxanimizgha qaytip kétiwatqanda, u manga: «Erkin, jür, kofi élip icheyli» dédi. Men uninggha maqul bolup, uning kofisining pulini men töliwetmekchi bolsam, u: «Yaq, hergiz bolmaydu. Undaq qilsang men pare yégen bolup qalimen. Bügün séni men méhman qilay» dep, méning kofiyimning pulini bashliqim töliwetti. Men mushundaq sewebtin, « pare bérish, pare yéyish» xaraktéridiki bir ishni qilmasliq yüzisidin, bashliqimni öyümge birer qétimmu méhmandarchiliqqa chaqiralmaymen. Men özümning burunqi shirkettiki bashliqlirimning ichidiki bir qanchisini öyümge méhmandarchiliqqa chaqirip baqqan. Emma, ularning hemmisini men u shirketlerdin ketkendin kéyin chaqirdim. Bir qétim bizning idaridiki bir guruppa adem idarining qéshidiki bir taghqa chiqip, bir künlük yighin achtuq. U taghda 1920-yilliri yasalghan, eyni waqitta dunyagha dangliq fizika alimi Éynishtéyin ishligen, mexsus bizning quyashni közitidighan bir téléskop bar bolup, bizning bir künlük paaliyitimiz ashu téléskopni ziyaret qilishnimu öz ichige alghanidi. Shu paaliyet üchün bizning guruppining bashliqi özi chiqim tartip, bir qattiq qeghez qapta bir qap Starbucks kofi élip chiqiptu. Méning perizimche uninggha 50 dollar etrapida pul ketken bolushi mumkin. Uningdin bashqa, men burun bir guruppa adem birge tamaqqa bérip, axirida tamaqning pulini bizning bashliqimiz öz yénidin töliwetken ehwalni yene bir qanche qétim öz béshimdin ötküzdum.

Bir qétim Aman’gül bilen ikkimiz biz yémeklik dukinigha köktat we yémish alghili kirduq. Dukanning bir yeride kök üzümning bahasi turuptu, emma üzüm yoq. Biz qéshimizdin ötüp kétip barghan ikki aq tenlik er xizmetchidin «Silerde üzüm yene barmu?» dep soriduq. Ularning biri «Bérip chong apangdin sorap baq» dep jawab berdi. Hemde ikkisi külüshüp ketti. Aq tenliklerning ichide mana mushundaq bashqa döletlerdin kelgenlerni közge ilmaydighan, ularni kemsitidighanlarmu bar. Bizning ghezep achchiqimiz kélip, ularning bashliqini tépip, uninggha néme bolghinini éyttuq. U kishi bizdin qanchilik üzüm almaqchi ikenlikimizni soridi. Men «ikki jing» dep jawab berdim. U kishi dukanning iskilatigha kirip kétip, bir bolaq üzümni kötürüp chiqip bizge bérip, bizdin semimiy özürxaliq soridi, hemde bu üzümge pul tölimey élip kétishimizni éytti. Men: «Boldi, manga emdi séning üzüming kérek emes. Ademliringni yaxshi bashqurghin» dédim. U kishi shu waqittila héliqi 2 xizmetchisini özining ishxanisigha bashlap kirip ketti. Amérikiliq xéridarlarning ichide mushundaq bir weqege uchrighandin kéyin, bu soda dukinigha ikkinchi kirmeydighanlar intayin köp. Dukanning yaman nami chiqip qélishidin saqlinish üchün, dukanning xojayinliri öz xizmetchilirige intayin qattiq telep qoyidu. Ularning hemmisining shuari: «Xeridarlar hemme waqit toghra. Sen ularning sözige mutleq qulaq salmisang bolmaydu» dégendin ibaret.

Yene bir qétim Aman’gül aile doxturimizning doxturxanisigha késel körsetkili barghanda, doxturluq sughurta kénishkisini untulup qaptu. Adette ular bu kénishkini her qétim késel körsetkende tekshürüp yürmeytti. Bu qétim biz sughurta shirkitini almashturghan bolghachqa, ular yéngi kénishkini kopiy qiliwalmisa bolmaydiken. Nöwet Aman’gülge kelgende, bir katip «kénishkeng bolmisa, biz séni körelmeymiz» dep, Aman’gülni doxturning yénigha kirgüzmeptu. Aman’gül u küni ishtin sorap barghan bolghachqa, tit-tit bolup, méning xizmet ornumgha téléfon qildi. Men bu doxturxanigha téléfon qilip, doxtur bilen biwasite körüshidighanliqimni éyttim. Doxtur téléfonni alghanda, uninggha ehwalni dep, «Biz pütün aile boyiche séning qolungda dawaliniwatqili 4-5 yil boldi. Bizde hazirghu sughurta bar. Nawada u bolmighan teqdirdimu bizning unchilik dawalinish chiqimini özimizning töliyeligidek iqtisadiy iqtidarimiz bar. Biz etila bir yerge qéchip kétidighan ademlerdin bolmighandikin, bügün Aman’gülni körüwetseng bolmamdu?» dédim. U doxtur manga nurghun özürxahliq éytip, Aman’gülni derhalla kördi. Biz héliqi katipni u doxturning ishxanisida qayta körmiduq. Doxtur uni ishtin chiqiriwettimu, yaki doxturning tenqidige chidimay özi chiqip kettimu we yaki bashqa seweb barmu bilmiduq. Amérikida mutleq köp sandiki doxturlarning shexsiy doxturxanisi bar bolup, her biri nahayiti küchlük riqabet astida özige xéridar yighidu. Eger biz doxturni özimizning aile doxturi qilip tallap, bir qanche qétim uninggha körünüp, uni yaqturmay qalsaq, özimizning salametlik sughurta shirkitige téléfon qilip, aile doxturimizni shu waqittila bashqa doxturgha özgerteleymiz. Shunglashqa her bir doxturhana özining xéridarlirini yoqitip qoymaysliqqa intayin tirishidu. Bizning chish doxturimiz mulazimitini yaxshi qilip körsitish ücün, biz her qétim chishimizmi tazlitip bolghanda (biz bir yilda chishimizni 2 qétim tazlitimiz; uning chiqimini chish sughurta shirkiti kötüridu), doxturimiz bizge chish chotkisi we chish melhimi qatarliqlarni bikargha béridu. Bir qétimliq chish tazilash texminen 30 minut dawam qilidighan bolup, shu ish üchün ular sughurta shirkitidin kem dégende 100 dollar pul élishi mumkin. Bizge bir qétimda 5 dollarliq nersini bikargha bérip, özige 100 dollar kirim qilsa, bu yenila bizni qachurup qoyghan’gha qarighanda ming yaxshi. Bu hésabatni ular nahayiti yaxshi bilidu.

Maash tüzümi boyiche élip éytqanda, Amérika shirketlirining xizmetchiliri mundaq 2 xilgha bölünidu: Ayliq alidighan xizmetchiler we ishligen saetige qarap maash alidighan xizmetchiler. Maashliq xizmetchiler bir künde 6 saet ishlemdu yaki 10 saet ishlemdu, her ayda muqim maash alidu. Saetlik xizmetchiler bolsa, her küni ishligen waqtini tizimlap, jem’iy ishligen waqtigha qarap maash alidu. Eger bir küni 6 saet ishligen bolsa, shu 6 saetke chushluq pul alidu. Eger bir künde 10 saet ishligen bolsa, Kaliforniyede 8 saet üchün normal ölchem boyiche maash élip, artuq ishligen 2 saet üchün adettiki maashining 1.5 hessisini alidu. Yeni eger adette saitige 10 dollar alghan bolsa, héliqi artuq ishligen 2 saetning bir saitige 15 dollardin bérilidu. Shenbe künimu saitige 15 dollar bérilidu. Yekshenbe yaki bayram künliri ishlise saitige 20 dollar (yeni 2 hesse) maash bérilidu. Bu Kaliforniyede bir qanundur.

Men WaveSplitter dégen shirkette ishlewatqanda, men mes'ul bolghan bir guruppida ashundaq saetlik ishleydighan, 30 yashlardiki bir Xenzu ayal bar idi. Bizning wezipimiz bir yildin bir yérim yilghiche bolghan waqit ichide, uzun yolluq nur tala xewerlishishige ishlitilidighan bir zapchasni tetqiq qilip we tereqqiy qildurup ishlep chiqirish idi. Bu zapchasni chiqirish üchün lazim bolghan nur talani ishlep chiqiridighan Yaponiye shirkiti Fujikura bu meshulat üstidiki tetqiqatni bashlighili 10 yil bolghan hemde u mehsulatni bazargha alliqachan sélip bolghan bolghachqa, bizning wezipimiz intayin éghir idi. Eger biz uni belgilik waqit ichide ishlep chiqiralmisaq, uning baziri ötüp kétish éhtimalliqi bar idi. Shu chaghda men Junggoda fizikida bakalawr unwani alghan Uyghur dostumdin yene ikkisini mushu shirketke xizmetke aldurghan bolup, shu chaghdiki bir mezgil bu shirket Amérika boyiche Uyghurlar eng köp (yeni jemi 3 Uyghur bar) bolghan bir yuqiri téxnikilik shirket bolup qalghanidi. Men köpinche shenbe künimu shirketke bérip ishleyttim. Bezide méning bir Uyghur dostum men bilen birge kéletti. Bu mehsulatni ishlesh jeryanida, men yuqirida tilgha alghan Xenzu qiz intayin qattiq ishlep berdi. Uning oqughan eng yuqiri derijilik mektipi Junggodiki bir ottura téxnikom bolup, bizning guruppigha yéngi kelgende uning salahiyiti «téxnik» ikenduq. U yaxshi ishligenliki üchün, bir yilning ichide men uning xizmet derijisini ikki derije östürüp, kandidat injinér (In'glizche "associate engineer") ge kötürüp berdim. Biz bu mehsulatni chiqirip bolghanda, bazarning uninggha bolghan éhtiyaji axirliship, u meshsulatni bazargha salmayla bu projektni toxtitishqa mejbur bolduq. Bizning shirkette saetlik ishleydighanlarning chüshlük tamaq waqti 30 minut idi. Men bu projektning axirqi bashquchlirida bu ayalning shirkettiki bir qanche injinérlar bilen birge chüshlük tamaqqa kétip (injinérlar maashliq xizmetchilerge kiridu), bir saettin 2 saetkiche yoqap kétiwatqanliqini bayqidim. Maash bérilidighanda u ayalning waqit tizimlash qeghizige qarisam, chüshlük dem élishqa chiqqan waqti birer qétimmu 30 minuttin éship ketmeptu. Kéyin bu ayal her küni özi tamaqqa méngishtin burun, bizning guruppidiki yene bir Xenzu qizgha éytip qoyup, shu qiz özining waqit jedwili bilen bu ayalning jedwilige tengla waqit tamghisi uridighanliqini bildim. Méning könglüm intayin yérim boldi. Bek échindim. Bir yildek waqit jeryanida, men ularning her küni 8 saettin artuq ishlishige hemde bezi shenbe künlirimu ishlishige yol qoyghanidim. Shuning bilen shu bir yilda bu ayal 50 ming dollardin yuqiri kirimge érisheligenidi. Lékin, bu mesile toghrisida bir ish körüshni yaqturmidim. Bizning shirketning mexsus mushundaq ishlargha mes'ul bölümi bar bolup, xizmetchilerning bu jehettiki telim-terbiyisige ashular mes'ul idi. Shunga méning u ishqa arilashqim kelmidi. U ishni bashqa héch kimgimu éytmidim. Kéyin bu projekt toxtitilghandin kéyin, bizning guruppimu tarqitiwétildi. U ayal bashqa bir guruppigha ketti. Ariliqta 2-3 ay ötkendin kéyinki bir küni, men u ayalning shirkettin chiqirilghanliqini bildim. U ayal özi shirkettin chiqirilghan küni méni özining burun qanchilik yaxshi ishligenlikige guwahchiliqqa tartiptiken. Men ashundaq guwahchi bolup berdim. Emma, u ayalning qilghini shirketning tüzümige xilap bolghachqa, u ayal yenila shirkettin chiqiriwétildi.

Men mushu söhbetning aldinqi qismida, bir shirketke bir adem élishta, u shirketning némilerni közde tutidighanliqini teswirlep öttum. Amérikidiki shirketlerning mutleq köp qismi shexsining qolida bolup, ularning bir yéngi adem élishidiki meqsidi shirket igilikini téximu tereqqiy qildurush üchün bolup, hergiz özining tughqinini béqiwélish üchün emes. Shunga ular öz shirkitige adem alghanda, eger bir xizmetke bir tughqini bilen bir yat adem tengla iltimas qilghan bolup, bu ikkisining xizmet iqtidari oxshash bolup qalsa, özining tughqinini élishi mumkin. Eger yatning qabiliyiti tughqinining qabiliyitidin yuqiriraq bolup qalsa, köpinche hallarda choqum héliqi yatni alidu (Lékin, Junggoluqlar qurghan shirketlerde Junggodikige oxshash ishlar intayin éghir, dep anglidim). Amérikiliqlar özining tughqinining shirkitide ishleshni, er-xotun bir shirkette ishleshni peqet yaxshi körmeydu. Amérikida tonush arqiliq xizmet tapidighan ishlarmu az emes. Lékin, méning bilishimche, qanun boyiche adem sani texminen 50 tin ashidighan shirketlerning hemmisi özini «Oxshash Xizmet Pursiti Béridighan Orun» dep élan qilishi hemde shirkitige adem alghanda adem kemsitmesliki kérek. Bundaq shirketlerni In'glizche «Equal Opportunity Employer» dep atap, qisqartip «EOE» dep yazidu. Shunga, gézitke chiqirilghan xizmet élanigha qarisingiz, köplirining astida «EOE» dep yézilghanliqini körisiz. Siz eger mushundaq bir shirketke iltimas qilip, özingizning kemsitilgenlikini ispatliyalisingiz, u shirket éghir jazagha tartilidu. Shunga, tonushlarning xizmet tépishta oynaydighan asasliq roli, özining shirkitide qandaq xizmetlerning barliqini tonushigha éytip bérish hemde uninggha iltimas qilip bolghandin kéyin netijisi qandaq bolghanliqini sürüshte qilip bérishtin ibaret bolidu. Uningdin bashqa, eger sizning shirkette inawitingiz bolsa, siz bir kishige guwahchi bolup, uni asanraq ishqa alduralaysiz. Men CVI dégen shirkettiki sabiq bashliqim, shirketning muawin reisini WaveSplitter dégen shirketke ene shundaq ishqa aldurghan idim. Yuqiriqi ikki Uyghur dostumnimu ashundaq ishqa aldurdum. Ularni men tonushturghan bolsammu, yenila normal resmiyet boyiche, shirkettiki bir qanche kishi ular bilen ayrim-ayrim körüshüp, nurghun soallarni sorap, ular üstide «bolidiken» dégen xulasini chiqarghandin kéyin andin ularni shirketke alghanidi. Bundaq ishlar köp uchrimaydu. Lékin u Amérika jem’iyitidimu mewjut. Kichikrek shirkette ashundaq qilghili bolidu. Lékin, men hazir ishlewatqan idarige oxshash chong shirkette bolsa undaq qilish mutleq mumkin emes.

Amérikida men yuqirida éytqandek kishilerning xizmet exlaqi toghrisidiki ang-sewiyisi intayin yuqiri bolup, kishiler otturisidiki munasiwet qanun boyiche normal xizmet munasiwiti teriqiside élip bérilidighan bolghachqa, kishiler intayin köngül azadiliki ichide yashaydu. Adem kemsitish, heqqaniyetsizlik, exlaqsizliq, adaletsizlik dégendek nersilerni anche uchratmaymiz. Junggodikige oxshash bir ademning yene bir ademge hajiti chüshidighan ish asasen mewjut emes. Pulla bolsa, hemme ishni qanunluq yaki normal munasiwet bilen hel qilghili bolidu. Men mushu soalgha birer selbiy misal tépish üchün xéli tiriship baqqan bolsammu, öz sergüzeshtlirimning ichidin birer yaxshi misal tapalmidim. Peqet Kaliforniye shitatliq hökümitide buningdin bir qanche yil burun yüz bergen mundaq bir ish ésimge keldi. Dunyadiki eng chong sanliq ambar bashqurush yumshaq détalini chiqiridighan «Oracle» dégen shirket bizning burunqi öyimizdin 10 kilométr yiraqliqtiki bir sheherde bolup, Kaliforniye shitatliq hökümiti bir qétim ulardin texminen 30 milyon dollar qimmitidiki yumshaq détalni sétiwaptu. Bu ishqa mes'ul bolghan kishi «Oracle» dégen shirkettiki soda-sétiqqa mes'ul kishi bilen yéqin bolup, soda pütkendin kéyin Oracle héliqi emeldargha birer yüzming dollar etrapida «mukapat puli» bériptu. Kéyin bu ish pash bolup qaldi. Hökümet tekshürüp qarisa, alghan yumshaq détalning sani uni ishliteleydighan xizmetchi xadimlarning sanidinmu köp iken. Shuning bilen, shitatliq hökümet héliqi soda üstidin « qanunsiz ish» (In'glizchide «illegal practice» dep ataydu) dégen xulasini chiqirip, u yumshaq détallarning bir qismini Oraclegha qayturup, héliqi emeldar érishken mukapat pulini tartiwelip, u emeldarni ishtin boshitiwetti. Bu yerdimu bir addiy hésab bar. Héliqi emeldarning yilliq maashi choqum bir yüz ming dollardin jiq yuqiri. Mana emdi u xizmitidin quruq qélish bilen bundaq maashtinmu quruq qaldi, dégen söz. U kishining bashqa bir xizmet tépishi pütünley mumkin. Lékin, eger Amérikida biri pare yémekchi bolsa, u parini xéli köp yémise, u kishining turmushigha anche tesir körsetmesliki, hetta uning netijiside chong ziyanlarni tartip qélishi mumkin. Mushundaq bir réalliq Amérikida kishiler otturisidiki munasiwetning bir xil normal xizmet munasiwiti bolushidiki asasliq seweblerning biri bolushi mumkin.

Axirida, gerche yuqirqi soal bilen biwasite munasiwiti bolmisimu, men Amérikining yash ösmürlerni terbiyileshtiki yene bir ishini sözlep bérey. Aldinqi peyshenbe (2005-yili 28-aprél) küni Kaliforniyede «Balisini ata-anisining idarisige apirish küni» boldi. Yash-ösmürler dawamliq ata-anisidin özining xizmitige ait nersilerni anglap turidu. Hemde özining chong bolghanda qilidighan xizmitining qandaq bolidighanliqini bilgüsi kélidu. Shunglashqa Amérika hökümiti yuqiriqi künni balilarning dadisi yaki apisining idarisige bérip, bir kün ular qilidighan xizmetning pütün jeryanini körüp baqidighan kün qilip békitken iken. Mekteplermu u küni mushu ish munasiwiti bilen mektepge kelmeydighanlargha yol qoyidu. Men oghlumni özümning idarisige apardim. Adettikige oxshashla biz etigen saet 5:45 de ornimizdin turup, saet 6:15 de öydin yolgha chiqip, saet 6:30de idarining minibusi bilen yighilish ornidin yolgha chiqip ishqa barduq. U küni bizning idarige 400-500 ge yéqin bala bériptu. Hemme yerde balisini yétilep kétip barghanlarni uchrattuq. Chüstin burun balilarni 4 chong guruppigha bölüp, nöwet boyiche bir chong zalning ichide bu idaride ata-anilar néme xizmetlerni qilidighanliqini, ularning öz ara qandaq baghlinishliq ikenlikini chüshendürdi. Olturghan ata-anilardin 4-5 ni öz ixtiyarliqi bilen sehnige chaqirip chiqip, ularning néme ish qilidighinini sorap, andin ulardin heriket bilen öz xizminitini qandaq ishleydighanliqini körsetküzdi. Bir qisim balilarnimu sehnige élip chiqip, ularnimu ata-anilargha yardemleshtürüp, bezi heriketlerni qilghuzdi. Yighin bashqurghuchi intayin qiziqchi adem bolup, uning sözi we qiliqining qiziqliqidin bu paaliyetning béshidin tartip axirghiche hemme ademler qaqaqlap külüshüp turdi. Bu paaliyettin kéyin, balilarni aldin teyyarlap qoyghan 3-4 tejribixanigha aparduq. U yerde robot (mashina adem) qatarliq nersilerning qandaq ishleydighanliqini körsitip berdi. Idaridin her bir baligha bir xalta sowghatmu teyyarlap qoyuptu. Bizdin balilardin bir qedemmu ayrilmasliq telep qilin’ghan bolup, biz pütün bir kün balimiz bilen birge yürduq. Chüshtin kéyin bizning guruppining bir téxnikiliq yighini bar bolup, men uninggha qatnashmisam bolmaytti. U bir nayahiti mexpiy yighin bolup, adette sirttikilerni hergizmu kirgüzmeytti. Men bashliqimdin oghlumni élip kirsem bolidighan-bolmaydighanliqini sorisam, u kishi: «Elip kiriwer» dédi. Shuning bilen oghlummu bu yighin’gha bashtin-axir qatnashti. Özi chüshen'gen bezi geplerni mendin pichirlap sorap olturdi. Bizning bash idarimiz bolghan Kaliforniye Téxnikiliq Instituti bizning idaridin 10 kilométr yiraqliqta bolup, Dilshat bilen ikkimiz u idarigimu bérip, bir saet u mektepni aylinip kelduq. Bu bir kün ichide xizmitimning asasen héch ünümi bolmidi. Mushundaq bolsimu, Amérika hökümiti balilarning saghlam ösüp-yétilishi üchün, mushundaq iqtisadiy ziyan’ghimu chidap, yilda bir künni balilar üchün ajratqan. Bu paaliyetning yene bir paydisi balilar ata-anilarning her ayda öyge ekiridighan pulni qandaq ishlep tapidighanliqini öz közi bilen körüshtur. Shu arqiliq balilar kichikidin tartip pulni qedirleshni öginidu. Bizning ailide men balilarning bir nersining bahasini «aran xxx pul iken» déyishini pütünley men'iy qilghan bolup, ular qimmiti bir dollardin yuqiri nersilerge bu sözni hergiz ishletmeydu. Ularning pulni qedirlesh aditini yétildürüsh üchün mushundaq qaidini chiqarghanidim.

Bir qétim biz balilirimizni öyimizdin 40 kilométr yiraqliqtiki bir hawa armiye bazisida ötküzülgen herbiy ayropilan uchurush oyunigha aparghan iduq. Bumu Amérika hökümitining öz puxralirigha yilda bir qétim ötküzüp béridighan paaliyet bolup, uninggha héch kimdin pul élinmaydu. Amérikiliqlarning nurghunliri her yili bu paaliyetke balilirini apiridu. Biz barghan bazighimu u küni 5 ming etrapidiki adem barghan bolup, kichik balilarmu intayin köp iken. Herbiy ayropilan uchurush oyunidin kéyin, biz qatari tizip qoyulghan her xil ayropilanlarni körduq. Bir tik uchar ayroplan bilen bir chong tipliq herbiy toshughuchi ayroplan’gha tamashichilarni kirgili qoyidiken. Bizmu ularning ichige kirip, körüp chiqtuq. Amérikining eng yéngi tiptiki chashqan-shepereng sheklidiki, radar körelmeydighan ayropilanliridin tartip bar iken. Uning ichige kirish men'iy qilin’ghan bolup, biz 3-4 métr yéqinliqqa kélip körduq. Amérikida ishlep chiqirilghan ayropilanlarning hemmisidin birersi bardek hes qilduq. Biz shimaliy Kaliforniyede turwatqan waqtimizda, bir qétim Amérikining bir chong tipliq herbiy ayropilan toshughuchi paraxoti San Francisco déngiz boghuzida toxtidi. U paraxod San Franciscoda turghan künlerde umu puxralarning körüshige échip bérildi. Amérika hökümiti öz puxrasi we Amérikiliq yash-ösmürler üchün bundaq ishlarni nahayiti köp qilip béridu. Amérkiliqlarmu balilirini mushundaq paaliyetlerge érinmay apirip turidu. Yash-ösmürler mushundaq ishlargha qatnishish arqiliq közi échilip, chong bolghiche dunyadiki nurghun yuqiri téxnikiliq nersilerni bilidighan bolup kétidu.

Men aldinqi bölümlerdimu tilgha alghandek, balilarning saghlam ösüp-térilishi mundaq 3 terepke baghliq: 1) Ata-ana; 2) Mektep; 3) Jem’iyet. Amérika hökümiti hemme mekteplerge oxshash miqtardiki meblegh ajritip, hemme mektepke oxshash qaraydighan bolsimu, oxshimighan milletlerdin kélip chiqqan ata-anilar bilen oxshimighan milletning jem’iyiti oxshash bolmighachqa, balilarning terbiyilinishimu oxshash bolmaydu. Mesilen, meyli Kaliforniye uniwérsitétide bolsun yaki Kaliforniye shitat uniwérsitétida bolsun, men Meksikiliq we qara tenlik aliy mektep oqughuchilirini intayin az kördüm. Aspirantlarning ichide bolsa téximu shundaq. Amérika hökümiti 2000-yili élan qilghan bir doklatqa asaslan’ghanda, gerche Amérikidiki qara tenliklerning sani nopusning aran 12 pirsentini igilisimu, Amérika türmiliridiki jinayetchilerning 44 pirsenti qara tenlikler iken. Mana bu ata-ana we jem’iyetning bala terbiyileshtiki rolining boshluqining netijisidur. Uyghurlarchu? Yurtimizda aq chékish, AIDS késilige giriptar bolush, adettiki jinayi ishlar tüpeylidin türmige kirish, bu jehette Uyghurlarning nisbiti qandaq? Méning anglishimche Uyghurlarning nisbiti intayin yuqiri iken. Amérikiliqlar öz perzentlirini sirtqi méhmanlardin, hetta özining yéqin uruq-tughqanliridin mutleq üstün köridu. Öz balilirining éhtiyajini toluq qandurup, uningdin éshinsa andin bashqilargha yardem qilidu. Uyghurlarchu? Bir ademge 5 kishilik tamaq buyrutup, tamaqni wehshiylerche israp qilip keypi-sapaliq turmush köchürüwatqan ashu kishilirimiz öz baliliridin qanchilik xewer éliwatidu? Uyghur jem’iyiti Uyghur baliliri üstidin azraq nazaret qilish rolini ötemdu? Eger Uyghurlar öz-özige köyünmeydiken, bashqilar téximu köyünmeydu. Eger Uyghurlar öz-özidin xewer almaydiken, bashqilarning téximu kari yoq. Shunga oylinish kérek.

Men bu bölümni 2 heptidin ilgiri yurtimizdin kelgen bir parche xet bilen axirlashturay: «Men bir yéza ottura mektipining oqutquchisi. Bu yerde kitab pulluq. Her daim kitab puli yigidighan waqtimda bir qétim köz yéshi qilimen. Nurghun balilar kitab puli üchün 2-3 dane tuxum yaki toshqan, toxu kötürüp kélip, kitab bérishimni qapqara közliri bilen telmürüp turup soraydu. Nurgun qétim maashimni balilar üchün tölep, özümge pul ashmidi. Balilarning ata-anisi balisini mektepke ewetmeydu. Bu chagda biz öyige bérip, chaqirip kélimiz. Bezi ata-anilar bizni tillap yolgha salidu. Ularning déyishiche yeydighan’gha nerse yoq, mektepke nede pul? Uningdin öyde ish qilsun, dep qopal gep qilidu. Yene beziler bir yilda bir qétim toyghudek gösh yéyelmigenlikini, balilarni oqutushni tolimu xalaydighanliqini, emma amal yoq ikenligini dep, köz yéshi qiliship kétidu. Nurghun balilar oqushsiz qéliwatidu. Aliy mektepke ötken teqdirdimu, oqush puli tapshuralmay, taram-taram yighlap kelgen oghul-qizlarni körüp, chidiyalmay qaliman. Bizningmu turmushimiz aranla kétip barghachqa, jiq amal qilalmaymiz».

Esli menbesi: www.biliwal.com