12.
Soal: Chet el yashlirining özlüksiz
öginish-izdinish rohi heqqide sözlep bersingiz?
Jawab: Chet el yashlirining özlüksiz
öginish-izdinish rohi
toghrisida söz échishtin burun, men aldi bilen
Amérikining aliy derijilik
maarip sistémisi, hemde oqush bilen kelgüsidiki xizmet,
kirimning munasiwiti
toghrisida qisqiche toxtilip ötey. Men Amérikigha kelgen 16
yildin buyan peqet
Kaliforniyedila turghan bolghachqa, yuqiriqi ishlarda Kaliforniyening
ehwalini
sel yaxshiraq bilimen. Shunga men Kaliforniyeni misalgha élishni
layiq kördüm.
Amérikining nopusi 300 milyon etrapida
bolup, uning ichide
Kaliforniyening nopus sani uning 10 din bir qismigha, yeni 35
milyon’gha toghra
kélidu. Lékin, Kaliforniyening yilliq iqtisadiy kirimi
Amérikining dölet yilliq
iqtisadiy kirimining 5 tin bir qismini teshkil qilidu. Amérikida
50 shitat
bolghini bilen, peqet Kaliforniyela Amérika iqtisadiy kiriming
20 persenttin
köpini yaritidu. Yeni, Kaliforniye Amérika boyiche aliy
maarip we yuqiri
téxnikiliq sanaet qatarliqlarning hemmiside memliket boyiche eng
aldida turidu.
Kaliforniyediki aliy mekteplerni jem’iy 4
türge ayrish
mumkin:
1) Kaliforniye Uniwérsitéti. Bu
mektepning jem’iy 10
shöbisi bar bolup, her biride 20 ming etrapida oqughuchi bar. Bu
mekteplerge
ottura mektepni püttürgen oqughuchilarning ichidiki eng
yaxshi oqughan 12.5
pirsent ademni alidu. Bakalawr, magistérliq we doktorluq
unwanlirining
hemmisini béreleydu. Ular tetqiqat bilen aliy derijilik
téxnikiliq xadimlarni
yétishtürüshni özining oqutush nishani qilghan
mekteplerdindur.
2) Kaliforniye Shitat
Uniwérsitéti. Uning jem’iy 22
shöbisi bar bolup, her birining oqughuchi sani 30 ming etrapida.
Eng yaxshi
oqughan ottura mektep oqughuchilirining 33 pirsenti bu mekteplerge
kireleydu.
Bakalawr we magistérliq unwanlirini béreleydu. Ular
oqutushni asas qilghan
bolup, Kaliforniyening asasliq ottura we yuqiri derijilik
téxnikiliq
xadimlirini yétishtüridu.
3) Jem’iyet Institutliri (In'glizche "Community
College" dep atilidu). Uning jem’iy 106 shöbisi bar bolup, uningda
oquyalighidek iqtidari bar, toluq otturini püttürgenlerning
hemmisi bu
mekteplerge kireleydu. Oqush mudditi 2 yil bolup, 2 yildin kéyin
In'glizchide
"Associate in Art" we "Associate in Science" dep
atilidighan "Kandidat Bakalawr" unwani bilen oqush püttürsimu
bolidu.
Yaki bolmisa, Kaliforniye uniwérsitéti yaki Kaliforniye
shitat uniwérsitétigha
yötkilip, yene 2 yil oqup, bakalawr unwani alsimu bolidu. Her bir
mekteptiki
oqughuchining sani 15 ming etrapida bolup, oqush puli yuqiriqi qalghan
2 türge
qarighanda köp erzan. Shunga iqtisadiy qiyinchiliqi bar nurghun
oqughuchi
deslepki 2 yilni mushu mekteplerning biride oqup, andin 4 yilliq aliy
mektepke
yötkilidu.
4) Xususiy aliy mektepler. Bu iqtisadiy rasxodni
shitat
yaki dölettin almaydighan mektepler bolup, Kaliforniye xususiy
aliy mektepliri
birleshmisi qarimiqida 77 aliy mektep bar iken. Bu mekteplerning ichide
dunyagha dangliq mekteplerdin Stanford, Caltech we Jenubiy Kaliforniye
Uniwérsitéti (In'glizche "
Men yuqirida tizghan mekteplerning sanini
qoshqanda, u
jem’iy 215 aliy mektep bolidu. Kaliforniyediki aliy mekteplerning
emeliy sani
buningdinmu yuqiri bolushi mumkin. 35 milyon nopusi bar bir shitatta
215 aliy
mektepning barliqi, kishini heqiqetenmu heyran qalduridu. Dunyada
buninggha
yéqin kélidighan bashqa bir dölet yaki rayon
bolmasliqi mümkin. Bu pakit hazir
néme üchün Kaliforniyening dunyadiki barliq
döletler we rayonlar ichidiki
iqtisadiy kirimi 5-orunda turidighan bir rayon bolalighanliqini melum
derijide
chüshendürüp béreleydu.
Amérikida oqughan bilen oqimighanlarning
maashi intayin
chong perqlinidu. Kaliforniye Amérika boyiche kirim we turmush
sewiyisi eng
yuqiri bolghan shitat bolup, bu shitattiki kishilerning maashimu
yuqiri,
nersilerning, bolupmu öyning bahasimu hemmidin yuqiri. Mesilen,
yéqinqi bir
doklatqa asaslan’ghanda,
Men hazir silerge bir addiy hésab ishlep
bérey. Bu hésab
men töwende bayan qilmaqchi bolghan bir qisim nersilerni
chüshinish üchün
intayin paydiliq.
Saitige 10 dollar alidighan, aliy mektepte
oqumighan bir
yash 10 yilda qanchilik pul tapidu? Her bir yilning ichide 52 hepte bar
bolup,
Amérikida bir heptide 5 kün, bir kün 8 saet
ishleydighan bolghachqa, bir adem
bir heptide 40 saet ishleydu. Shunga, 10 yilliq kirim = 10 dollar x 10
(yil) x
52 (hepte) x 40 (saet) = 208 ming dollar.
Saitige 20 dollar alidighan, bakalawr unwani bar
bir yash
10 yilda qanchilik pul tapidu? On yilliq kirim = yuqiriqi pulning ikki
hessisi
= 416 ming dollar. Lékin, bu yash bakalawr unwani élish
üchün 4 yil
ishliyelmeydu hemde bir yilliq kirimi 4 yilliq oqushi üchün
kétidu dések, bu
yashning deslepki 10 yilliq kirimimu 208 ming dollar bolidu.
Normal oqughan bir yash, 22 yéshida
bakalawr unwani élip
bolidu. Buninggha yuqiriqi 5 yilni qoshsaq, yuqiriqi 10 yildin
kéyin bu
yashning yéshi 27 yash bolidu. Bu chaghda, bakalawr unwani bar
yashning saetlik
maashi 30 dollargha, aliy mektepte oqumighan yashning maashi 15
dollargha ösken
bolushi mumkin (Amérikida bu pütünley mumkin.
Kaliforniyening Silikon
Jilghisida doktorluq unwani bar injinérlar ichide saetlik maashi
50-60 dollardin
ashidighanlar kürming).
Oqughan
bilen oqumighanning perqi yalghuz iqtisadiy kirimdila emes.
Oqughanlarning
qilidighini kesp we téxnika jehette bir az yuqiri derijilik xizmet
bolghachqa, ularning jem'iyettiki orni, érishidighan
hörmitimu yuqiri bolidu.
Men bu hésabni néme
üchün ishlidim? Chünki, bu Amérikidiki
köp sanliq aq tenlikler ishleydighan hésab. U Yehudiylar,
Yaponluqlar,
Gérmanlar we Yawropadiki tereqqiy tapqan döletlerdiki
nurghun kishiler öyide
choqum ishlep köridighan hésab. Her qandaq bir tereqqiy
tapqan eldin kélip
chiqqan kishi bilen paranglashsingiz, siz shuni chongqur hés
qilisizki, ular
meyli bir igilik pilani toghrisida sözlisun, meyli turmushtiki
birer addi
ishlar toghrisida sözlisun, ularning sözliride sanliq
melumatlar intayin köp.
Ular hemme ishlarni hésablap turup qilidu. Tebi'iy pen,
injinérliq we iqtisadla
emes, ijtima'iy pen we siyasettimu shundaq. Bolupmu, men bir qeder
chongqurraq
ariliship baqqan Yaponluqlar we Yehudiylar ene shundaq. Bu tereqqiy
tapqan
ellerdiki "Ilmiy usul bilen ish qilish" dégen uqumni,
"Hésablap
turup ish qilish" dep addilashturup chüshensingiz, hergiz
xatalashmaysiz.
Yehudiy ata-anilar yuqiriqi hésabni bek yaxshi bilgechke,
özliri qanchilik japa
chékishidin, xarlinishishidin qet'iynezer, pütün
küchi bilen balilirini
oqutidu. Mektepning eng yaxshisida oqutidu. Eng qiyin kesplerde
oqutidu.
Shunglashqa, Amérikida kirimi eng yuquri bolghan doxturluq
(meditsina) kespi,
adwokatliq kespi, iqtisad kespi, altun-buyum, sen'et we kino ishlesh
qatarliq
kesplerde Yehudiylarning nisbiti ularning nopus sani bilen
sélishturghanda
intayin yuqiri.
Amérikidiki köp sanliq yashlarning
özlüksiz
öginish-izdinish rohining kélip chiqishidiki eng muhim
heriketlendürgüchi küch
néme? Bu soalning jawabini yuqiriqi sanliq melumatlardin
körüwélish tes emes.
Yeni, omumlashturup éytqanda, yuqiriraq iqtisadiy kirim we shu
arqiliq emelge
ashidighan yaxshiraq turmushtin ibaret. Amérikidiki yashlarning
köpinchisi
kelgüside bashqilardin yaxshiraq yashash üchün
oquydighanliqi hemde köpinchisi
oqush pulini öz yanchuqidin töleydighanlighi üchün,
ularni héchkim
mejburlimisu, nahayiti tiriship oquydu.
Amérikining maarip sistémisi 4
nomurluq sistéma bolup,
ders netijiliri mundaq bérilidu: A=4, B=3, C=2, D=1, we F=0.
Shunga hemme
derslerde toluq nomur alghanlarning otturiche nomuri 4.0 bolup, bu
otturiche
nomur In'glizchide "Grade Point Average" yaki qisqartilip
"GPA" dep atilidu (Ottura mektep oqughuchiliri arisidiki oqushta
alahide yaxshi oqughuchilargha bir xil alahide katégoriye
boyiche 4.0 din
yuqiri nomurmu bérilidu). Men Kaliforniye shitat
uniwérsitétining
"Northridge" bilen "
Mektep püttürüp bolup, xizmet
tépishta, otturiche mektep
netijisi 2.5 nomurdin yuqiri bolsa boliwéridu. Yéngi bir
shirketke xizmetke
kirgende, bakalawr unwani barlarning mektep netijisi
tekshürülidu. Aliy
mektepni 4.0 otturiche nomur bilen püttürgenlerge bezi
shirketler "bir az
chatiqi bar oxshaydu" dep qaraydiken. Magistérliq we doktorluq
unwani
barlarning netijisige anche qarap ketmeydu. Lékin,
magistérliq we doktorluqta
oqush üchün, bakalawr netijisi kem dégende 3.0, eng
yaxshisi 3.5 din yuqiri
bolushi kerek.
Izahlap ötüp kétishke
tégishlik bir ish shuki, bir
kishining birer unwani bolushi, hergiz u kishining choqum birer
xizmetke
orunlishishi kapaletke ige, dégendin dérek bermeydu. Men
yuqirida chüshendürgen
her xil derijidiki maashni choqum alalaydu, dégendinmu
dérek bermeydu. Bu
amillar bir kishining unwani bilen uning heqiqiy bilimi we xizmet
iqtidari
bilen munasiwetlik. Her bir shirket sizni öz ixtiyarliqi bilen
xizmetke
alalighaniken, sizni yene öz ixtiyarliqi bilen shirkettin
boshitalaydu. 2000-yilining
axiri bizning "WaveSplitter" dégen shirketke Fuden
uniwérsitétida
bakalawr, Amérikining xéli dangliq bolghan xususiy mektep
Purdue Uniwérsitétida
doktorluq unwani alghan bir Xenzu qizni aldi. Lékin, u qiz ishni
zadila yaxshi
qilalmidi. Men birersi bilen téxnikiliq mesililer üstide
paranglashsam, asta
qéshimgha kélip oghriliqche anglaytti. Injinérlar
yighinida peqet pikir
qatnashturalmaytti. Méning u qizgha ichim aghrip, özüm
shirket üchün
teyyarlighan barliq téxnikiliq matériyallarni uninggha
nusxilap berdim. "Her
qandaq waqitta soaling bolsa, mendin tartinmay sora" dep turdum.
Lékin, bu
qiz xizmetni zadila qoligha alalmighandin kéyin, shirketke kirip
5 ay etrapida
bolghanda, uni shirkettin boshatti. 2003-yili men "Nurluq tala
xewerlishish" xelq'araliq yighinigha barghanda, bu qizni shu yighin
zalining xizmet izdesh ornida uchritip qaldim. U qiz shu chaghqiche
bashqa
xizmet tapalmay yürüptu. Chingxuada bakalawrliq élip,
Amérikidiki yene bir
dangliq mektep bolghan Prinséton Uniwérsitétida
doktorluq alghan yene bir Xenzu
bala bar bolup, uning burun oqughini aktip optikiliq zapchaslar iken.
Bizning
shirkette qilidighini passip zapchaslar bolup, u bala injinérlar
guruppisida
zadila ishliyelmigendin kéyin, uni shirketning soda-sétiq
bölümi (In'glizche
"Sales and Marketing Deparment" deydu) ge yötkep qoydi.
Lékin, u
yerdimu yaxshi ishliyelmigechke, uzun ötmey unimu ishtin
boshitiwetti. Men bu
yerde hergiz Xenzu balilarning hemmisi yaxshi ishliyelmeydu,
démekchi emesmen.
Yuqiriqilar nahayiti dangliq mekteplerde unwan alalighan bolsimu,
xizmet
iqtidari töwen hemde yéngi shara'itqa téz maslishish
qabiliyiti yoqlarning bir
qanche misalliridinla ibaret. Amérikida yaxshi ishlep, öz
künini yaxshi élip
kétiwatqan Xenzular intayin köp. Özliri yuqiri
téxnikiliq shirket qurghanlarmu
xéli bar. Men buningdin bir qanche yil burun oqughan bir
matériyalgha
asaslan’ghanda, Kaliforniyening Silikon Jilghisida Junggo, Shanggang we
Teywendin kelgen, yuqiri téxnikiliq shirkette ishleydighan Xenzu
xadimlardin 50
mingdin köp adem bar iken.
Amérikidiki shirketler heqiqiy iqtidari
yoq, shirketning
ishlirigha öz salahiyitige chushluq töhpe
qoshalmaydighanlarni ishtin tézla
boshitiwetken bilen, shirket üchün muhim kishilerni
pütün küchi bilen
qoghdaydu. Men buningdin bir qanche yil burun, Silikon Jilghisidiki
yene bir
shirketke téléfon qilip, uning asasliq téxnika
xadimini izdidim. Ular manga
Men yuqirida Amérika toghrisida
xéli köp sözlidim. Men
teswirligen bu ishlarni bizning yurtqa qandaq tedbiqlash mumkin?
Yurtimizda bu ishlar bilen alaqidar mundaq 3
terep bar. 1)
Hökümet emeldarliri. 2) Oqutquchi we ata-anilar. 3) Ottura we
aliy mektep
oqughuchiliri. Amérikining bu dunyadiki nurghun talant igilirini
özige jelp
qilip, iqtisadiy jehette bu dunyadiki eng küchlük dölet
bolup turalishidiki eng
tüp seweblerning biri, Amérikida hemme adem üchün
özi xalighan kespte, özining
kudriti yétidighan eng yuqiri derijide bilim we iqtidar
igileydighan, hemde bu
bilim bilen iqtidarni eng yuqiri derijide ishliteleydighan purset bar.
Yéqinqi
bir qanche yillardin buyan, Shinjangdiki "xizmetni bir tutash teqsim
qilish" digen siyaset, "xizmetni özi tépish" dégen
yéngi bir
siyasetke özgiriptu. Bu jem’iyet tereqqiyatining muqerrer
yüzlinishidur.
Amérikida eyni waqitta mushundaq bir ötkünchi dewr
bolghanmu-yoq, méning bu
jehettiki tarixtin hewirim yoq. Lékin, hazir Amérikida
"Hemme adem, uning
qaysi milletin bolushi, qaysi din’gha ishinishi, er yaki ayal
bolushidin qet'iy
nezer, xizmet pursiti aldida pütünley barawer" dégen
intayin qattiq qanun
bar. Xizmet tépishta bir adem azraq kemsitishke uchrap qalsa, u
adem shirket
üstidin erz qilalaydu.
Bu "Dunyaning ilghar téxnikiliq
sewiyisige
yétiwélish", "Maddiy we meniwiy medeniyet berpa qilish"
we
"Jem’iyet muqimliqini saqlash" dégendek shuarlarning emelge
éshishigha zor derijide ziyanliq emesmu?
Uyghur yashlirini özlükidin tiriship,
heqiqiy bilim
igilishige ündeshte oqutquchilar we ata-anilarning roli intayin
chong bolidu.
Buningdin 10 yil burun, Junggoda bügünkidek zor
özgirishlerning bolushini
köpinche ademler perez qilalmaytti. Buningdin kéyinki 10
yil, 20 yil, 30 yildin
kéyin qandaq özgirishler bolidu? Siz oqughuchingizgha yaki
perzentliringizge
yol körsetkende, nezeringizni ashundaq kelgüside
kélidighan bir dewrge séling.
Héch bolmighanda, hazirqi weziyetke qarap, sizning rohingiz
özingizning
oqughuchisi yaki balingizningkidin bekraq chüshüp ketmisun.
Özingizning rohi
chüshüp ketse, yashlargha hergizmu yol körsitelmeysiz.
Bir ademning ulughluqi, uning burun bolup
ötüp ketken
ishlar toghrisida toghra yekün chiqiralighanliqida emes. Bir
ademning
ulughluqi, uning kelgüside bolidighan ishlarni toghra
mölcherliyelishide.
Tereqqiy tapqan döletler jem’iyitining
hemmisi xuddi bir
parche göshni talishiwatqan böre-yolwaslarning uwisigha
oxshaydu. Junggo
jem’iyitimu hazir
Esli menbesi: www.biliwal.com
© Copyright 2004 Uyghur
Meripet Torbeti