Ana Til Néme Üchün Intayin Muhim?
 
Erkin Sidiq

2010-yili 10-ayning 6-küni
 
Kona Yéziq: [meripet.com]   [uyghuracademy.org]   [meripet.org]   [PDF]

Buningdin bir qanche ay burun, men Amérikigha yazliq tetil jeryanida qisqa muddetlik oqushqa kelgen bir Uyghur qiz oqughuchini uchrattim.  Tunji qétim körüshkende me u qizdin «Yaxshimusiz? Amérikigha qachan keldingiz?», dep sorisam, u qiz bu ikki soalimgha Uyghurche jawab bérelmey, yüzi yallide qizarghan halda soalimgha xenzuche jawab berdi.  Shuning bilen méning u qizdin bashqa soallarni sorashqa könglüm zadila barmidi (Adette men undaq Uyghur yash oqughuchilarni uchratqanda, ulardin nurghun soallarni sorap, nahayiti qizghin parangliship kétettim).  Men bashqilardin sürüshte qilsam, bu qiz Ürümchide tughulup ösken bolup, toluq otturini püttürgiche xenzu mektepte oqughan iken.  Hazir bolsa Béyjingdiki bir aliy mektepte oquydiken.  Bu ishlarni anglighandin kéyin, könglüm yérim bolup, intayin chongqur xiyalgha chöküp kettim.  Hemde bu ishni nechche kün’giche kallamdin chiqiriwételmidim.  Hemmimizning xewiride bolghinidek, hazir Junggo we Uyghur diyarida shuninggha oxshash Uyghur yashlirining sani shiddet bilen köpiyiwatidu.
 
Buningdin 3-4 ay burun, men Yaponiyide tughulup ösüp, yéngidin Amérikigha kelgen 9 yashlardiki bir kichik yigitni uchrattim.  U men bilen pütünley Uyghurche paranglashti.  Tili xéle murekkep chaqchaqlarnimu qilishtuq. Men bu yigittin nahayiti tesirlendim, hemde uni intayin yaqturup qaldim.
 
Wetendiki yash-ösmürlerning mutleq köp qismi yuqiridiki qizgha oxshimaydu—Ular Uyghurchini, héch bolmighanda adette turmushta ishlitidighan Uyghurchining éghiz tilini bilidu.  Chet eldimu yuqiridiki shakichik yigitke oxshimaydighan, Uyghurchini zadila bilmeydighan Uyghur baliri anche az emes.  Démekchimenki, yuqiridiki ikki misalda teswirlen’gini hergizmu hazirqi omumiy ehwalgha wekillik qilalmaydu.  Lékin, bu ikki misal ana til ishida kishilik tallishi oxshash bolmighan ikki xil ata-anilarning ishlep chiqarghan mehsulati—Terbiyiligen perzentliri bir-biri bilen neqeder oxshimaydighanliqini körsitip béridu.
 
Men yéqinda bireylendin Junggo dairiliri yéqinda «kéyinki 20 yildek waqit ichide Shinjang mesilisini tüptin hel qilip bolush» pilanini tuzup chiqqanliqini anglidim.  Hemde hazir Uyghur diyaridiki Uyghur tilida bérilidighan télévizor programmilirining téz sür’ette azaytiliwatqanliqinimu anglidim.  Shuning bilen men bu xewerlerni yéqinda körgen, 2010-yili 10-Séntebir küni «tengri-tagh tori» da élan qilin’ghan «XUAR ning ottura we uzun muddetlik maarip islahati we tereqqiyati toghrisidiki pilanining muhim mezmunliri (2010—2020)» bilen birleshtürüp tehlil qilip baqtim.  Bu «maarip pilani» da mundaq mezmunlar bar iken:
Yigirme yildin kéyin néme bolidu?  Bügün tughulghan balilar 20 yashqa kiridu.  Hazir 20 yashliq yashlar 40 yashqa kiridu. Hazir 40 yashliq kishiler bolsa 60 yashqa kirip, asasen pinsiyige chiqip bolidu.  Yéqinqi 60 yilning mabeynide Junggoda bar bolghan eslidiki 56 yerlik milletlerning bir qismi uchrighan teqdirdin, bir milletning tilini nahayiti qisqa waqit ichide mektep we jem’iyet tili süpitide ishletmeydighan bir orun’gha chüshürüp qoyush pütünley mumkin ikenlikini hemmimiz bilimiz.  Yeni, bir yerlik milletning tilini döletning assimilyatsiye qilish siyasiti arqiliq 20-30 yil waqit ichide yoq qiliwétish pütünley mumkin.  Undaqta yuqiriqi ikki «pilan» lar Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?  Uyghurlarning ana tilimu ashundaq teqdirge uchrisa, Uyghurlar tartidighan ziyan qandaq ziyanlardin ibaret bolidu?  Ana til néme üchün intayin muhim?  Men ixtiyarsiz halda öz-özemdin mushundaq soallarni sorashqa bashlidim. 
 
Ana tilning intayin muhimliqi mutleq köp sandiki Uyghur xelqighe, jümlidin köpünche oqurmenlerge nahayiti ayan.  Köpünche kishiler bu xulasige özlirining biwaste tuyghusi we biwaste közitishi arqiliq érishken bolup, eslide méning bu yerde mezkur témida bir nerse yézip olturushum hajetsiz idi.  Lékin men yenila bu maqalini yézishni qarar qildim. Méning bundaq qilishtiki meqsitim, ana tilning muhimliqi heqqide xelq’araliq tetqiqatchilar, ziyalilar, alimlar we mutexessisler uzun muddet izdinish arqiliq yekünlep chiqarghan ilmiy nuqti’inezerni xulasilap chiqish.  Shu arqiliq, ana tilni yoqitip qoyush jehettiki eng nachar ehwalda, Uyghurlar zadi némini qoldin bérip qoyidighanliqini bir qétim mölcherlep béqish.  Men bu ishlarni ilmiy asasta toghra we mukemmel chüshinidighanlar qanche köp bolsa, kishilik tallashta Uyghurlar tartidighan ziyanlarni azaytish yolini tallaydighanlar shunche köpiyidu, dep oylaymen.
 
 
1. Paydilinish Matériyalliri we Ularning Aptorliri Toghrisida
 
Men mezkur maqalini teyyarlashta, asasliqi töwendiki ikki parche matériyallardin paydilandim. Birsi Kangas xanim bilen En’gliye Abérdin («Aberdeen») Uniwérsitétining proféssori, dunyada tonulghan qanun we az sanliq millet tili mutexessisi, doktur Robért Dunbar birlikte yézip, bu yil (2010-yili) bésip tarqatqan «Yerlik millet baliliri maaripini til jehettiki irqiy qirghinchiliq we insaniyet üstidin yürgüzgen jinayet, dep qarashqa bolamdu—Bir dunyawi nuqti’inezer», dégen kitap.  Yene birsi bolsa, doktur Jim Kuminiz («Jim Cummins») ning «Qosh tilliq balilarning Ana Tili: U néme üchün maarip üchün nahayiti muhim?» dégen ilmiy maqalisi.  Bu yerdiki 1-matériyal toghrisida men özemning «Xelq’araliq mutexessislerning qosh tilliq maaripigha bergen tewsiyenamisi» dégen maqalisida bir az chüshenche bérip bolghan.  Ikkinchi matériyalning aptori Jim Kuminiz hazir Kanada Toronto Uniwersitetining professori bolup, u 70-yillardin bashlap tilda sawatliq bolushning mahiyiti, we köp xildiki medeniyet arqa körünüshige ige oqughuchilarning 2-tilni öginishi qatarliq sahelerdiki ilmiy tetqiqat bilen shughullinip, köpligen ilmiy maqalilerni we «Til, hoquq we pidagogika» qatarliq bir qanche parche kitablarni yazghan.  Uning 1986-yili yazghan «Az sanliq millet oqughuchilirini küchlendürüsh: Arigha kirish tüzülmisi» dégen maqalisi «Haward Maarip Tetqiqati» dégen jornalda élan qilinip, ashu jornal teripidin 1931-yilidin 2000-yilighiche bolghan ariliqta maaripqa eng közge körinerlik töhpe qoshqan 12 parche ilmiy maqalining birsi bolup bahalan’ghan.  Gerche bu 2 parche matériyal peqet 3 aptor teripidin teyyarlan’ghan bolsimu, u yüzligen ilim ehlilirining köp yilliq ilmiy tetqiqati asasida yézip chiqilghan.  Mesilen, Kangas xanimning mezkur kitabining axiridiki «Paydilnish matériyali tizimliki» ning özila ashu chong waraqliq kitabning 18 bétini igiligen.
 
 
2. Ana Til Néme Üchün Intayin Muhim?
 
Men yuqirida tonushturup ötken ikki parche paydilinish matériyallirida körsitilishiche, bir yerlik millet ana tili töwendikidek sewebler tüpeylidin intayin muhim:
 
1) Ana til milliy kimlikning muhim bir terkiwi qismi 
 
Méning dölet, millet we étnik guruppilar toghrisidiki bir qisim In’glizche kitablarni oqup chüshinishimche, milletperwerlik milliy idéologiye bilen milliy kimlikni öz ichige alidu.  Milliy kimlik bolsa simwolizm (yeni bir milletni bashqa bir millettin ayrip turidighan alametler), til we milliy héssiyat (bu milliy ang we milly arzularnimu öz ichige alidu) tin ibaret 3 nersidin terkip tapidighan bolup, til mana ashu 3 nersilerning ichidiki eng muhim biridur.  Men milliy kimlik heqqide buningdin kéyin yazidighan bir maqalemde mexsus toxtilishim mumkin.
 
2) Ana til milliy kimlikning muhim bir belgisi 
 
Hemmeylenning xewiride bolghinidek, her qandaq bir tilning 1-roli kishiler arisidiki alaqilishish qorali bolushtin ibaret.  Lékin, bir yerlik millet üchün, ularning ana tilining uningdin bashqa intayin muhim rollirimu bar.  U rollarning birsi, ashu milletning milliy kimlikining belgisi bolushtin ibaret.  Bir milletning ana tiligha ashu milletning tarixiy bilimliri kodlashturulghan yaki qachilan’ghan bolidu.  Bu bilimler mezkur milletning kim ikenliki, ularning nedin kelgenliki, ularning wujutqa kélish hékayiliri, ularning meqsiti, hemde ularning barliq éghizaki we yéziq asasidiki sen’et, hüner, maharet we bashqa bilimlirini öz ichige alidu.  Ana tilning bu roli milliy kimlikning «simwolizm» dégen terkiwi qismighimu azraq toghra kélip qalidu. 
 
Yalghuz yerlik milletning ana tilila emes, uning yéziqimu milliy kimlikning bir muhim belgisi.  Junggodiki xenzu millitidin bolghan bir yuqiri derijilik emeldar özining yéqinda Junggo hökümitining eng yuqiri derijilik dairilige yollighan bir teklibnamiside mundaq dep yazghan: «Téximu exmeqliq shu boldiki, 1982 ـ yili 9ـ ayning 13ـ küni aptonom rayon qanun chiqirish shekli bilen Uyghurche, Qazaqche kona yéziqni qollinishni eslige keltürüshni jakarlidi.  Kona yéziq bilen Xenzuche pinyin bir qatargha qoyulup, Shinjang Uyghur Aptonom Rayonining hökümet yéziqi qilindi. Shuning bilen Mawzédong dewride bashlan'ghan yéziq islahati - Shinjangliqlarni assimilyatsiye qilishning eng muhim halqisi nabut qilindi!  Uyghurlarning yéziqini islah qilish1961ـ-yili bashlan'ghan.  Bir mezgil sinap yolgha qoyulghandin kéyin, merkez we aptonom rayon Uyghurche kona yéziqni bikar qilish, aptonom rayon ichide Xenzuche pinyin boyiche ishlen'gen yéngi yéziqni qollinish, bashlan'ghuch mekteptin toluqsiz ottura mektebkiche bolghan dersliklerni pütünley yéngi yéziq bilen chiqirish mejburiy belgilendi.  Mushundaq mejburiy yolgha qoyulghan yéziq islahati bilen Uyghurlarning medeniyiti we diniy en'enisi warisliq qilidighan adem bolmaydighan weziyetke duch keldi.  Hökümet mektepliride oqughanlar Uyghurche kona yéziqni tonumaydighan, kona yéziqtiki tarixiy eserlerni oquyalmaydighan, kona yéziq bilidighan chonglar yéngi yéziqni bilmeydighan bolup, medeniyet jehettiki üzük halet künséri éghirliship, Xenzulishish barghanséri omumlashti.  Uyghurlarning kona yéziqi shu milletning medeniyet we diniy en'enisini xatirileydighan eng muhim wasite, shundaqla Uyghurlar bilen islam dinigha étiqad qilmaydighan az sanliq milletlerni perqlendüridighan alametlerning biri hésablinidu.  Eger ashu siyaset dawamlashturulghan bolsa, bügünki künde Shinjangni idare qilish köp asan bolghan bolatti. Shu chaghdiki Xenzu békinmichilik ichide tereqqiy qiliwatatti.  Xelq’aradiki bésim nezerge élinmisimu bolatti.»
 
3) Ana til bir ayrim dölet bolushtiki shertlerning birsi
 
Yuqirida tilgha élin’ghan Kangas xanimning kitabida déyilishiche, bir milletning öz aldigha bir ayrim dölet qurushtiki shertlerning biri, ularning öz aldigha ayrim bir tili bolishidin ibaret bolup, eger bir milletning öz aldigha ayrim ana tili bolmaydiken, ular bir «xelq» emes, peqet bir guruppa yaki bir ahale, dep qarilip, ularning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi inkar qilinish éhtimalliqi bar iken.
 
4) Balilarni ana tilda sawatliq qilip yétildurush, ularning til we mektep oqushidiki normal tereqqayati üchün kem bolsa bolmaydu
 
Öz yurtida tughulup üsüwatqan bir yerlik millet baliliri üchün, balilarning ana til sewiyisi ularning kéyin öginidighan ikkinchi tildiki sewiyisining qandaq bolidighanliqini belgileydu.  Mektepte balilarning ana til ishlitishini kücheytish yalghuz ularning ana tilini tereqqiy qildurushqila paydiliq bolup qalmastin, balilarning mektep tilidiki her xil iqtidarini tereqqiy qildurushqimu paydiliq.  Eger balilar bashlan'ghuchta ana tilni aldida öginip, uningdin toluq sawatini chiqarmay turupla yene bir yat til öginidiken, bu balilar kelgüside ana tildimu we ular ögen'gen ikkinchi tildimu yérim sawatliq bolup qalidu. Bu ehwal xelq'arada "yérim sawatliq qosh tilliq" ("In’glizchida "semibilingualism") dep atilidu.  Mekteptiki derslerni balilarning ana tilida ötüsh ularning mektep tilidiki akadémik tereqqiyatigha hergizmu yaman tesir körsetmeydu.  Qosh tilliq bolush bolsa balilarning til we oqush jehettiki tereqqiyatida ijabiy rol oynaydu.  Ana til we ikkinchi tildiki til sewiyisi töwen balilarning bilim we eqil jehettiki tereqqiyatimu nahayiti asta bolidu.
 
5) Mektepte balilarning ana tilini tashliwétish balilarni tashliwetkenlik bilen barawer
 
Eger mektep ashkara yaki yoshurun halda balilargha "öz tiling bilen öz medeniyitingni mektep ichige ekirme" dégendek signaldin birni béridiken, ular özlirining kimlikining merkiziy qisminimu mektep ichige ekirmeydu. Ularda mushuninggha oxshash tashliwétilish héssiyati peyda bolsa, ularning ders anglashtiki aktipliqi bilen ishenchisimu zor derijide ajizlishidu. Eger balilar özliri bilim éliwatqan jem'iyetke tewedek hés qilmaydiken, ularning oqughan bilimlerni özleshtürüwélishi mumkin emes.
 
Tor bet adrési mezkur maqalining axirida bérilgen Kangas xanim qatarliq 4 mutexessislerning «mutexessis ilmiy maqalisi» da mundaq déyilgen: «Ikkinchidin, mekteplerdiki oqu-oqutushta peqet hökümran orundiki tilnila ishlitishtin kélip chiqidighan yaman aqiwet intayin éghir bolidu. Bundaq ehwalda balilarning öz ana tilini ishlitishi ochuq yaki yoshurun halda cheklen'gen bolidu. Balilarning ana tilni öginishige yol qoymasliq, yaki ularni ana tilni pishshiq bilidighan chonglardin ayriwétish arqiliq ularning ana tilni ishlitishige tosalghuluq qilish, yerlik milletning öz tilini kündilik turmushta we mektepte ishlitishige yol qoymasliq bolup hésablinidu. Bundaq ayriwétish hemme yaki köp sandiki oqutquchilar yerlik millet tilini bilmeydighan hökümran millet kishiliridin terkip tapqan ehwaldimu yüz béridu. Bu xil ehwalning bir roshen misali balilarni öydin ayrip, mektepte yétip-qopup oquydighan mektepke oqutushtur. Bundaq siyasetler hazirgha qeder balilargha yalghuz éghir derijidiki jismaniy zexmilerni keltürüpla qalmay, yene éghir derijidiki rohiy ziyanlarnimu saldi. Bu zexmiler mundaq bir qanche terepni öz ichige alidu: Ijtimaiy qalaymiqanchliq, pisxologiye jehettiki zexme, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidaridiki zexme, til we oqushtiki zexmiler. Mushundaq ziyan-zexmilerning netijiside ular iqtisadiy, ijtimaiy we siyasiy sahelerdimu töwen orun'gha chüshüp qaldi.»
 
6) Ana tilni saqlap qélish dunyaning til we biologiye jehettiki köp xilliqini saqlap qélishning birdin-bir sherti
 
Hazir dunyada eghizda sözlinidighan tillardin texminen 7000 xil til bar bolup, nurghun mutexessislerning mölcherlishiche, ularning 50 pirsenti hazirqi bir ewladning  waqit mudditi ichide yoqulup kétip, ularning 90 pirsenti kéyinki 100 yil ichide yoqitiwétilishi mumkin iken.  Shunglashqa bu xil ehwalning aldini élish üchün, her bir millet özining ana tilini saqlap qélishi zörürdur.
 
3. «Ana Til Muhim Emes» dégüchilerning Köz-Qarashliri
 
Dunyadiki bir qisim kishiler ötken esir bilen mushu esirning ichide, bolupmu 2-dunya urushidin kéyin, «étnikiliq pütünley öldi», dep jakarlidi (Emeliyet bolsa pütünley buning eksiche bolup, men özemning kéyin yazidighan bir maqalisida bu mesile üstide ayrim toxtilimen).  Shuning bilen bille, ularning bir qismi tilning shekilliri bilen funkisiyilirining munasiwiti üstide toxtilip, til jehettiki kishilik hoquqning meqsiti, yaki alahide tillar bir ölchigili bolidighan mewjudiyet süpitide mewjut emes, dégen köz-qarashni otturigha qoydi. Ular körsetken asaslarning ichidiki eng muhimliri töwendikilerdin ibaret:
 
(1) Hemme tillar hemme waqitta özgirip turidu.  Shunglashqa melum bir tilning bashqa tillar bilen bolghan chek-chégrisi toghrisida söz achqanda, bir ademning körsitip béreleydighini peqet ashu tilning ashu zaman we ashu makandiki halitidinla ibaret bolidu.
 
(2) Bir qisim modérnizmchi, bolupmu siyasetchi ilim ehliliri tilni shexslerning yaki bir kolléktipning kimlikini turghuzushtiki muhim yaki zörür amil, dep hésablimaydu.  Ularning qarishiche, bir qisim kishilerning köp-tilliq bolushi, til bilen kimlikning otturisida héch qandaq munasiwetning yoqliqini körsitidighan bolup, eger ular otturisida küchlük baghlinish bolghan bolsa, til jehettiki köchüsh intayin az bolghan yaki zadila bolmighan bolatti.
 
Lékin, yuqiridiki köz-qarashlar zadila toghra emes.  Pütün dunyadiki minglighan, on-minglighan «étnik» teshkilatlarning ispatlighinidek, milliy kimlik, bolupmu tilni asas qilghan milliy kimlik intayin küchlük eslige qaytish xususiyitige ige bolidu.  Bir til ashu tilda sözlishidighan kishiler topini öz-ara baghlash arqiliq, ashu kishiler topining milliy kimlikini namayan qilip, shu arqiliq ularning qaysi kishiler topigha tewe ikenlikini körsitip béridu.  Étnik yaki milliy yiltizi ashu tilgha mas kélidighan kishiler üchün, ashu tilni puxta bilish ularning burunqi ewladlar bilen bolghan munansiwitini mustehkemlep, ularning yéngidin yüz bergen sergüzeshtilirini özlirining étnik yaki milliy adem topining jughlanma tarixi bilen tutashturidu.  Qisqisi, bir til yalghuz ashu til bilen sözlishidighan kishiler üchün öz-ara alaqilishish qorali bolush funkisiyisini ötepla qalmastin, u yene ashu kishiler topining medeniy kimlikini, shundaqla ashu kishiler topidin bolghan burunqi barliq kishiler teripidin tereqqiy qildurulghan medeniy miraslarnimu namayan qilidu.
 
Yerlik milletlerde «en’eniwiy bilimler» dégen bir uqum bar bolup, bu bilimler hergizmu menggü özgermes emes.  Bu bilimlerning «en’eniwiy» bolup qélishi, hergizmu ularning qedimiylikidin bolmastin, belki yerlik milletlerning u bilimlerni qandaq qolgha keltürgenliki we uningdin qandaq paydilinidighanliqida.  Yeni, bilim igilesh we bilimni ortaqlishishning ijtima’iy jeryani her bir yerlik medeniyet üchün alahide tüs alghan bolup, mana shundaq alahidiliki u bilimlerning «en’eniwiy» bilimler bolishini belgileydu.  Bu bilimlerning xéle köp qismi nahayiti yéngi bolsimu, ular alahide ijtima’iy menige we qanuniy xaraktérge ige bolup,  ular yerlik millet xelqlirining köchmen bolup kelgen xelqlerdin we sanaetleshken jem’iyettin igileydighan bilimlerge zadila oxshimaydu.
 
Yeni, özgirishni yalghuz bilim yaki til üchünla emes, belki barliq «hayat» nersiler üchün bir burundin tartip mewjut bolghan we zörür bolghan xususiyet, dep qarashqa bolidu.  Mushu menidin élip éytqanda, bilim we tilmu «hayat» nersiler bolup, uning özlüksiz özgirip turishi (mesilen, bashqa tillardin yéngi téxnikigha ait sözlüklerni qobul qilish arqiliq) hergizmu bir tilning mewjutluqini boshraq ré’allashturup qoymaydu.  Shunglashqa yerlik millet xelqlirining til we ana til toghrisidiki chüshenchisi yuqirida bayan qilin’ghan 2-asas bilen pütünley qarimu-qarshi.
 
 
4. Ana Til Kim Üchün Intayin Muhim?
 
Men mezkur maqalining 1-bölümide chüshendürüp ötkinimdek, ana til heqiqetenmu intayin muhim.  Lékin, xuddi 2-bölümde bayan qilghinimdek, ana til hemme kishiler üchün muhim emes.  Undaqta u kim üchün intayin muhim?  Ana til aldi bilen ashu tilni ishlitidighan yerlik millet xelqi üchün eng muhim.  Uningdin qalsa, insanperwerlik bilen adaletperwerlikni özliri üchün bir eng muhim ölchem qilghan, barliq insanlarni yaratquchi bergen hoquq we erkinlikke érishtürüshni isteydighan hökümet dairiliri üchün nahayiti muhim. Eng axirida, yer sharining til we biologiye jehettiki köp xilliqini saqlap qélishni isteydighan barliq hökümet we xelqler üchün muhim. Lékin, ana til yerlik milletlerni assimilyatsiye qilip yoqitiwétish yaki bashqa bir milletke özgertiwétish yolida ish élip bériwatqan hakimiyetler we kishiler üchün azraqmu muhim emes.  Eger hazirqi dunyani obdan közitip baqidighan bolsaq shuni chüshinip yétimizki, xuddi bashqa muhim ishlardiki ehwalgha oxshashla, yerlik millet xelqliri ana tilning muhimliqi üstide élip bériliwatqan muhakimilerge qatnashturulmaydu.  Yerlik millet xelqlirining sözliri temsil qilin’ghan ehwaldimu, ularning sözlirige hörmet qilish nuqtisida turup emes, mesxire qilish teriqiside shundaq qiliniwatidu.  Yerlik milletler özlirining bir ismi bar ana tilining bar-yoqliqi heqqide özliri qarar bérish pursitige érishelmey, bundaq qararlar yat millettin kélip chiqqan tetqiqatchilar, byurokratlar yaki siyasetchiler teripidin éliniwatidu.  Köpünche waqitta, bundaq muhakime we qararlar yerlik milletning ana tilini yenimu tereqqiy qildurush üchün emes, belki uninggha arilishiwélish yaki uni aktipliq bilen yoqutush üchün ishlitiliwatidu.
 
Méning bilishimche, Uyghur tilining buningdin kéyinki istiqbali üstidiki qararlarmu hergiz Uyghur diyaridiki Uyghur xelqi we Uyghur bilim ehliliri teripidin chiqirilghan bolmastin, bir qisim tilshunasliq ilmidin asasen xewiri yoq siyasetchiler yaki emeldarlar teripidin chiqirilghan.
 
In’glizchide «linguicism» dégen bir söz bar bolup (bu söz «Yulghun Uyghurche-In’glizche lughiti» de yoq bolup, töwende men uni Uyghurche «linggwisizm» dep alimen), uning bir In’glizche lughettiki menisi mundaq iken: Linggwisizm ademning irqi, yéshi we jinsi jehettiki bir tereplime köz-qarashning bir shekli bolup, kengri dairidin élip éytqanda, u 1-millet kishilirining 2- milletning ana tiligha asaslinip turup, 2-milletning érishken bayliqi, maarip sewiyisi, ijtima’iy orni, we xaraktérliri heqqide höküm chiqirish jeryanini körsitidu.  Kangas xanimning kitabida déyilishiche, türmige tashlash, qiyin-qistaq qilish qatarliq rehimsiz, ashkare we hemmige körünüp turidighan wastiler bilen sélishturghanda, linggwisizm arqiliq bir tilning ishlitishini tosush jeryani nahayiti murekkep ishlarni öz ichige alidu.
 
Birinchidin, linggwisizm yerlik millet we az sanliq millet xelqlirining öz ana tilini tereqqiy qildurushigha yol qoymaydu.  Ularning öz ana tiligha öz mewjutluqining, öz nopusini köpeytip turushining, we özlirini bir öz-teqdirini özi belgileshni isteydighan xelq süpitide tutup turushining eng muhim asasi teriqiside muamile qilishigha yol qoymaydu.  Linggwisizm bundaq meqsetke qurulma arqiliq, shundaqla yerlik xelqning éngini mustemlike qilip, hökümran orundiki tildin ibaret birla tilni ishlitish idéologiyisige ishendürüsh arqiliq yétidu. 
 
Ilawe: Kangas xanimning mezkur kitabida «fizikiliq mustemlike» bilen «köngül mustemlikisi» din ibaret ikki xil mustemlike uqumi ishlitilgen bolup, méningche bu yerdiki «köngül mustemlikisi» ni bésiwélin’ghanlarning könglige bésiwalghuchilarning idiyisini qachilap, shu arqiliq bésiwélin’ghanlarning könglini yéngidin programmilash jeryani, dep chüshense bolidu.
 
Ikkinchidin, eger bir étnik adem topining öz ana tili bolmaydiken, ular «bir xelq emes, peqet bir guruppa adem yaki bir guruppa nopustinla ibaret; ular bir ayrim dölet bolushning bir shertige, yeni öz ana tili bolushi kérekliki shertige chüshmeydiken», dep qarilip, ularning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi inkar qilinidu.
 
Üchinchidin, étnik guruppilar özliri üchün ishlitilgen her xil qalpaq we bahalarning tesiri bilen jem’iyette közge körünmes we inawetke ige emes bolup qalidu.
 
Tötinchidin, hökümran orundiki millet öz tili arqiliq kélishtürüp, öz idiyiliri bilen yerlik millet xelqining könglini mustemlike qilip, shu arqiliq yerlik millet xelqini yuqirida bayan qilin’ghan ishlar, shundaqla hoquq we maddiy bayliqlarning tengsiz teqsim qilinishi bir normal ish, we bir adil ish, dégen’ge ishinidighan qilidu.
 
Qisqisi, fizikiliq mustemlike, jismaniy zorawanliq we biologiyilik perqler asasidiki milletchilik bilen sélishturghanda, hazir dunyada bay-kembeghel perqini chongaytidighan, kembeghellerni menggü mal-mülüklük bolalmaydighan qilidighan, hemde jewher guruppilargha tewe kishilerning yer sharining barghanseri téz sür’ette weyran bolushi jehettiki mes’uliyetlirini yoshuridighan téximu murekkep we téximu qebih wasitiler hazirmu mewjut bolup turiwatidu.
 
 
5. Axirqi Söz
 
Men körüshüp qalghan bir «Yaxshimusiz? Amérikigha qachan keldingiz?», dégen soalgha Uyghurche jawab bérelmeydighan, Ürümchide tughulup ösüp, hazir Béyjingda oquwatqan bir aliy mektep oqughuchisining tesiri bilen, chongqur oylargha pétip, hemde bir az izdinip, mezkur maqalini yézip chiqtim.  Meqsitim bir millet kishiliri ashu oqughuchigha oxshash öz ana tilini yoqatqanda, uninggha qoshup yene némilerdin ayrilip qalidighanliqini éniqlap chiqish.  Méningche hazir bu mesilige köngül boliwatqan, hemde ashu mesile üstide izdiniwatqan Uyghurlar az emes.  Eger hazirqi dunyagha obdan sep salidighan bolsaq, bir qisim dölet hökümetliri özlirining yerlik milletlirige belgilep bergen tallashlardin mundaq bir qanchisining barliqini bayqaymiz: (1) «Ya ana tilinggha tur, ya xizmetke tur», (2) «Ya milliy kimlikingge we ana tilinggha tur, ya aptonomiye we yer hoquqigha tur», (3) «Sen néme déseng de, dunya néme dise disun, men séni tilingni assimilyatsiye qilish arqiliq özgertimen». 
 
Meyli siz bu 3 xil tallashlarning qaysisigha duch kelgen bolishingizdin qet’iynezer, siz öz ana tilingizni saqlap qélishta paydilansingiz bolidighan nersilerdin kam dégendimu mundaq uchi bar: (1) Yaratquchi hemme insanlarni yaratqanda ulargha ata qilghan öz yolini özi tallash iqtidari.  Siz mushu iqtidaringizdin paydilinip, mektep balingizgha ana tilni ögetmigen yaki yaxshi ögetmigen teqdirdimu, siz ana tilni öyde ögiteleysiz.  Men maqalemning béshida tilgha alghan, Yaponiyide tughulup ösken bolsimu Uyghur tilini yaxshi sözliyeleydighan 9 yashliq Uyghur yigit mana shuning bir yaxshi misali.  (2) Her bir insanning öz könglini özi kontrol qilish, öz qelbini özi kontrol qilish, öz yürikini özi kontrol qilishtin ibaret tughma talanti. Kishiler mushu tughma talantidin paydilinip, peqet bolmisa ana tilini özining yürikide saqlap qalalaydu.  (3) Qanuniy yollardin paydilinip, özining heq-hoquqini qolgha keltürüsh yolida barliq tirishchanliqlarni körsitish.  Bu jehette men burunqi bir maqalemde töwendikini yazghan idim: «Döletlik we yerlik qanun-tüzümlerning ichide turupmu qilghili bolidighan nurghun ishlar bar. Bu yerdiki gep sizning ashundaq ishlarni qilip sinap béqishni xalash-xalimasliqingizda. Sizning ashundaq bir yolni tallash-tallimasliqingizda. Yawash ademni tapqanda uni hemme ademning bozek qilghusi kélidu. Bu ehwal dunyaning hemme yéride oxshash. ... Uyghurlarda ’Öz teqdiringni öz qolunggha al’ dégen'ge oxshash bir gepmu bar. Bu sözler normal insandek yashaydighan ademlerge qaritilghan. Méningche hazir Uyghurlargha normal insandek yashaydighan, héch bolmighanda qanun siziqining sirtigha chiqmay turup normal insandek yashashqa urunup baqidighan waqit keldi. Men burunmu éytip ötkendek, eger siz bir ishni qilishqa urunup baqmisingiz, u ishning wujudqa chiqish éhtimalliqi nöl bolidu.»
 
Méningche hazir nurghun kishiler öz-özidin «Uyghurlar qandaq bolup yéqinqi 10 yildin buyan bir qatar chong özgirishlerni öz beshidin kechürüp, bügünkidek bir halgha chüshüp qaldi?» dégen soalni sorawatidu. Bu soalgha nurghun kishiler 2001-yilidiki 11-Séntebir weqesidin kéyinki xelq’araliq siyasiy we iqtisadiy özgirishlerge baghlap turup, xéle toghra jawab béreleydu. Lékin undaq qilishning hazir Uyghurlar üchün anche zor paydisi yoq. Hazir Uyghurlar üchün bu jehette seweb izdeydighan waqit emes. Belki chare izdeydighan waqit.
 
Men mezkur maqalini tilning intayin muhimliqi toghrisidiki bir qisim sözlerni neqil keltürüsh bilen axirlashturimen (Bu sözlerning hemmisi Kangas xanimning kitabidin élin'ghan):
 
--Til her bir millet medeniyitining égiz munari.  Eger assimilyatsiye bir milletning kimlikini bitjit qiliwétidiken, u milletning xelqimu yoqilidu. (Karoly Bari, Rimliq shair, 1996)
 
--Til bilen medeniyet yalghuz söz bilen söz boghumliri bolupla qalmastin, belki ular adem bilen yaratquchini öz-ara alaqilashturup turidighan nerse.  Eger men öz tilimda ayet oquyalisam, u xuddi bir jiddiy qutquzush bölümidin chiqqandin kéyin alghan tunji nepisimge oxshash ish bolidu.  Til bilen medeniyet biz bilen yaratquchini öz-ara baghlap turidighan hemreydin ibarettur.  (Kanada qedimiy tillar we medeniyetler xizmet guruppisi, 2005)
 
--Til bilen medeniyetni bir-biridin ayriwetkili bolmaydu. Eger ular ayriliwétilidiken, til peqet bir qoral, yaki bir nersige aylinip qalidu.  Bizning tilimiz bilen medeniyitimiz bizning kimlikimiz bolup, ularning bizning kim ikenlikimizni, bizning nedin kelgenlikimizni, we bizning nege qarap méngiwatqanliqimizni körsitip béridu. (Kanada qedimiy tillar we medeniyetler xizmet guruppisi, 2005)
 
--Biz mushu zémindin, özimizning mushu makanidin kelgen. Biz mushu zémin’gha mensup, we uning bir qismi bolup, özimizning kimlikini mushu zémindin tapimiz.  Bizning tilimiz bizni mushu bir heqiqetke qayta-qaytilap élip kélidu.  Buni toluq chüshinish bizning öz tilimiz bilen öz medeniyitimizni saqlash, kücheytish we kéngeytishimizning neqeder muhimliqini chüshinishimiz üchün zörürdur.  (Kanada qedimiy tillar we medeniyetler xizmet guruppisi, 2005)
 
--Ana tilimiz yaratquchimizdin kelgen bir sowghat.  Bundaq muqeddes sowghatni ewladtin ewladqa ötküzüp bérip turush, uning yoqulup kétishige yol qoymasliq kérek.  (Watahomigie, 1998)
 
--Bizning qedimqi tilimiz bizning medeniy we rohiy miraslirimizning asasi. Eger u bolmaydiken, biz yaratquchimiz bizdin kütkendek bir shekilde mewjut bolup turalmighan bolattuq.   (Zepeda, 1990)
 
--Bizning ana tilimiz bolmaydiken, bizning medeniyitimizning saqlinip qélishi mumkin emes. (Kanadadiki ana til toghrisidiki alahide yighinning qarari, 1990)
 
 
Bu yazmida tilgha élin'ghan maqalilarning tor adrésliri:

1) Mushu maqalida paydilin’ghan Kangas xanimning yéngi kitawi:
http://www.e-pages.dk/grusweb/55/
 
2) Doktur Jim Kuminiz ning ilmiy maqalisi:
http://www.iteachilearn.com/cummins/mother.htm
 
3)《新疆维吾尔自治区中长期教 育改革和发展规划纲要(2010—2020年)》
http://www.tianshannet.com/news/content/2010-09/10/content_5228398.htm
 
4) «Mutexessisler ilmiy maqalisi»
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.pdf
 
5) Erkin Sidiqning barliq yazmiliri:  http://www.meripet.com/Sohbet/
 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.
 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti 

Cell Phone Accessories
Cell Phone Accessories