Qosh Tilliq Maaripmu Yaki
Yekke Tilliq Maaripmu?
Erkin Sidiq
2007-yili 18-Séntebir
1971-yili men ottura
mektepke chiqqandin kéyin, bizge
Xanzu tili dersi ötülüshke bashlidi. U dersning heptilik
miqtari intayin az
bolup, biz bir heptide peqet 20-25 etirapidiki Xanzuche
herip-sözlerni ügengen
iduq. 1978-yili Shinjang Uniwersitetige oqushqa kirgendin kéyin,
birinchi yili
mexsus Xanzu tili ügenduq. Uningdin kéyin
éléktir injinirlikige ait kespiy
dersler Uyghur tilida ötülgen bolsimu, bu derslerde biz
dölet bir tutash tüzüp
chiqqan Xanzuche kitaplarni ishlettuq. Mana mushu hazir Junggoda "Qosh
tilliq maarip" dep atilidighan maarip tüzümi bolishi mumkin.
Buningdin 4-5 yil ilgiri, biz chet elde turup
"Shinjangdiki aliy mekteplerde Uyghur tili emeldin qaldurilidiken"
digen gepni angliduq. Uningdin kéyin "Bu siyaset Uyghur ottura
we
bashlanghuch mekteplirigimu kengeytilidiken", digen gepnimu angliduq.
Shuningdin étiwaren mushu bir yéngi siyasetni ijra qilish
bilen munasiwetlik
bolghan ishlar quliqimizgha üzülmey kirip turidighan boldi.
Men shu chaghdin
bashlap öz-özemdin toxtimay töwendikidek soallarni sorap
turdum:
* Yolgha quyulghan bu yéngi herketning
qanun we siyaset
jehettiki asasi nimidur?
* Bu ishni qaysi ilim we emel ehliliri otturigha
chiqarghandu?
* Ularning bu ishni otturigha chiqirishidiki
ilmiy asasi
nimidur?
* Wahakazalar
Men "hemme ishning bir sewebi bar" dep oylap
adetlengenligim
üchün, Uyghur tilini Uyghur mektepliride emeldin qaldurushtin
ibaret bu yekke
tilliq maaripqa ait yoqurqidek soallirimgha jawab tapqin keldi.
Lékin u
jawablarni tapalmidim. Buning üchün men intayin qiynaldim.
Izchil türde mushu
bir siyaset tüpeylidin Uyghurlargha kélidighan tarixiy
ziyanlar toghrisida
ensiridim. Mushu siyasetni ilgiri sürüsh meqsidide qilghan
sözide, melum bir
emel ehlining "Men hechqandaq Uyghurche bilmeymen. Emma menmu bir
Uyghur
bolup yashawatimenghu?" digenliginimu anglidim. Bu chüshenche
intayin xata
idi. U hergizmu yoqurqi yekke tilliq maarip siyasitige ilmiy asas
bolalmaytti.
Shuning bilen men "
Milletlerning hoquqi we jemiyet tertiwi qanun
arqiliq
kapaletke ige bolidu. Ijtimaiy exlaq qanun we diniy étiqat
arqiliq kapaletke
ige bolidu. Bir milletning tereqqiyati ilmiy yusunda ish qilish arqiliq
kapaletke ige bolidu. Bir millet özini saqlap qalmaqchi bolidiken,
choqum aldi
bilen qanun arqiliq özini qoghdashni üginishi, qanun arqiliq
özini qoghdashni
bilishi kerek. Shuning bilen mende yene bashqa yéngi soallar
tughulushqa
bashlidi:
Muhakimetul
Lugheteyn"din "Meariful Lugheteyn"giche
-Elishir Newaiy
Sélishturma Tetqiqatigha Muqeddime
Doktur Abdureop Teklimakaniy
Kirish Söz
Nurghun aliy mekteplerge oxshashla, merkiziy milletler
uniwérsitéti Uyghur-qazaq –qirghiz til –edebiyat
fakoltétimu "newaiy
tetqiqati"
atliq bir ders tesis qilghanidi. Bu nöwet , teshkil ménimu
mushu sahede öz
chami we imkaniche tirishchanliq körsitip emgek qilghan we
qiliwatqanlarning
biri sanap , mezkur dersni manga teqsim qiptu . Teshkilge köp
rexmet!
Büyük Uyghur mutepekküri elishir ibniy ghiyasiddin
nawaiy ilim dunyasida 500
yildin buyan tetqiq qilinip kelmekte . Uning kimliki , kishiligi, eser
–
emgekliri we arzu – armanliri heqqide tom- tom kitaplar yézildi
we yézilmaqta.
Aliy mekteplerde "newaiy tetqiqati" dersining tesis qilinishi
elmisaqtin buyanqi tunji ish emes. U peqet kona medriselirimizdiki "
Newaiy" atliq dersning köchürülmisi.xalas.
Démekchimenki , biz bu bügünki
"Newaiy tetqiqati" dersini ötüsh, özleshtürüsh
we ünüm qazinish
jehetlerde kona medrislirimizdiki "Newaiy " dersini bisip
chüshelmisek , özimizning " tereqqiy qilip ketken " we
"rawajlinip ketken" likimizdin lap urmisaq bolidu .
Shu wejidin , men : " nöwettiki (Newaiy tetqiqati) dersimizde aldi
bilen
elishir Newaiyning ( muhakimetul lugheteyn) , (ikki til toghruluq
muhakime)
namliq esirini bügünki künimizdiki (meariful lugheteyn
–qosh tilliq maarip)
emeliyiti bilen sélishturup tetqiq qilsaq deymen" déwidim
, ders
anglawatqan oqughuchilirim birdek chawak chélip , qizghin alqish
yangratti ,
qarighanda , yaqti , emisichu?! Mueyyen bir tetqiqat shu tetqiqatchi
yashawatqan dewrning emeliyiti bilen birleshtürülmise ,
sélishturulmisa , uning
héchbir ehmiyiti bolmaydu – de ! Shuning bilen "muhakimetul
lugheteyn" din "meariful lugheteyn " giche dégen bu mawzu
otturigha
chiqti .
"muhakimetul lugheteyn" dégen eser 15 – esirning 90 – yillirida
,
erep-pars tilliri islam medeniyiti munberliri we ichiqlirining wastisi
arqiliq Uyghur – Türk tilining sostawigha xuddi seldek éqip
kiriwatqan chaghda , öz
dewrining shiri atalghan büyük mutepekkür elishir Newaiy
teripidin yézip élan
qilin'ghan . "qosh tilliq maarip " (meariful lugheteyn ) bolsa , 20 –
esrning 70 – yillirida , Uyghur qatarliq milletlerning tili medeniyet –
maarip
saheside xenzu tili bilen yanmu yan algha ilgirlewatqan chaghda ,
Uyghur
qatarliq az sanliq millettin bolghan oqughuchilargha xenzutili
ügütidighan
oqutquchi webashqa bilim ademliri teripidin otturgha qoyulghan.
Kiyinche , u
tereqqiy qilip künimizdiki yash we hayati küchke ige pen_"qosh
tilchiliq" ( 双诪媦 )
péni bolup shekillen'gen.
"muha kemmetul lughetiyn"digen eserning meqsiti öz zamanisidiki
Uyghur_türük tilining shu dewr otturda asyasning til we
edebiyat sahesini
kontirol qilwatqan pars tilidin hichbir qalghuchiliki yoq ,belki
sözlük
xezinisi ,'ipadilesh
iqtidari we qollinish epchilliki qatarliq jehetlerde pars tilidin ewzel
bir til
ikenlikini pakit arqiliq ispatlap ,'alemge jakarlash idi.
"qosh tilliq maarip"tedbirining ghayisi bolsa memlikitimizdiki
azsanliq milletlerning mew jud til _yiziqini ,shu jumlidin az digendimu
1500yildin buyan qollinip kilwatqan Uyghur til yiziqi özsaheside
,junggo
tupriqida dölet tili qilip qolliniwatqan xenzutili bilen teng
barawer
qollinilish imkanigha ige qilish we imkaniyet meydanini ebediy
qoghdashtin
ibaretki hergizmu Uyghur til – yiziqini adaqqiy jehette yoqitip
tashlash emes.
Hergiz! Siz bu chüshenchimizge we yekün hökmimizge "
jungxua xelq
jumhuriyitidiki milletlerning hemmisi teng – barawerdur. Dölet
herqaysi az
sanliq milletlerning qanuniy hoquqigha we menpeetlirige kapaletlik
qilidu:
herqaysi milletlerning barawerlik , ittipaqliq we öz ara
yardemlishish
munasiwetlirini qoghdaydu... Herqaysi milletler özlirining til –
yiziqini
qollinish we rawajlandurush erkinlikige ige " (qarang: "jungxua xelq
jumhuriyitining asasiy qanuniy" ning 4 – madda xenzuche 10 – bet , xelq
neshriyati 1982 – yil neshri) dep belgilen'gen . "jungxua xelq
jumhuriyitining asasiy qanuniy"ni , (37-madda: " milliy aptonomiyilik
jaylarning aptonomiye organliri milliy maaripni öz aldigha
rawajlanduridu,
sawatsizliqni tügitidu, herxil mekteplerni achidu , toqquz yilliq
mejburiyet
maaripini köp xil shekil bilen rawajlanduridu, sharaiti we
ihtiyajigha qarap
aliy maaripni rawajlandurup , az sanliq milletlerning ixtisasliq kespiy
xadimlirini terbiyelep yétishtüridu ... Az sanliq milletler
oqughuchilirini
qobul qilishni asas qilghan mektepler (siniplar) we bashqa maarip
apparatlirining sharaiti yar béridighanliri az sanliq millet
tillirida ders
ötüshi kirek " ( qarang: " jungxua xelq jumhuriyitining
milliy
térritoriyilik aptonomiye qanuni" , Uyghurche 35-,36 - betler ,
milletler
neshriyati 2001-yil neshri) dep belgilen'gen " jungxua xelq
jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni"ni
shundaqla
"junggo az sanliq milletler qosh tilliq maarip tetqiqat jem'iyitining
nizamnamisi " qatarliq siyasiy we emeliy höjjet,delillerni asas
qilip
körsitimiz .
Biraq , nöwette méni tingirqatqan suallar shu : bezi aliy
mekteplerde Uyghur
til – yiziqini tedrijiy emeldin qaldurush pikrini otturigha qoyghan we
uni
siyaset derijisige kötürüp , bes-bes bilen
emeliyleshtürüshke
aldirawatqanlarning delil ispati némidu? Uyghur til –
yéziqi deslep aliy
mekteplerde emeldin qaldurulsa , uning arqisidin nöwet qeyerge
kilidu ?
Andinchu ? I, elishir Newaiyning ewladliri! Ming yillardin buyan
medeniyet we
maaripning hemme saheside qollinilinip kiliwatqan tiling emeldin
qaldurulsa ,
emdi sen qandaqmu tereqqiy qilghan , rawajlan'ghan millet bolisenki !?
"Newaiy tetqiqati" dersini ichip bergen teshkilge ming rehmet deymen
, kim bilidu , bu dersni ötüsh jeryanida , 15 – esirdiki
"muhakimetul
lugheyeyn"ni , xususen uning besh esirdin buyan namayish qilip
kilwatqan
ghelibe miwisini künimizdiki "mearighul lugheteyn"(qosh tilliq
maarip)ning otturigha qoyulishi , emeliy ijrasi we uning nöwettiki
yüzlinishi
bilen dewr rohigha uyghun we insan wijdanigha munasip halda
sélishturup tetqiq
qilsaq , belkim yuqiridiki sual tügünlirimiz yéshilip
qalar , inshaalla !
Méningche , elishir Newaiy we uning eserliri dewrimiz duch
kéliwatqan réal mesililer
bilen sélishturulup tetqiq qilinip , xelqimizge paydiliq bir
ünümge érishilmise
, Newaiy eserlirining bed'iylikini maxtap , nezme toqush bilenla
netijilen'gen
tetqiqatning héchbir ehmiyiti we emeliy qimmiti bolmaydu ,
elwette . Shunga ,
men bu esirimge "elishir Newaiy sélishturma tetqiqatigha
muqeddime "
dep qoshumche mawzu qoydum .
1
– Tilimiz , Dilimiz we Bélimiz
Büyük mutepekkür bowimiz elishir Newaiy özining
"muhakemetul lugheteyn
" namliq esiride : " söz ünchidur , uning déngizi
köngüldur , göher
déngizdin ghewwas wastisi bilen chiqip , öz jilwisini
namayish qilidu we
göherchilerning aldida öz qimmitini tapidu " dégen
(qarang : shu namliq
eser, qolyazma, 3-bet).
Shundaq , bizning tilimiz shu qeder qimmetlik . Chünki u bizning
animizning
tili . Bizning animiz dunyadiki pütkül anilargha oxshashla
eziz . Söyümlük we
qedirlik bolghinigha oxshash, bizning ana tilimiz Uyghur tilimu
alemdiki
herqandaq möhterem tillargha oxshashla möhterem ,
étibarli we bibahadur .
Bizning tilimiz shu qeder qimmetlik .chünki elishir nawaiyning
"chahardiwan" i, "xemise"si mushu bizning bibaha tilimiz
bilen yézilghan . "Türkiy tilla diwani" bilen
yüsüp xas hajipning
"qutatghubilik"imu insaniyet medeniyet tarixining bétige bizning
mushu ünche kebi tilimiz bilen tizilghan .
Bizning tilimiz shu qeder qimmetlik. Chünki bizning tariximiz
kechmishimiz ,
bizning turmush pelsepimiz , peqet biz chüshineleydighan
séhirlik muzika
ahangliri bilen orundilidighan jahan'gha dangdar on ikki muqamimizning
tékistlirimu ushbu göher misali tilimiz bilen bayan
qilin'ghanki, bu ölmes
eserlerning qimmiti emeliyette del eshu bizning tengdashsiz
méraslirimizning
bahasi del bizning durdane tilimizning bahasidur .
Emeliy ehmiyetlik yéri shuki , junggoda jumhuriyet qurulghan 53
yil we
shinjangda Uyghur aptonum rayoni qurulghan 47 yil mabeynide , Uyghur
tili
pütkül jungxua élidiki zang, mongghul we chawshiyen
qatarliq yéziqi bar
milletlerning tilliri qatarida héchbir sunup qalghini yoq .
Uyghur til – yéziqi
yérim esirdin buyan kompartiyige we hökümetke
héchqandaq bir zerer yetküzgini
yoq . Emeliy pakit shuki , Uyghurning tili we yéziqi bolghanliqi
üchünla parlaq
qedimiy Uyghur medeniyiti warisliq qilish we tereqqiy qilish
imkaniyitige ige
boldi. Uyghur til – yiziqi bash belge bolghan rengdar we mol Uyghur
medeniyiti
zang , mongghul we chawshiyen qatarliq milletlerning milliy
medeniyitige
oxshashla pütkül jungxua élining omumiy medeniyet
xezinisige bir töhpikar milliy
medeniyet bolup qoshuldi . Hetta iqtisadi ünüm aldinqi
orun'gha qoyuliwatqan
bügünki kündimu , Uyghur til – yéziqi
héchbir pétidin chüshkini yoq . Uning
bilen yizilghan we neshr qilin'ghan gézit –jornallar , siyasiy ,
ilmiy we
edebiy eserler dunyaning hemme bulung puchqaqlirigha yéyilip ,
uni ishligüchi
neshriyatchi we kitapchilargha iqtisadiy payda yetküzüp ,
ularni ish we ash
bilen teminlep kelmekte , uning bilen nidalandurulghan barliq simliq we
simsiz
radio – téléwiziye muesseseliri we intérnit
torliri özlirining "munbet
tupraq " liri , "altun köznek"liri we "köngüldiki
sözliri" bilen jilwilinip , kompartiyining edli – adalitini we
sotsiyalizimning imkan kapalitini , shundaqla Uyghurning iqtidar
–qabiliyitini
we milliy mewjudluq iradisini namayan qilip kelmekte . Mana bular
herqandaq
ehwalda köz yumup ötüp ketkili bolmaydighan
büyük utuqki , eger Uyghur til –
yéziqidin ibaret bu asas – bu ul bolmisa , bu utuqning istiqbali
tutuq , hetta
kélechiki pütünley yoq bolidu . Xalas . Bu nuqtini ,
bu addi zakonni jezmen
pikir birliki bilen tonup yéteyli , iy Uyghurlar !
Bowimiz elishir Newaiy: " söz ünchidur , uning déngizi
köngüldur "
deydu . Bu ikki jümle emeliyette , til bilen dilning organik
munasiwitige
bolghan eng qisqa , emma eng dana sherhtur.
Démekchimenki , til bejayiki göherdur , emme bu
göherni göher qilidighan ,
uning qimmitini heqiqiy namayan qilidighan nerse köngüldur,
dildur. Eger
déngizning bipayan qoyni we uning xas muhiti we sharaiti bolmisa
, uningda
ünche –göherning bolushimu bir guman ! Eshundaq qimmetdar ,
aliy derijilik
göher bolup yétilishi mümkin emes . Xuddi shuninggha
oxshash , bir til
sahibining könglide , dilida öz tiligha nisbeten
yéterlik orun , yéterlik
muhebbet we söyük bolmisa u tilning öz saheside qed
kötürüp turalishi mümkin emes.
Shundaq , bizning Uyghur tilimizning emeldin qalmay , öz sorunida
ebedil'ebed
qed kötürüp turushini köchlük kapaletke ige
qilidighan nerse bizning dilimizdur
, eger biz Uyghur milliy tilimizni chin dilimizdin söysek ,
söygendimu hemmimiz
– reismu , déhqanmu , nazirmu , cholpanmu , mektepdarmu ,
puldarmu
...birniyette , dil birliki bilen söysek , bizning tilimiz taki
qiyametkiche
bar bolidu. Eksiche , eger biz öz tilimizni chin dilimizdin bir
niyet , bir
meqsette söymisek , qedirlimisek , bu halda uning istiqbali
barghansiri tar
bolidu , hetta axirida yoqilip , pütünley tar-mar boliduki ,
héchbir Uyghur bu
aqiwetni xalimaymiz , elwette !
Elishir Newaiy bizge örnek . Elishir Newaiy bizge eynek . Bowimiz
elishir ébniy
ghiyasiddin nawaiyning zamanning zori bilen erep – paris tili
omumliship ketken
eshu 15 – esirde , özimu 40 yishighiche parsche shéir
yazghan turuqluq ,
yazghandimu öz dewridiki herqandaq pars ediblirini qayil qilghudek
yuqiri
sewiyilik parsche shéir yazghan turuqluq , yazghandimu öz
dewridiki herqandaq
pars ediblirini qayil qilghudek yuqiri sewiyilik parsche déwan
yézip , neshir
qildurghan turuqluq , axirida zamanning tetürlük
qilishlirigha
zamandashlirining mesxire qilishlirigha pisent qilmay , öz ana
tili bilen eser
yézishni teshebbus qilishi we özi bash bolup Uyghur –
Türk tilida eshundaq
alemshumul mol we nadir eserlerni barliqqa keltürüshi
emeliyette , aldi bilen
uning dilidin urghup chiqqan ana til muhebbitining shanliq mehsulidur .
Halbuki
, 21 –esirde keng imkanlar ichide yashawatqan biz newai ewladliri ,
aldi bilen
ish béshidiki weliyler , mektepdarlar we pütkül
medeniyet – maarip kadirliri
bash bolghan barliq ziyaliy Uyghurlar eger Uyghur tilining qimmitini
tonup
yetken , Uyghur yéziqining qedrini bilgen bolsaq , emdi uni
elishir Newaiyche
söyeyli , uninggha elishir nawaiydek köyeyli . Peqet bizning
dil rishtimiz öz
til –yiziqimizgha xuddi elishir nawaiyningkidek mustehkem baghlansa ,
bu halda
bizning tilimizni aliy maarip sorunidinmu , ottura maarip sorunidinmu
emeldin
qaldurushqa hergiz hajet chüshmeydighanliqini chongqur hés
qilimiz we bu
mesilining tégini ochuq bilip yétimiz .
"göher déngizdin ghewwas wastisi bilen chiqip , öz
jilwisini namayish
qilidu we göherchiler aldida öz qimmitini tapidu " deydu
bowimiz elishir Newaiy .
Bir milletning tili qimmet jehette bejayiki bibaha göherdur .
Shunga , bir
millet özining medeniyet , jemiyet we qismet ehwalini héch
qaldurmay xatirlep
kéliwatqan tilini chin dilidin söyüshi kirek . Biraq ,
bir millette özining
milliy tilini saqlap qélish , qoghdash we tereqqiy qildurush
üchün u tilning
qimmitini tonush we uni muhebbet bilen söyüsh kupaye qilmaydu
, belki yene u
millette öz tilini qoghdash we uni tereqqiy qildurush paaliyitini
emeliyleshtüridighan küchlük , milliy irade , mehkem
baghlan'ghan bel bolushi
lazim . Mundaqche qilip iytqanda , eger biz Uyghur milliti ming nechche
yüz
yildin buyan dunya medeniyet xezinisige we junggo medeniyet xezinisige
oxshashla miqdar we oxshashla iqtidar bilen tégishlik
töhpilerni qoshup
kiliwatqan göher tilimizni qoghdaymiz we uni öz sahessde
yenimu rawajlandurimiz
deydikenmiz , emdi bu ghaye uchün bélimizni mehkem baghlap
, qanuniy yosunda
emeliy herket qilishimiz kérek .
Bowimiz elishir Newaiy bir Uyghur insani bolush süpiti bilen ,
öz tilining
qimmitini tonush , uni chin yürikidin söyüsh jehettila
emes , belki yene u
qimmetlik tilni we u söyümlük yiziqni qoghdash qoghdash
we uni tereqqiy
qildurushni emeliy kapaletke ige qilidighan küchlük Uyghur
iradisige sahip
bolush jehette örnek zat idi . Shundaq , u öz hayatida Uyghur
–Türk tilini
dilidin qizghin söydi . Andin xuddi ghewwas déngizdin
göher süzüp chiqqandek
pidakar we neq emgek arqiliq Uyghur – Türk tilini shu chaghdiki
dunya medeniyet
saheside tégishlik orun'gha ige qildi . Andin uning
tereqqiyatini we ebedil'ebed
qoghdilishini bolsa , siz –bizge amanet qildi .
Amanetke xiyanet qilish Uyghur millitige yat naehliliktur . Halbuki ,
biz Uyghurlar bowimiz elishir Newaiyni örnek qilip , öz
tilimizning qimmitini
tonusaq, uni pikir birliki bilen chin dilimizdin söysek , uni
qoghdash we
tereqqiy qildurush üchün bélimizni mehkem baghlisaq ,
bu halda munu heqiqet köz
aldimizda namayan bolidu :
Uyghur milliti elmisaqtin buyan özining tili , özining dini
we özining yéri bar
mukemmel bir millet . Shunga u dölet tili bolghan xenzu tilini
teleptikidek
üginip , igilesh (bu heqte esirimizning "zörüriyet ,
mejburiyet we
mes'uliyet " dégen babida dadigha yetküzüp bayan
qilimiz) aldinqi sherti
astida özining ana tilidin hergizmu waz kechmeydu .
Uyghur tili – Uyghurning jéni! Jungxua xelq jumhuriyiti
zéminide Uyghur milliti
özining jénini qoghdiyalaydighan bolushi kérek we
choqum qoghdiyalaydu !
Chünki , junggoda kompartiyining adaliti bar . Xelq
hökümitining "
herqaysi milletler özlirining til –yéziqini qollinish we
tereqqiy qildurush
erkinlikige ige " dégen kapaliti bar !
2.
Zörüriyet , Mejburiyet we Mes'uliyet
-Qosh Tilliq Maarip we Uyghur Til
Yéziqining Teqdiri
Mueyyen menidin élip éytqanda , bu alem
zörüriyet alimidurki, dunyadiki nurghun
shey'iy we ishlar zörüriyet alqinida güllep yashnaydu,
meghlup bolghanlar bolsa
, axirida yenila zörüriyet ayighi astida yenchilip
tügeydu .
Nurghun alimlarning birdek qarishiche , Uyghurlar islam dinigha
étiqad qilidighan
bolghandin tartip, 15 – esir Newaiy zamanighiche bolghan ariliqta
,Türkiy
tillar sostawigha erep , pars tilliri amillirining shunchiwala
köplep kirip
özliship kitishi, hetta medeniyet – maarip saheside Türkiy
tilni emeldin
qalduruwetküdek dehshetlik derijige bérip yétishi
pütünley zörüriyettin , ochuq
échip éytqanda , zamanning zoridin bolghan. Derweqe,
tarixning héchbir bétide ,
shu chaghlarda birer padishah yaki bashqa birer hökümran
teripidin :
"bügündin étibaren Türkiy til emeldin qaldi .
Emdi , Türkiyler hemminglar
erebche yaki parsche sözlenglar . We yézinglar , dep perman
qilghanlighi
sözlenmeydu . Emma , alemni we ademni yipyéngi qarash bilen
chüshendürüdighan
islam dinining Türkiy milletler dunyasining idéologiye
sahesini heywet bilen
petih qilishi , muhemmed peyghember ereb millitidin bolghanlighi
üchün , allah
teripidin erep tili bilen nazil bolghan "qur'an kerim " we ularning
telimatlirining Uyghur –Türk musulmanlirining könglige
yaghdek yéqishi we
némila dégenbilen Türkiy milletlerdin burun musulman
bolghan pars alimlirining
, shairlirining islam pelsepisini teshwiq qilip yazghan
türlük janirdiki
eserlirining Uyghur – Türk edipliri we alimlirining qelbini
özige ram
qiliwélishi... Qatarliq neq amillar bir zörüriyet
kelkünini shekillendürüp , Türkiy milletlerning
medeniyet we maarip sahesini ishghal
qiliwalghanliqi
rasttur . Ereb islam maaripidin örnek élip we teqlid qilip
échilghan mektep –
medrislerde on besh –on alte yillap düm yétip düm
qopup oqughan Türkiy tilliq
tashlarning birinchi derijilik dersi " qur'an kerim " , tefsir we
hedis sherif bolghanki , bu mutleq zörür derslerning tili
erebche bolushi we
bolghanlighi munazire telep qilmaydu . Chünki herqandaq bir
tilning yene bir
til bilen sitilistik özgichilik jehette op'oxshash we barawer
bopkétishining
mümkin emesliki étirap qilin'ghan teqdirde , erep tilida
barliqqa kelgen
pelsepe telimatlarni wayigha yetküzüp eng éniq
chüshendürüp béreleydighan til
eng aldi bilen peqet ereb tili bolidu . Elwette . Mushundaq emeliyet ,
shundaqla Uyghur – Türk alimlirining qelbidiki islamiyetke bolghan
muhebbet
ularni angliq -angsiz halda edebiy tilda ereblishish , yézish
emiliyitide bolsa
parslishish yoligha yéteklep ketken .
Büyük muteppekkür bowimiz elishir nawaiyning "
muhakemetul lugheteyn
" ni yizishi we ret qilghusiz pakitlar asasida ilmiy muhakime
yürgüzüp ,
axirida "Uyghur –Türk tili sen'et we sanaet tilidur " (türiy
hünerst)
dégen hökümni otturigha qoyushimu
zörüriyettin bolghan .
Elishir Newaiy tolimu semimiylik bilen étirap qiliduki , erep
tili heqiqetenmu
pasahetlik til : oxshashla , pars tili heqiqetenmu güzel we
latapetlik til.
Wehalenki , méning ana tilimchu ? Allah ménimu erep ,
pars milletlirige
oxshashla özgiche alahidiliklerge sahib bolghan ayrim bir millet
qilip yaratqan
we özümge xas bolghan milliy til ata qilghan tursa ,
méning tilim zadi némishqa
emeldin qalidiken ?
Elishir Newaiy zörüriyet tuyghusi öz wujudida barliqqa
keltürgen öz ana tiligha
bolghan tonush we uning üchün jan pidaliq bilen emgek qilish
jeryanini büyük
derijide mujessem qilip mundaq deydu : " yashliqimning deslepki
mezgilliride aghzim jewherdanidin bezi göherler
körülüshke bashlighan bolsimu ,
lékin bu göherler téxi nezm yipigha
ötküzülmigen , peqetla könglüm dingizidin
nezm yipigha yüzlen'gen u göherler tebiiyitim ghewwasining
ijtihati bilen éghiz
sahiligha chiqishqa bashlighanidi .
Démek , zamanning zori shu qeder yaman , weziyetning
bésimi shuqeder éghir
bolsimu , Uyghurgha xas yüksek iradige , qorqushtinmu , biperwaliq
qilishtinmu
xaliy alijanap tebietke sahib bolghan elishir Newaiy hayat – mamat
girdabigha
kélip qalghan ana tilining teqdiri üstide estayidil
mulahize yürgüzüp ,
bijandil muhakime qilip , eqliy höküm chiqirishning
zörüriyitini bilgen we
bilginini derhal emeliyetke aylandurup körsetken .
Bizning zamanimizda " qosh tilliq maarip " tedbirining emeliy ijragha
qoyulishimu zörüriyettin ikenliki hemme ademge besh qoldek
ayan . Yeni 1949 –
yil 1 – öktebirde jungxua xelq jumhuriyiti quruldi . Junggo
ziminide
yashawatqan 56 millet xelqi mislisiz birlikke kelgen bir merkiziy
hökümetning
etrapigha uyushti . Bu dölet , bu hökümetning dölet
we hökümet tili emeliyette
xenzu tili idi . Xenzu millitining tili emeliyette junggo
dölitining dölet tili
bolghanlighi üchün , xenzudin bashqa 55 millet kadirliri we
ziyalilirining
xenzuche üginish zörüriyiti tughuldi . Mushu
zörüriyettin merkezde we hökümet
zörür dep qarighan jaylarda milletler inistitutliri
échilip , u yerlerde xenzu
bolmighan yashlargha we kadirlargha xenzu tili we xenzu tilida
tüzülüp élan
qilinidighan siyasetler ders qilip ötüldi . Yene mushu
zörriyettin junggo
maarip saheside "q osh tilliq maarip " yeni " junggodiki til –
yiziqi bar milletlerge öz ana tilidin bashqa xenzu tilinimu
ügitish maaripi"
meydan'gha keldi . Derweqe , junggoning bezi rayonlirida milliy
térritoriyilik
aptonom rayonlar quruldi we mezkur milliy térrotiriyilik aptonom
rayonlardiki
aptonomiye hoquqigha saheb bolghan milletlerge qaritilghan " jungxua
xelq
jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni "
tüzülüp , élan
qilindi . Meyli " jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" da
bolsun ,meyli " jungxua xelq jumhuriyitining milliy
térritoriyilik
aptonomiye qanuni " da bolsun , oxshashla tarixtin buyan til – yiziqi
bar
milletlerge qaritilghan ilhambexsh , ilhambexshla emes , belki
heqiqetbexsh ,
höriyetbexsh belgilimiler belgilendi . Bu belgilimilerni qeghez
yüzidin oqusaq
heqiqetenmu ilham élip , söyünüp ,
hökümetni küylep kétimiz : heqiqetenmu
kompartiyining danaliqidin sözlep kétimiz : ( bu qanuniy
belgülimiler
esirimizning birinchi babida eqlen körsitilgech , bu yerde
tekrarlimiduq )
Miningche ellik nechche yildin buyan jungxua xelq jumhuriyitining
shanliq
ghelibiliri bilen bille yashap kelgen aqköngül Uyghur xelqi
shu tapta , xenzu
tili üginishni zörüriyettin meydan'gha kelgen waqitliq
bir ish , ötkünchi bir
tedbir emes , belki özlirining bügünki hayati we
kelgüsi yashamiiiii üchün
jezmen orundashqa tégishlik bir mejburiyet dep qarimaqta .
Chünki ,'ellik
nechche yilliq emeliyet xenzu tilining junggo zéminide , yalghuz
siyasiy til
emes , belki pen téxnika tili , pütkül jungxua
milletlirining ortaq turmushi
üchün zörür bolghan omumiy medeniyet tili
ikenlikini delillidi . Mushundaq
ehwalda , her bir Uyghur insani junggodiki tarixtin buyan özining
til – yiziqi
bar bopkelgen bashqa qirindash millet insanlirigha oxshashla ,
özining wetinide
ikkinchi yaki üchinchi sinip puqra bopqalmasliq üchün ,
yeni meyli siyasiy
turmushta bolsum , meyli pen – téxnika hayatida bolsun we meyli
omumiy
medeniyet yashamida bolsun , xenzu xelqi bilen oxshash we barawer
bolghan
yashash imkanigha ige bolush üchün xenzu tilini mukemmel
igileshning bolmisa
bolmaydighan muhim ish ikenlikini tonup yetti . Uyghur ziyaliliri , her
derijilik kadirlar we mektep oqughuchilirila emes , belki yene " xenzu
tili bilmeydiken " dégen banayi sewep we emiliy seweb bilen
qaramedikarliqqimu qobul qilinmaywatqan yüzminglighan Uyghur
dihqan
ishlemchilirimu bu zamanda xenzu tili ügenmise zadila
bolmaydighanlighini bilip
yetti . Bu halda Uyghur xelqi nöwettiki qosh tilliq maaripning
sewiyisini
östürüp , xenzu tili üginishi , ders saetlirini
köpeytish yoli bilen
bashlan'ghuch mektep maaripidin , hetta yesli maaripidin bashlashqimu
razi ,dep
qaraymen ,
Biraq, zaman keltürgen zörüriyet , turmush ipadilewatqan
mejburiyet shu qeder
keskin we shu qeder rehimsiz bolsimu , héchbir Uyghur uningliq
bilen özining
ana til we yéziqidin bir kün bolsimu waz kichishke hergiz
raze bolmaydu ,
chünki méning tetqiqatliq chüshenchemche , Uyghur
milliti hernémedigen bilenmu
undaq mes'uliyetsiz millet emes . Buninggha Uyghurning bir ming besh
yüz yilliq
til –yéziq tarixi guwahliq béridu . Buninggha , islam
dini eqidisining nusriti
we uningdin kélip chiqqan erep – pars tili meptunluqi her bir
musulman Uyghurni
pütünley dégüdek esir qiliwalghan 14 - . 15 - ,
esirlerdimu yüksek milliy
mes'uliyetchanliq rohi bilen Uyghur – Türk tilini nabutluqtin
saqlap qalghan Uyghur ziyaliliri we ularning sep béshida turghan
bayraqdari
ulugh elishir Newaiy shahidliq béridu .
Büyük mutepekkür bowimiz elishir Newaiyning "muhakimetul
lugheteyn"
namliq esirini estayidilliq bilen oqup yekdilliq bilen mulahize
yürgüzidighan
bolsaq , uning her kelime sözidin Uyghur – Türk tiligha
bolghan yüksek
mes'uliyetchanliq tuyghusining urghup turghanliqini iptixar bilen
hés qilimiz .
Emeliyettimu , atmish yilliq ömride atmish üch parche kitap
yazghan (qarang:
möjiziy: "tewarixiy musiqiyyun " 56 – bet béyjing milletler
neshriyati 1982 – yilliq neshri , neshirge teyyarlighanlar :enwer
baytur, xemit
tömür ) , söz ishlitish jehette , kéyinki
chaghlarda yawropaning söz ustiliri
bolup dangq chiqarghan mégél di sérwantis
(1616-1547), wilyam shékispér (1616-
1564) we aliksandir sérgiyiwich poshkin (1837-1799-yillar)
qatarliqlarnimu uzaq
arqida qaldurup , pütkül eserliride jem'iy bir milyon
üch yüz yetmish sekkiz
ming atmish yette söz ishletken (qarang : "büyük elishir
Newaiy ",
113 – bet , béyjing milletler neshriyati 2001- yil neshri ,
tüzgüchi : ablimit
ehet) , elishir Newaiyning hayatining axirida – 1499 – yili, Uyghur –
Türk
tilining nusriti heqqide "muhakimetul lugheteyn" atliq kitapni
alahide yézip élan qilishining özi uningdiki milliy
mes'uliyetchanliq
tuyghusining neqeder yüksek ikenlikini delilleydu, elwette .
Méningche , büyük Uyghur mutepekküri elishir
Newaiy alemdin ötken eshu miladi
1501-yilidin taki 2001 – yilighiche bolghan saq besh yüz yilning
mabeynide
yashap ötken Uyghur ziyalilirining héchbirsi Newaiyning ana
tilni jénidinmu
eziz körüsh , öz tilini yüksek milliy
mes'uliyetchanliq bilen söyüsh rohigha
xiyanet qilghini yoq. Ishenmisingiz qarap béqing : ayaz
shikestening "
jahanname "sidin , müjiziyning " tewarixiy musiqiyyun " ighiche
, musa sayramining "tarixiy hemediy " sidin tartip muhemmeimin
toxtayéfning " qanliq yer " ighiche , abdurehim tileshüp
ötkürning
" oyghan'ghan zémin " idin , ehmed ziyaiyning " yüsüp
– mehmud
dastani"ghiche , téyipjan éliyéfning "
tügimes naxsha"sidin ,
rozi sayitning " dihqan bolmaq tes " ghiche , abdushükür
muhemmet'iminning " Uyghur on ikki muqami heqqide " sidin , zordun
sabirning " izdinish " , " ana yurt " ighiche ...bolghan
minglighan tarixiy edebiy we diniy eserlerning héchbirside
Uyghur tilining
ipadilesh jehettiki birer nuqsan yaki ajizlighi körülmeydu .
Hetta jumhuriyet
qurulghandin buyanqi ellik nechche yilning mabeynide neshr qilin'ghan
Uyghur
tili we edebiyat heqqidiki tetqiqat eserliridimu , Uyghur tilining bir
zaman
kelgende dewrning tereqqiyatigha maslishalmaslighidin , yaki
zamaniwilishishqa
tosqun bopqalidighanliqi heqqide birer kelime pisharetmu
bérilmeydu .
Wahalenki , tarix bu miladi 2002 – yiligha kirgende , kün sile
–bizning mushu
parlaq künimizge kelgende , "bezi aliy mekteplerde Uyghur
oqughuchilargha
ötülidighan tebiiy pen dersining hemmisini , Uyghur til –
edebiyat dersining
%75 xenzuche sözlep ötüsh " , shu arqiliq aliy maaripta
Uyghur til –
yéziqini emeldin qaldurush pilanining emeliy ijragha qoyulishini
zadi némedep
chüshinimiz we némedep chüshendürümiz ?
Ejeba , junggodiki az sanliq milletler
rayonlirida yolgha qoyulghan " qosh tilliq maarip " tedbirining
tebiiyki yüzlinishi we adaqqi meqsiti mushumidi ? Emdi , bu
pilanni Uyghur
ziyalilirining semige tüzük salmay , keng til ehlining
yürek sözlirini anglap
baqmay , yeni héchkimni közge ilipmu qoymighan halda , imam
expeshning öchkisige
oxshashla maqulluq bildürüp , emeliy ijragha qoyghan Uyghur
kadirlirining bu
qilghini zörüriyetmu , mejburiyetmu yaki mes'uliyetmu ?!
Men bu soallarni aldi bilen , aldimdiki méning dersimni anglap
olturghan
oqughuchilirimdin , yeni 21 – esirning resmiy igiliridin soridim .
Ular : " muellim , bu soallar unchiwala asan , ongay soallar bolmidi .
Shunga , biz bir'az siyaset üginip , matéryal
körüp , andim jawap bersek "
déyishti .
Andin , u soallarni özümdin soridim . Özümningmu
Uyghur til – yéziqining adaqqi
teqdirige munasiwetlik bolghan bu soallargha jawap bérishte sel
oyliniwalghum ,
sel – pel turuwalghum keldi . Emisechu ? Eger "hee , junggoning az
sanliq
milletler rayonlirida yolgha qoyulghan qosh tilliq maarip tedbirining
adaqqiy
meqsiti ( qosh tilliq maarip)ni ( yek tilliq maarip )qa özgertip ,
az sanliq
milletlerning til – yiziqini emeldin qaldurushtin ibaret idi " dey
désem ,
"jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni " diki " junggodiki
milletlerning hemmisi bapbarawerdur . Herqaysi milletler
özlirining til –
yiziqini ishlitish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen
höriyetbexsh rast gepni némedep chüshendürimen ?
Bu dana belgilimilerni "
shundaqla , anchikimla dep qoyghan , adem aldaydighan quruq gepler !"
dégili bolmaydu-de !
Bu yerde , Uyghur til – yéziqini aliy maarip sorunida tedrijiy
emeldin
qaldurush pilanigha qoshulup . Uni emeliy ijragha qoyghan Uyghur
kadirlimizgha
he dégendila qattiq gep qilghum yoq . Kim bilidu , ularningmu
oylighanliri
bardur , halbuki , ularning , shundaqla ularning aldida ötken
hoquqdarlarning
emel – mensep qolidiki chaghda körsitidighan jasaretlik elpazi
bilen , emel –
mensipidin chüshkendin kéyinki miskin ehwalini
sélishturup tetqiq qilmay turup
, aldiraqsanliq bilen tenqid qilsaqmu taza toghra bolmas .
Shunga , menche yene ügensem , yenimu chongqurlap
tekshürüp , sélishturup
tetqiq qilsam . Shu jümlidin hempikir buraderlirimdinla emes ,
belkim "
men Uyghur ziyaliysimen " deydighan pütkül
qérindashlirimdin ötünüp qalsam
, hemmimiz , yeni kona – yéngi reismu , sabiq –sadiq nazirmu ,
adettiki kadirmu
, tilshunasmu , edipmu , dihqanmu , armanmu , cholpanmu ... Barliqimiz
imanimimz we wijdanimiz bilen bir pikir qatnashturup baqsaq :
zadi Uyghur til –yéziqining aliy maarip saheside tedrijiy
emeldin qaldurulushi
"jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni " gha uyghunmu ? Mundaq
qilish Uyghur millitining jungxua élidiki zang , mongghul we
chawshiyen
qatarliq ezeldin til – yiziqi bar milletler bilen barawer halda , hem
özining
milliy mewjudluqini saqlap , hem jungxua chong ailisining ronaq
tépishigha
tégishlik töhpe qoshush burchini aqlap , sotsiyalizimning
daghdam yolida ,
yoqilish teripige qarap emes , belkim güllinish , tereqqiy qilish
teripige
qarap , dadil qedemler bilen algha ilgirlesh tüp arzusigha
uyghunmu ?
Biz bügünki Uyghur ziyaliliri , xususen ziyaliy kadirlar
peqet herqaysimiz
özimizning töt – besh yilliq jiq bolsa on yilliq seltenet
orunduqimizning
ghémini yep , özimizning xususiy menpeetimizni dep emes ,
belki pütkül Uyghur
millitining omumiy jungxua élidiki qérindashliq
teqdirining ghémini yep bir
pütün milletning omumiy menpeetini dep , yeni yüksek
milliy mes'uliyet
tuyghumiz bilen ish köridighan bolsaq , bu mesilini kawapmu
köymigen , ziqmu
köymigen halda , ongushluq hel qilalaymiz .
Eng nazuk yéri shuki . " Uyghur til – yéziqi aliy maarip
we yuquri
derijilik idare – organlarda emeldin qaldurulidu " deydighan qizil
sellilik höjjet bolmighaniken , bu mesile shu tapta . Sile biz
Uyghur
ziyaliylirining , sekkiz milyun Uyghur xelqining janijan menpeetige
wekillik
qilidighan biz möhterem Uyghur kadirlirining " ixtiyar"imiz we "
arzuyimiz " diki ish bolup körünmekte . Halbuki , bu mesile
bügün hel
qilinmay " Uyghur tilining aliy maariptiki ornini qoghdiyalmasliq "
bolup gewdiliniwatqan bu échiq qoyuwitilse , buningdin
kélip chiqidighan
zenjirsiman inkas pütkül Uyghur medeniyet sahesini moxo
qilidu : aldi bilen ,
aliy mektepte chiqish yoli qalmighan Uyghur ottura mektep maaripi
tézla chökidu
. Arqidinla bashlan'ghuch mektep Uyghur tili maaripini nes basidu . Ish
buningliq bilenla tügimeydu : maarip asasiy qalmighan
neshriyatchiliq sugha
chilishidu , Uyghurche radio- téléwiziye tügishidu .
Eng muhimi , mezkur sahede
bimalal ishlep turmush kechüriwatqan pütkül Uyghur
ishchi –xizmetchiler
tilsizliqning derdidin , muqamning mungluq sadasi ichide éghir
xursinip ,
ishsizliq we ashsizliq chölide temtirep yürüshke mejbur
boliduki , alla héchbir Uyghurgha bu haletni körsetmisun !
Xulase kalam , qosh tilliq maarip tedbiri bilen Uyghur til –
yéziqining
teqdirini bir – birige tetür tanasip qilip qoymasliqning peqet
birla charisi
bar . U bolsimu yüksek milliy mes'uliyetchanliq rohimiz bilen ,
Uyghur til –
yiziqining yéngi junggo qurulghan ellik nechche yildin buyan
dawamlashturup
kéliwatqan qanuniy orunlirining hemmisini toluq qoghdashtin
ibaret , bu ishta ,
eger biz rasttinla elishir Newaiyning rohigha warisliq qilishimiz
kérekki , u
ulugh bowimiz bizge tapshurghan amanetke hergiz xiyanet qilmaslighimiz
lazim .
Emise , téxi tünügünla béyjinggha
bérip chong mejlis échip , " Newaiy
bizning büyük bowimiz , biz Uyghurlar Newaiy ewladliri biz !
Dep meydimizge
mushtlighan , yighinda oqulghan ilmiy maqalilerni kitap qilip jahan'gha
élan
qilghan turuqluq , bügün béyjingdin qaytip
kélipla , elishir Newaiyning til –
yéziqini depsende qilip , uni aliy mekteplerdin heydep chiqarsaq
, b u büyük
bowimiz Newaiyning ulugh rohigha we sunmas iradisige qilin'ghan keskin
xiyanet
bolmasmu ? Bu –aqköngül xelqimizning bügünini we
bigunah ewladlirimizning
kelgüsini qarilap qilin'ghan neq jinayet bolmasmu ???
4.
Tetqiqat we Tereqqiyat
- Qosh tilliq maarip we Uyghur til –
yéziqining istiqbali
Büyük Uyghur mutepekkuri elishr inbiniy ghiyasiddin Newaiy
özining
"muhakimetul lugheteyin "(ikki til toghriliq .muhakime ) atliq
mubarek esiride , 15 – esirdiki tۉrkiy
tilliq
ziyaliylarning til –
edebiyat saheside pars tilini qollinishqa qiziqip kétishi we "
Türkiy til
pars tiligha yetmeydu" dégen bimene qarashning jemiyette
xéli keng kölemde
bazar tépip kétishining seweblirini tehlil qilghanda ,
buning til tetqiqatigha
ehmiyet bermigenlikining netijiisidin , yeni tetqiqat arqiliq
Türkiy tilning
emeliyette herqandaq tildin qalghuchiliki yoq, kamil iqtidargha sahib
bir til
ikenlikini ispatlap körsitip bermigenliktin bolghan ish ikenlikini
körsetken .
U bu heqte mundaq deydu:" shu qeder mol nazuk uqumlarni ipadileydighan
bu
söz – ibariler birer kishi teripidin mulahize qilinip , heqiqiy
haliti körsitip
bérilmigenliktin taki mushu kün'giche yoshurun halette
turup qalghan . Bilimsiz
hem béli bosh Türk yégitliri asanliqni qoghliship ,
pars tili bilen shéir
yézishqa kiriship ketken . Wehalenki , eger ular yaxshi mulahize
qilip körgen
we ishning heqiqitige chongqur chökken bolsa idi , öz
tilidiki shu qeder keng
imkaniyetni tapqan we bu tildiki herqandaq pikirni ipadilesh , xosh
sözlük ,
shairliq we dastanchiliq sen'etlirini bimalal jewlan qildurush
téximu asan
ikenlikini bilgen bolatti ","hemme seweblerning eng muhimi shuki ,
Türkiy tilning pars tiligha qarighanda shunche artuqliqi ,'uning
emeliyettiki
shuqeder nazuk we ewrishim terepliri nezm qaidilliri terqiside namayan
qilnmighan, ekisiche , mexpiyetxanigha tashlinip qilip untulushqa az
qalghan"(qarang:shunamliq
eser ,26_,28_betler . Esli metn 77_,78_,79_betler .biyjing milletler
neshiriyati1988_yili neshri ) .dimek . Elishir nawaiyning qarshiche
,bir tilni
tereqqiy qildurush we uning heqliq ornini ebediyetlik qoghdap
qélishta , uninggha
taliq tetqiqatni estayidilliq bilen yaxshi ilip birish yaki barmasliq
,'ajayip
muhim rol oynaydu.
Emdi, 21_esirdiki öz ehwalimizgha kelsek , bügünki qosh
tilliq maarip jüsh urup
rawajlinwatqan bu yingi dewrimizde ,hich oylimghan bir ehwal "aliy
mektep
,'inistitot we ottira tixnikomlarda pewqul'adda kesiplerdin bashqa
kesiplerning
hemmiside qedemmu qedem xenzuche oqu_ oqutushni yolgha qoyush kirek "
(qarang :"shinjangda azsanliq milletlerge qarita ilip birilghan qosh
tilliq oqu _oqutishi we tetqiqati "19_bet ,biyjing milletler neshiryati
2001_yili neshri) digen pikirning otturgha qoylushi we bupekirning
"qedemmu _ qedem " digen waqit jedwili qismimu ilip tashlinip ,'opul
__tupulla ijragha perma nqilinishi bizde :"mezkur pikir we iralarmu
tetqiqat
asasi taza mukemmel bolmighan ehwalda otturigha we ijragha qoyulup
qaldimu
_qandaq ? Digen semimiy oyni peyda qildi . Esirimizning bu qismida
mushu
heqtiki izdinishlik mulahizimizni ilim we emel ehlilirining muhakisige
mundaq
qoyimiz :
1. Qosh tilliq
maaripning memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik ehwali
Shuni bilish kérekki , qosh tilliq maarip bügünki
künde , yalghuz Uyghur
xelqiningla béshigha kéliwatqan toy emes . Belki u
jungxua xelq jumhuriyiti
zéminida yashawatqan , xenzulargha silishturghanda sanda az
bolghan 55 az
sanliq milletning omumiy medeniyet turmushigha ortaq chüshken bir
merikidur .
Halbuki bu omumiyetlik telim – terbiye hadisisining pütkül
memlikitimiz
miqyasidiki omumiyetlik tetqiqat ehwalini üginip we chüshinip
otüshimiz
heqiqeten zörür . Bizning üginishimizche 1979 – yili
mayda , " Junggo
azsanliq milletler qosh tilliq oqu – oqutush tetqiqat jem'iyiti "
qurulghandin kéyin Junggoning qosh tilliq maaripi yildin yilgha
öz sewiyisini
östürüp , bügünki kün'ge kelgende , u
omumiy Junggo maaripining muhim terkibiy
qismi bopqaldi . Téximu ehmiyetlik yéri shuki , qosh
tilliq maaripning yigirme
nechche yilliq tetqiqati Junggo zéminide tilshunashliq ilmigha
tewe yéngi bir
tarmaq ilim "qosh tilliq ilmi" ni barliqqa keltürdi . Mezkur qosh
tilliq ilmi shu turqta- bashta qabil péshqedem alimliri ,
ayaghda mahir yash
izbasar mutexessisliri bolghan zor hayati küchke lige bir ilim
salahiyiti bilen Junggoning , shundaqla dunyaning ilim sorunlirida
közge
körünerlik rollarni
oynimaqta . Mezkur qosh til ilmi özining nezeriye asasliri we
emeliy xizmetliri
arqiliq ilmy yosunda sherhilep krliwatqan qosh tilliq maariping
pütkül
memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqat ehwalini eng qisqa
jümliler bilen
yighinchaqlap , tüwendikidek bir qanche tereptin
chüshinishimiz mümkin :
Birinchi , qosh tilliq maaripning
nezeriye asasliri boyiche tetqiqat ,
bu sahede , memlikitimizning ataqliq tilshunasliri bolghan yen
shüjün ependim
we mashülyang ependi qatarliqlarni Junggo azsanliq milletler qosh
tilliq
maaripi nezeriyisi tetqiqatining serdarliri déyishke bolidu ,
chünki , ular
uzun yillar japaliq emgek serp qilip ilmiy tekshürüsh
élip birish netijiside
yézip chiqqan bir qatar eserliri arqiliq , memlikitimizdiki
azsanliq
milletlerge qarita élip bériliwatqan qosh tilliq
maaripning nezeriye
mesililirini tetqiqat yükseklikide yorutup bergen . Alayluq , yen
shüjün
ependim özining " Junggo sélishturma tilshunasliqi heqqide
qisqiche bayan
" ( ottura Junggo sanaet inistitoti neshriyati 1985 – yil neshri)
namliq
kitabida , memlikitimizdiki xilmu xil murekkep tüs alghan qosh
tilliq , hetta
köp tilliq bolush hadisisisni sistémiliq halda tehlil qilip
, Junggo
sélishturma tilshunaslighining nezeriye asasliri we tetqiqat
uslubini etrapliq
sherhilep körsetken , u mezkur esiride , yene memlikitimiz
miqyasida qosh
tilliq maarip tüzümini yolgha qoyush , buninggha munasip
kélidighan yéngi
tiptiki dersliklerni tüzüp chiqish , qosh tilliq maarip
qanunini yolgha qoyush
, shu arqiliq Junggoning milletler maaripini rawajlandurush qatarliq
mesililerning nezeriye asaslirini tünji bolup yorutup bergen .
Mashülyang
ependi bolsa özining "qosh tilliq bolush mesilisige bolghan
tetqiqatqa
ehmiyet bérish kérek" ( "xenzuche ügünüsh"
jornili 1981-yil 1 –
san ) , " qosh tilliq bolush we qosh tilliq oqu – oqutush " (
"milletler til – yéziqi" jornili 1986 – yil 2 – san ) , " qosh
til tetqiqatidiki qosh sözler mesilisi " ("milletler maaripi"
jornili 1988-yilliq 6 – san ) , " qosh til hadisisi we qosh til
tetqiqatidiki bir nechche mesile " ( béyjing til inistitoti
neshriyati1988
– yil neshri) qatarliq bir qatar muhim ilmiy eserliride shundaqla "
milletler yéziqi we qosh tilliq oqu-oqutush heqqide " , " qosh
tilliq
bolush mesilisi heqqide sözlen'gen nutuq " , qosh tilliq
oqu-oqutushni
tiriship yaxshi qilayli " qatarliq muhim nutuqlirida ( bu nutuqlar
merkizi
milletler unwérsititi neshriyati neshr qilghan " mashülyang
milletler
tetqiqat eserliri " namliq toplamgha kirgüzülgen ) qosh
tilliq bolushning
tedbiri , memlikitimizde qosh tilliq bolush ijtimaiy hadisisining
shekillinish sewebliri
, azsanliq milletler rayonliridiki qosh tilliq bolush hetta köp
tilliq bolush
hadisisi we partiyening milletler til – yéziq siyasiti , qosh
tilliq bolush we
az sanliq milletler rayonliridiki zamaniwilishish qurulushi qatarliq
mesililerge qarita özining izdinish we chüshenchilirini
sherhilep ,
memlikitimiz qosh tilchiliq ilmining nezeriye asaslirini téximu
toluqlighan .
Undin bashqa , yéqinqi yillardin buyan proféssor gey
shingjj ependi yazghan
" qosh tilliq oqu – oqutush asasiy bilimliri"qatarliq qosh tilliq
maaripqa ait bir qatar eserler neshr qilinip , memlikitimiz qosh
tilchiliq
ilmining kündin kün'ge piship yétiliwatqanliqini
namayan qilmaqta ( qarang :
" qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " , 2 – tom 10-, 11 – betler ,
merkiziy milletler unwérsititi neshriyati 1999 – yil neshri) .
Ikkinchi , qosh tilliq maaripning
meqsiti we ghayisi heqqidiki tetqiqat .
Junggoda yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripning nöwettiki maqsiti
we uning
adaqqi ghayisi zadi néme ? Bu mesile Junggodiki pütkül
azsanliq milletler ,
xususen tarixtin buyan özining til – yéziqi bar bolup
kéliwatqan millerler eng
köngül bölüdighan eng muhim we eng nazuk bir mesile
bolup , memlikitimiz
alimliri bu heqtimu köp tereplimilik izdinip , özlirining
tetqiqat semerilirini
otturigha qoyghan . Alayluq . " Junggo milletler tilshunasliqi tarixi
" we " milletler tilshunasliqi nezeriyisi we emeliyiti "
qatarliq xas eserliri , shundaqla özi neshrge teyyarlighan " qosh
tilliq
oqu-oqutush we tetqiqat " namliq töt tomluq ilmiy maqalilar
toplimi
arqiliq ilim sahesige tonulghan milletler maaripi nezeriyichisi we qosh
tilliq
oqu – oqutush emeliyetchisi , proféssor , doktngr wang
yüenshin ependi mundaq
yazidu : " memlikitimizdiki az sanliq milletler rayonlirida
emeliyleshtürüliwatqan qosh tilliq maarip tüzümi
bolsa az sanliq millerlerning
til we medeniyitini saqlap qélish , qoghdash we tereqqiy
qildurush , shundaqla
azsanliq milletlerning mewjudluqi we tereqqiyatigha bérip
taqilidighan köz
aldidiki neq menpeet bilen kelgüsidiki menpeetni öz ara
birleshtürüsh chiqish
nuqtisi qilin'ghan tüzümdur " , " qosh tilliq maarip
emeliyitide
qolliniliwatqan türlük oqutush uslubliri shekil , jeryan we
ders saetlirining
orunlashturulushi qatarliq jehetlerde perqliq bolsimu , adaqqi ghaye
birla , u
bolsimu , birinchidin , azsanliq milletlerning tili bilen medeniyitini
saqlap
qilish , qoghdash we güllendürüsh , ikkinchidin ,
azsanliq milletler tilliri
bilen xenzu tilini oxshash derijide pishshiq bilidighan qosh tilliq
xadimlarni
terbiylep , azsanliq milletler rayonlirining iqtisadi we medeniyet
ishlirini
tereqqiy qildurush üchün xizmet qilishtin ibarettur " ( wang
yüenshin :
" Junggo milletler tilshunaslighi nezeriyisi we emeliyiti " , 322-,
323 - , betler , béyjing milletler neshriyati 2002 – yil neshri
) .
Üchinchi , az sanli milletlerning
til – yéziq qollinish mesilisige dair qanun
we siyasetler heqqidiki tetqiqat .
Memlikitimiz alimliri partiye we hökümitimizning azsanliq
milletlerning
til-yéziq qollinish mesilisige dair chiqarghan qanun we
siyasetliri , shundaqla
her derijilik partiye – hökümet dairilirining qosh tilliq
maaripni
emelileshtürüshke qarita qollan'ghan tedbirliri üstidiki
tetqiqatimu alahide
ehmiyet bérip kiliwatqanliqi körülidu . Alayluq ,
özining " medeniyettiki
özgirish we qosh tilliq maarip " we milletler , medeniyet we
maarip "
qatarliq wezinlik xas eserliri bilen ilim ehli arisida shöhret
qazan'ghan
proféssor , doktor téng shing ependining bashchilighida ,
maarip ministirliki
filologiye penliri boyiche nuqtiliq tetqiqat élip bérish
merkizining hawalisi
boyiche yézilghan " 20 – esir Junggo azsanliq milletliri we
maarip
–nezeriye , siyaset we emeliyet " namliq yirik xas eserde " azsanliq
milletler qosh tilliq maaripigha dair siyasiy nezeriyiler we siyasetler
"
dep mexsus bir bap échilghan . Mezkur bapta , Junggodiki
azsanliq milletler
rayonlirida yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripqa dair asasiy
nezeriyler
nisbeten tepsili bayan bilen chüshendürülgendin bashqa ,
Junggoda jumhuriyet
qurulghandin buyanqi milletler til – yéziqigha dair chiqirilghan
qanun ,
siyaset we belgilimiler yil tertipi boyiche tizilip , birmu bir
sherhilen'gen .
Shu bapning Junggo milletler til – yéziq xizmitining
fangjén , wezipe we
tedbirliri üstide toxtalghan qismida mundaq déyilidu : "
1991 – yili
gowuyüen teripidin testiqlap tarqitilghan dölet miller
ishliri komitétining (
azsanliq milletler til- yéziq xizmitini téximu yaxshi
ishlesh toghrisida koklet
) ida , Junggodiki az sanliq milletler til – yéziq xizmitining
réal ehwali
obyéktip halda tehlil qilinish bilen bir chaghda , 1990 – yillar
Junggo
milletler til – yéziq xzmitining fangjéni , wezipisi we
qollinilidighan
tedbirler otturigha qoyulghan . Qisqiche qilip éytqanda mundaq:
memlikitimiz milletler til – yéziq xizmitining emeliyiti shuni
toluq
ispatlidiki , muwapiq bir terep qilish , milletler barawerlikini ,
milletler
ittipaqliqini we milletlerning ortaq güllinishini qoghdash we
ilgiri sürüsh ,
shundaqla azsanliq milletler rayonlirining muqimliqini saqlash qatarliq
jehetlerde oxshashla muhim ehmiyetke ige . Bu heqte töwendiki
pikirler
otturigha qoyulidu :
1. Yéngi dewr milletler til – yéziq xizmitining
yétekchi idiyisi we asasiy
fangjéni bolsa , marqisizmning til – yéziq barawerliki
prinsipida ching turup ,
azsanliq milletlerning özlirining til – yéziqini qollinish
we tereqqiy
qildurush erkinlikige kapaletlik qilish , her millet xelqining
ittipaqliqigha ,
algha bésishigha we güllinishige paydiliq bolushni chiqish
nuqtisi qilip ish
körüsh , heqiqetni emeliyettin izdesh , ayrim – ayrim
yétekchilik qilish ,
aktip , éhtiyatchan we muwapiq usul bilen milletler til
yéziq xizmitini qanat
yaydurush , shu arqiliq azsanliq milletler rayonlirining siyasliy ,
iqtisadi we
medeniyet ishlirining omumyüzlük tereqqiy qilishini ilgiri
sürüsh , shundaqla
döletning sotsyalistik zamaniwilishish qurulushini ilgiri
sürüsh üchün xizmet
qilishtin ibarettur .
2 – yéngi dewr milletler til – yéziq siyasitini
emeliyleshtürüsh : milletler
til – yéziq xizmitining qanun – tüzüm qurulushini
kücheytish , markisizimliq
milletler til – yéziq nezeriyisi we siyasitini teshwiq qilish ,
milletler til –
yéziqi boyiche qaidileshtürüsh ,
ölchemleshtürüsh we üchurlashturush xizmitini
obdan ishlesh , milletler til – yéziqi boyiche terjime qilish ,
neshr qilish ,
maarip élip bérish , xewerlishish , radio anglitish ,
téléwizor we qedimiy
eserlerni retlesh qatarliq ishlarning rawajlinishini ilgiri
sürüsh , milletler
til – yéziqi boyiche hemkarlishish we öz ara ilim
almashturush qilalaydighan
xadimlarni terbiyleshni kücheytish , shundaqla herqaysi
milletlerni öz'ara til
– yéziq üginishke righbetlendürüsh qatarliqlardin
ibaret .
3. Milletler til – yéziq xizmitining fangjén we
wezipilirini emeliyleshtürüsh
üchün qollinidighan tedbirler bolsa , emeliyetni chiqish
nuqtisi qilip ayrim –
ayrim yétekchilik qilish , az sanliq milletler til –
yéziqlirining qollinilish
we yolgha qoyulush xizmitini heqiqiy rewishte yaxshi ishlesh , qedimdin
bügün'giche omumyüzlük qollinilip kelgen milletler
yéziqlirigha nisbeten
üginish , qollinish we tereqqiy qildurush xizmitini dawamliq
yaxshi ishlesh ,
milliy til – yéziqning shu millet milliy térritoriyilik
aptonomiye
yürgüzüwatqan rayonning siyasiy , iqtisadiy we medeniyet
qatarliq herqaysi
saheliride omumyüzlük qollinilishigha heqiqiy rewishte
kapaletlik qilish ,
shundaqla milliy yéziqning qaidileshtürülüshi we
ölchemleshtürülüshini ilgiri
sürüp , uni künsayin mukemmelleshtürüsh ..."
qatarliqlardin ibaret . (
qarang : téng shing : " 20 esir Junggo azsanliq milletliri we
maarip –
nezeriye , siyaset we emeliyet " , 351- , 352 - , betler.
Béyjing melletler
neshriyati 2002 – yil neshri)
démek , yuquridiki neqillerdin körüwélish tes
emeski, qosh tilliq maarip
memlikitimiz miqyasida , ,meyli nezeriye asasi jehettin bolsun ,meyli
meqset
,nishani jehettin bolsun we meyli siyaset jehettiki qanuni kapaliti
jehettin
bolsun omomyüzlük mukemmel tetqiqat asasigha ige .emdi bu
tetqiqatlar
emeliyette, qosh tilliq maaripning dölitimiz azsanliq milletler
rayonlirida
omomyüzlük saghlam tereqqiyatqa ige bolishini zörür
asaslar bilen hisaplindu
.eng muhimi ,bu neqillerning hich birside melum basquchqa kelgende ,'az
sanliq
milletler til _yiziqlirning cheklesh we mueyyen daire ichide boghup
qoyushqa
uchraydighanliqigha ima . Isharet qilidighan birer jümlimu
uchrimayduki , bu
hal bizni mezkur tetqiqatlarning rohini shinjang Uyghur aptonom
rayonimizning
bügünki ehwaligha tedbiqlap körüshimizge
ündeydu .
2. Qosh tilliq
maaripning nuqtiliq tetqiqat ehwali,
Bu yerdiki nuqtiliq tetqiqat déginimiz , memlikitimizdiki
azsanliq
milletlerning hemmisige emes , peqet ularning ichidiki mueyyen bir
milletkila
qaritip yaki ayrim bir azsanliq milletningla emeliy ehwalidin ilip
qilin'ghan
tetqiqatni körsetmeydu . Bu xil tetqiqat herqandaq bir azsanliq
milletning öz
ezaliridin bolghan alimlar teripidin qilinishimu yaki bashqa millettin
bolghan
alimlar teripidin qilin'ghan bolushimu mümkin .
Memlikitimizde qosh tilliq maarip tetqiqatining bu türimu
xéli mukemmel
derijide élip bérilmaqta . Biz bu yerde , mexsus
chawshiyen millitining qosh
tilliq maarip ehwali tetqiq qilinip yézilghan " chawshiyen
millitide qosh
tilliqlishishning shekillinish jeryani " dégen kitap we
uningdiki
munasiwetlik mezmunlar arqiliq bu témini
chüshendürüshke tirishimiz . Bu
kitabni manju millitidin bolghan doktor güen shinchyu xanim
yazghan . Güen
xanim özining bu besh babliq xas esiride , chawshiyen millitining
qosh tilliq
maarip tarixini tetqiq qilip , Junggodiki ellik besh azsanliq millet
bolup
yashawatqan herqaysi el insanliri üchünmu örnek
bolghudek tolimu ehmiyetlik
tejribe we sawaqlarni yekünlep chiqqan . Aptor bu esiride ,
chawshiyen
millitidiki qosh tilliqlishish ehwalining pütkül jeryanini
tetqiq qilip
chiqishning réal ehmiyitini mighizliq bayan qilghandin bashqa ,
"
chawshiyenche – xenzuche qosh tilliq maarip tüzümining yolgha
qoyulishidin
chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini shekillendürgen ichki
amillargha
nezer " , "chawshiyenche – xenzuche qosh tilliq maarip
tüzümining
yolgha qoyulishidin chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini
shekillendürgen tashqi amillargha nezer " dégen mexsus ikki
bapni échip ,
azsanliq ornidiki bir millet ezalirining hem öz ana tilini hemde
öz dölitining
asasliq pikir – alaqe qorali bolghan bashqa bir tilni oxshashla
pishshiq
derijide igileshni kapaletke ige qilidighan ichki –tashqi amillar we
ularning
rolini ajayip tesirlik we qayil qilarliq teswirlep körsetken .
Doktur güen shinchyu xanimning tetqiqatigha asaslan'ghanda ,
chawshiyen
millitini memlikitimizdiki til – yéziqi bar milletler ichide eng
yuquri
sewiyilik qosh tilliqlashqan millet qilip chiqishqa achquchluq rol
oynighan
ichki amil mundaq töt terepni öz ichige alidu : birinchi ,
chawshiyen
millitigila xas bolghan küchlük milletperwerlik éngi ,
ikkinchi chawshiyen
millitigila xas bolghan ep bilen öz mewjudluqini saqlash
éngi , üchinchi xenzu
medeniyitige bolghan qayilliq ,'emma köngül azadilikige sahip
bolghan qosh
tilliqlishish idiyisi , ümidwar , aktip we tirishchan til
üginish pozitsiyisi ,
emdi chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini emeliyetke
aylandurushta
muhim rol oynighan tashqi amillar bolsa : birinchi , chawshiyen til –
yéziqi
boyiche oqu-oqutush élip bérishni qoghdaydighan we
tereqqiy qildurudighan qanun
– tüzüm turghuzush , ikkinchi , qosh tilliq maarip
tüzümi astidiki asasiy
maaripni eng yüksek sewiye bilen omumlashturush , üchinchi ,
qosh tilliq maarip
bilen alaqidar bolghan seremjanlashturush qurulushini yaxshi ishlesh ,
tötinchi
, öz – özini tereqqiy qildurushqa paydiliq bolghan
yéngi shey'iyler we yéngi
özgirishlerni qobul qilip , bu arqiliq chawshiyen millitining qosh
tilliq
maaripini ilgiri sürüsh ( qarang : shu namliq eser,51-,64-,
74-,90-,115-,141-,155-,182-, betler ) .
Biz bu yerde doktur güen shinchyu xanim yazghan " chawshiyen
millitide
qosh tilliqlishishning shekillinish jeryani " namliq kitapning
munasiwetlik bap we mezmun halqilirining mawzulirinila terjime qilip
qoyduq .
Ümid shuki , Uyghur qosh tilliq maaripi we Uyghur til – yiziqining
teqdirige
köngül bölidighan barliq bilim ehliliri mezkur kitapni
estayidilliq bilen ,
köngül qoyup bir oqup chiqsaq, kitapta bayan qilin'ghan
munasiwetlik jeryan we
ehwallarni özimizning mewjud halitimiz we turqimizgha tedbiq qilip
,
sélishturup baqsaq , eger perq tapsaq , özimizning
yétersizlikimizni bayqisaq
héch ikkilenmey , biz bilen teqdirdash bolghan u ilghar az
sanliq millettin
ügensek .
3.
Özimizning tetqiqati we bizge taliq tetqiqatlar ,
Qosh tilliq maarip heqqide özimiz élip barghan tetqiqatlar
shundaqla qérindash
milletlerge mensup bashqa alimlarning Uyghur qosh tilchiliqi toghrisida
xalisane élip barghan tetqiqatliri babida öz imkanimche
izdendim . Proféssor ,
doktor wang yüenshin ependi neshrge teyyarlighan " qosh tilliq oqu
–
oqutush we tetqiqat" namliq töt tomluq ilmiy maqaliler toplimini
birmu bir
waraqlap chiqtim . Tapalighinimche , munasiwetlik gézit –
jornallar we kitaplarni
tépip , mutalie qildim . Bu yerde , eshu oqup körgenlirim
ichide wekillik
xaraktérgha ige dep qarighan üch eser üstide toxtilip,
öz mulahizemni qisqiche
qoyup ötimen :
birinchi , shinjang kespler unwérsitéti din gaw
xuychéng ependi yazghan "
shinjangda qosh tilliqlishishning kélip chiqishi , tereqqiyati
we roli heqqide
yüzeki tehlil " namliq eser , töt bap we alte paragraftin
teshkil tapqan
bu eser " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " atliq ilmiy maqalilar
toplimining üchinchi tomigha kirgüzülgen bolup , uningda
" shinjangda
yashawatqan milletlerning nopusi , olturaqlishishi we til qollinish
ehwalliri
", " shinjangda qosh tilliqlishish hadisisining meydan'gha
kélishi
we tereqqiy qilishi " , " qosh tilliq maarip we qosh tilliqlashqan
xadimlarni terbiyileshning asasliq yoli" dégen mawzular boyiche
méghizliq
bayan bérilip , shinjangdiki qosh tilliqlishish mesilisi
nisbeten toghra qarash
bilen lilla meydanda turup sherhilen'gen , alahide tilgha
élishqa erziydighan
yéri shuki , eserning " döletning til – yéziq
siyasiti qosh
tilliqlishishni dawamliq saqlap qalidu we uni tereqqiy qilduridu "
dégen
paragrafida, shinjangdiki qosh tilliqlishishning memliketning bashqa
azsanliq
milletler rayonliridiki qosh tilliqlishishqa oxshashla , " jungxua xelq
jumhuriyitini asasiy qanuni " " jungxua xelq jumhuriyitining
mejburiyet –maaripi qanuni " we " jungxua xelq jumhuriyitining milliy
térritoriyilik aptonomiye qanuni " qatarliq dölitimizning
herqaysi
rayonlirida oxshash qimmette aqidighan döletlik qanunlar ,
shundaqla "
shinjang Uyghur aptonom rayoni til – yiziq xizmitining belgilimiliri"
qatarliq yerlik aptonomiye hökümiti teripidin chiqirilghan
mexsus
belgilimilerning qoghdishi astida , yene dawamliq mewjud bolup
turidighanliqini
, shundaqla qosh tilliq maarip arqiliq uning yene heqliq rewishtiki
tereqqiyatlargha érishidighanliqi qanun asasiy bilen ilmiy halda
sherhilep
körsitilgen .
Méningche gaw xuychéng ependining qosh tilliqlishish we
qosh tilliq maarip
mesilisige nesbeten chüshinish we chüshendürüshliri
iliy , semimiy we bir
tereplimiliktin xaliy , halbuki ilim ademlirimizning hemmisi mushundaq
tonushta
bolsa , shinjangdiki qosh tilliqlishish , shundaqla qosh
tilliqlishishni
qoghdaydighan we uni tereqqiy qilduridighan Uyghurche – xenzuche qosh
tilliq
maaripi tuyuq yolgha kirip qalmay , saghlam yol rawajlinalaydu .
Ikkinchi , qirindishimiz nusret turdi yazghan " qosh tilliqlishish we
ana
tilimiz " dégen maqale , bu maqale mubarek jornal " shinjang
medeniyiti " ning 2000-yil4-5 (qoshma) sanining 103- bitige
échilghan
"til we tereqqiyat " dégen sehipisige birilgen . Aptor nusret
turdi
jahan qosh tilchiliqi ilmining serdarliridin bolghan chin'giz
aytmatofning
"köp tilliq bolush sherapet , emma ana tilini bilmeslik jinayet"
dégen meshhur üzündisini öz maqalisige sehipe
béshi qilish arqiliq , muhakimige
qoyulghan qosh tilliqlishish mesilisining heqiqetenmu shereplik , emma
nazuk
bir ish ikenlikini oqurmenlerge uqturghan omumiy mezmun oramidin
élip éyitqanda
, bu maqale qosh tilliqlishishning némilikini , qosh tilliq
bolushta ana
tilimiz bolghan Uyghur tilining qandaq orun we qimmetke ige ikenliki
mesilisini
muhakime merkizi qilghan bolup , axirida " ana tilimizni asasiy
orun'gha
qoyghan halda , qosh tilliq bolushtin ibaret bu yéngi dewr telep
qiliwatqan
ijtimaiy emeliyetke aktip qatnishayli " dégen xulasini
chiqarghanliqi
bilen mueyyen ehmiyetke ige . Aptorning bügünki künde
yalghuz Uyghur tilila
emes , belki pütkül Uyghur medeniyiti duch kéliwatqan
," qosh
tilliqlishish" bolup ipadiliniwatqan bu mesilige jiddi nezer aghdurup ,
aktip
izden'genliki we bu hektiki köz qarishini dadil otturigha
qoyghanliqi
heqiqetenmu teqdirleshke erziydu . Shunga , men bu maqalini Uyghur qosh
tilchiliqi ilmining emeliy riqabette nusret bilen ronaq tépishi
üchün bash
qaturghan yaxshi eser , dep bahalidim .
Emma , maqilini tekrar oqughinimda , Uyghur medeniyitining tereqqiyat
dawamida
asta-asta asasiy medeniyet bolush ornidin chüshüp
qélishigha egiship , Uyghur
tilimu turmushimizdiki özining muqeddes ornidin ayrilip
qélishqa yüzlendi . Uyghurlarning medeniyet jehettin
janlinalmasliqi , tereqqiyar
sewiyisining
izchil töwen bolup turushi ..." dégen ikkinchi abzasning
emeliyette tolimu
passip qarashliq bihude waysash bolghanliqi sézilip
könglimizni ghesh qilidu .
Melumki , bügünki jungxua xelq jumhuriyitide yashawatqan
Uyghurlar bir
qirindash millet , halbuki on milyun'gha yéqin nopusluq bir
qirindash millet
bolghan Uyghurlarning medeniyiti bir milyardtin artuq nopusluq xenzular
asasiy
gewde bolghan Junggoning asasliq medeniyiti bolushi mümkin emes ,
elwette ,
emma , pütkül Uyghur millitige nisbeten éytqanda ,
Uyghur medeniyiti Uyghurning
özi üchün ebedil'ebed asasiy medeniyet boliduki ,
bashqilarning medeniyiti
herqanche altun medeniyet bopketsimu , uning üchün beribir
üginish we
paydilinish matéryali boludighan qoshumche nersidinla ibaret .
Xalas , mushu
nuqtidin élip éytqanda , Uyghur medeniyiti
bügün asasiy medeniyet bolush
ornidin chüshüp qalmidi we menggü chüshüp
qalmaydu!.
"Uyghur tilimu turmushimizdiki özining muqeddes ornidin ayrilip
qélishqa
yüzlendi" dep betdua awliyaliq qilishning asasiy zadi
némidur ?!
Bizningche , Uyghur millitining bir millet bolup turush salahiyitila
boludiken
, Uyghur tili özining Uyghur turmushidiki muqeddes ornidin ayrilip
qélishqa
hergizmu yüzlenmeydu, bu bir terep , yene bir tereptin , siz-biz
özimizni
" men Uyghurmen " dep meydimizge mushtlap yürgenikenmiz , tirikla
bolsaq Uyghur tilini turmushimizdiki , muqeddes ornidin ayrilip
qélishqa
hergizmu yüzlendurmeymiz : bizche Uyghur tilini qoghdash
démek Uyghur millitini
qoghdash démektur , eng muhimi , Uyghurni , Uyghur tilini
mewjudluq kapalitige
ige qilish bizning eng iptidaiy heqqimizdurki , bu heqqimizni qoghdash
üchün ,
gézi kelse héch ikkinenmey jénimizni pida qilimiz!
"Uyghurlarning medeniyet jehettin janlinalmaslighi, tereqqiyat
sewiyisining izchil töwen bolup turushi " dégende
néme közde tutulghankin?
...Mana bular Uyghur til-yéziqi yadroluqidiki Uyghur
medeniyitining tomurida
mehmud kashgheriy , elishir Newaiy kebiy ejdadlarning qéni
urghup turghan bash
egmes , boy bermes Uyghur ziyaliylirining boshashmastin
körüsh qilishi arqisida
, tereqqiyat sewiyisini her'amal bilen yuquri kötürüp ,
algha siljitip
kéliwatqanliqining ayanchliq misalliri , xalas ,
démekchimenki , tetqiqet
réalliqni étibargha élishi , " birni bir
dégülük " dégen Uyghur
semimiyiti bilen emeliyetni lilla eks ettürgen bolushi lazim ,
elwette .
Üchinchi , wang jénbén we abla emet yoldashlar
yazghan " shinjangda
azsanliq milletlerge élip bérilghan qosh tilliq oqu –
oqutush we
tetqiqatlar" ( biyjing milletler neshriyati 2000- yil neshri) namliq
xenzuche xas eser, bu eser mezkur témidiki tunji xas e ser
bolush süpiti bilen
tebrikleshke erziydu , mubarek bolsun! Shundaqla , eserning birichisi
babida
bérilgen " shinjangdiki azsanliq milletler we ularning
til-yéziq
ehwali" , " partiye we hökümet izchil halda azsanliq
milletlerning
xenzuche oqu-oqutush xizmitige ehmiyet bérip kelmekte" qatarliq
paragraflarda , shinjangdiki milletlerning til-yéziq ishlitish
ehwali , partiye
we hökümetning shinjangdiki milletlerining til – yéziq
qollinish mesilisige
qaritip chiqarghan qanun , siyaset we belgilimiliri höjjetlik mol
neqiller
bilen bayan qilin'ghan bolup , bular tolimu muhim bolghan
matéryal qimmitige
ige .
Biraq , " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan
xenzuche
oqu-oqutushning tarixidin eslime" , " jenubiy shinjangdiki üch
rayonda azsanliq milletler ottura – bashlan'ghuch mektepliride
élip bérilghan
xenzuche oqu-oqutush xizmitini tekshürüsh we mulahiziler" , "
shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche
oqu-oqutushning hazirqi
ehwal we chare –tedbirler" , " xenzuche oqu-oqutushning exlaqiy
terbiye roli we eqliy terbiye roli", " xenzuche oqu-oqutushta ,
oqughuchilarning sobyéktip rolini toluq jari qildurush
kérek " , "
til iqtidarigha taliq oqu-oqutush " , "xenzuche oqu-oqutushning
jeryanigha dair bir qanche mesile","sinaq ilish","xenzuche
derslik matéryalining yézilishi","xenzu tili
oqutquchilirining
terbiylinishi we tetqiqat xizmiti ","chet el tili oqu-oqutush
sahesidiki éqimlarheqqide omumiy bayan" bolup jem'iy on ikki
baptin
teshkil tapqan mezkur "shinjangda azsanliq milletlerge élip
bérilghan qosh
tilliq oqu-oqutush we tetqiqatlar " namliq bu kitapta , emeliyette qosh
tilliq oqu-oqutush emes belki yek tilliq oqu-oqutush , yeni xenzuche
oqu-oqutushla sözlen'gen . Mundaqche qilip éytqanda ,
mezkur kitap shinjangdiki
xenzu bolmighan milletlerge qarita élip bérilghan xenzu
tili oqu-oqutushini we
tetqiqatinila bayan qilghan . Shunga , bu kitapning qayta neshride
kitap ismini
" shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche
oqu-oqutush we
tetqiqatlar" qilip özgertken tüzük . Peqet shundaq
bolghandila, kitapning
ismi jismigha layiq , yeni kitap mawzusi bilen ichidiki bayan
qilin'ghan mezmun
muwapiq boliduki , buni xenzuchida ,(nami yolluq bolghandila , gep
aqidu)
deydu!
Bu yerde , köngül bérip mulahize qilip
körüshimizge we estayidil tetqiq qilip
béqishimizgha erziydighan mesile shuki , shinjangda uzun yillar
til-yéziq
xizmiti bilen shughullan'ghan ilim ehlilirimiz yazghan nopuzluq xas
eserde ,
" qosh tilliq oqu-oqutush" emeliyettiki " xenzu tili
oqu-oqutushi" dep qaralghan . Bashqiche qilip éytqanda , mezkur
kitapning
uyushturghuchi we aptorlirinimu öz ichige alghan bir munche
alimlirimizning
neziride , " qosh tilliq oqu – oqutush " we qosh tilliq maarip"
dégen gep emeliyette " xenzuche oqu-oqutush "we "xenzu tili
maaripi " dégen bolidiken . Emdi , bu chüshenche bilen "
Junggodiki
azsanliq milletlerge qarita élip bériliwatqan qosh tilliq
maarip asasliqi xenzu
tili (Junggo milletler aratili)bilen azsanliq milletler tillirida
élip
bérilidighan maariptur" ( qarang : " 20 – esir Junggo azsanliq
milletliri we maarip " ,337-bet, béyjing milletler
neshriyati2002-yil
neshri),"qosh tilliq maarip Junggodiki azsanliq milletler topliship
olturaqlashqan rayonlarda yolgha qoyulghan azsanliq milletler tilliri
we xenzu
tilida élip bérilidighan maariptur" (qarang: yuqurdiki
eser 342-bet) dégen
chüshenchini sélishturup körsek , otturidiki perq
némedégen zor –he?!
Démekchimenki , mana buningdin shinjang Uyghur aptonom
rayonimizning qosh
tilliq maarip yaki qosh tilliq oqu-oqutush sahesidiki tetqiqatning
sewiye
jehettin memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqatlardinmu ,
nuqtiliq
tetqiqatlardinmu neqeder töwen turidighanliqi ochuqla
körünüp turidu. Halbuki ,
biz jezmen emeliy tirishchanliq körsitip qosh tilliq maarip
tetqiqati jehettiki
yétersizliklirimizni tüzitip , tetqiqat sewiyimizni
memlikitimizdiki omumyüzlük
tetqiqat we nuqtiliq tetqiqat sewiyisige choqum yetküzishimiz we
uningdin
ashuruwétishimiz kérek , shundaq bolghandila , shinjang
Uyghur aptonom
rayonimiz qosh tilliq maaripining istiqbali parlaq iqbal taman
güldek échilidu
.
Xulase qilip éytqanda , yuquridiki pakitliq bayanlar
sélishtürüp tetqiq
qilishlar we üginishlerdin yekün chiqirip éytalaymizki
, qosh tilliq maarip
yaki qosh tilliq oqu-oqutush déginimiz azsanliq milletler
tilliri bilen xenzu
tilida oxshash qimmette élip bérilidighan maarip we
oqu-oqutushni körsitidu ,
qosh tilliq maaripning axirqi meqsiti hergizmu azsanliq milletlerning
til-yéziqini emeldin qaldurush we yoqitish emes , belki azsanliq
milletlerning
til-yéziqlirini qoghdash we tereqqiy qildurush aldinqi sherti
astida , xenzu
tili bilenmu oqu-oqutush élip bérip , azsanliq milletler
ziyaliylirini "
ana tili bilen xenzu tilida oxshashla mahir " qilip
yétishtürüp chiqishtin
ébaret . Halbuki , qosh tilliq maaripta , azsanliq milletler til
– yéziqliri
boyiche oqu-oqutush élip bérish bilen xenzu tilida oqu –
oqutush élip bérishta
teng qimmette oxshash ehmiyet bergendila, andin azsanliq milletlerning
til-yéziqlirini qoghdash we uni tereqqiy qildurush meqsitige
yetkili bolidu .
Eng muhimi , qosh tilliq maarip peqet azsanliq milletler
til-yéziqlirini
qoghdash we uni tereqqiy qildurush aldinqi shertige kapaletlik
qilghandila ,
andin u "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni"da belgilen'gen
" Junggodiki herqaysi milletler özlirining til – yéziqini
qollinish we
tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen qanuniy
belgülimige uyghun ish
bolidu . Buning eksiche , eger azsanliq milletlerning
til-yéziqliri herqandaq
bahane we sewep bilen cheklense we emeldin qaldurulsa , bu , Jungxua
xelq
jumhuriyitining asasiy qanunigha xilapliq qilin'ghan xata ish bolidu.
Mushu
menidin élip semimiyet bilen éytimizki, bügünki
shinjang Uyghur aptonom
rayonimizda " aliy mektep, inistitot we ottura téxnikomlarda ,
pewqul'adde
kesplerdin bashqa barliq kesplerde xenzu tili bilen oqu-oqutush
éli bérishni
qedemmu qedem ishqa ashurush kérek" dégen pikir boyiche
yolgha qoyulghan,
emeliyettiki aliy mekteplerde Uyghur til-yéziqini emeldin
qaldurush tedbiri
"Jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" da belgilen'gen "
azsanliq milletler özlirining til – yéziqlirini tereqqiy
qildurush erkinlikige
ige " dégen qanuniy belgülimige éniq halda xilapliq
qilin'ghan xata
tedbirdur . Shunga , uning imkan bar baldurraq tüzitilishini chin
könglimizdin
ötünüp soraymiz. Chünki , bir milletning
til-yéziqi aliy maaripta qollinish
hoquqidin mehrum qilindi dégenlik , emeliyette u milletning
til-yéziqi tereqqiy
qilish imkanidin mehrum qilindi dégenlik bolidu . Pakit shuki ,
bügünki dunyada
heqiqiy tereqqiyat peqet aliy maarip arqiliqla ishqa ashidu , elwette,
halbuki
, biz Uyghurlarmu öz ana tilimizning yadroluqida shekillen'gen we
Uyghur
tébabiti , tijariti , sanaiti we edebiyat –sen'iti ... Qatarliq
köp shaxchilar
bilen ipadilen'gen bir pütün Uyghur medeniyitimizning Jungxua
élidiki zang,
mongghul, we chawshiyen qatarliq qérindash milletlerning
medeniyitige oxshashla
aliy maarip sorunida öz til – yéziqimiz bilenmu oqu-oqutush
élip bérish , shu
arqiliq heqiqiy yosundiki tereqqiy qilinish imkaniyitige ige bolushini
januköngüldin xalaymiz.
Yene shundaq qaraymizki shinjang Uyghur aptonom rayonimizda ,
emeliyettiki Uyghur til – yéziqini maarip sorunida emeldin
qaldurushtin
ibaret xata tedbirni
yolgha qoyushning heqiqiy jawapkari bizning rehberlirimiz emes , belki
biz
ziyaliylar , xususen , biz til – yéziq xizmiti we tetqiqati
bilen
shughulliniwatqan ziyaliylar bolushimiz kérek . Chünki eger
biz til – yéziq
xadimliri tetqiqatni yaxshi qilip , memlikitimizde yolgha qoyulghan
qosh tilliq
maaripning emiliyette azsanliq milletlerning til – yéziqlirini
qoghdash we tereqqiy
qildurush asasida , xenzu tili maaripinimu mas qedemde kücheytip ,
azsanliq
milletler ziyaliylirini hm öz ana tilini hem xenzu tilini
oxshashla sudek
bilidighan we maharet bilen qollinalaydighan qosh til ehli
(zul-lisaneyn)qilip
yétishtürüp chiqidighan aqilane yaxshi maarip
ikenlikini heqiqiti bilen ,
deslep özimiz yaxshi chüshinip , andin uni
bashliqlirimizghimu obdan
chüshendüreligen bolsaq , belkim rehberlirimiz undaq xata
perman chüshürüp
tashlimighan bolatti we bizmu bügünki bu bejayiki ana tilning
cheklinishidek
rahetsiz we endishilik éghir weziyetke qalmighan bolattuq .
-Xeyriyet! "qotandin bir qoy qachqandin kéyin tüzetsengmu
kéchikken
bolmaysen"deydu Uyghur bowaylar , hélihem bolsimu derhal
özimizge kélip
héliqidek bihude , tapa –tenilik waysashlarni qoyup , tetqiqatni
wijdanen
yaxshi élip barsaq , yeni qanun –siyasetlerni xelqimizning arzu
– arman
arzusinimu , ewladlirimizning güzel kélechek
yaritashqaatighan qet'iy
iradisinimu yaxshi tetqiq qilsaq , tetqiqat bilen emelyetni chemberches
birleshtürüp
, riqabet ichide dolqun yérip algha élgirlisek , bu halda
, Uyghur
til-yéziqining aliy maarip munbirinimu öz ichige alghan
pütkül medeniyet
sorunidiki heqliq ornini jezmen qoghdap qalalaymiz we uni heqliq
rewishtiki
tereqqiyat istiqbaligha yüzlendüreleymiz.
Biz Uyghurlar kompartiyining adalitidin hichqachan sheklen'gen emesmiz
. Ellik
üch ylliq shanliq musapilik yolda , gahi-gahi yolgha qoyulup
qalghan xata
siyaset we tedbirlerni kompartiyining hemishe waqti – waqtida
tüzitip
kelgenlikini obdan bilimiz . Halbuki bügünki künde
shinjang Uyghur aptonom
rayonimizda sewenlik tüpeylidin yolgha qoyulup qalghan mezkur
Uyghur
til-yéziqini aliy maarip sorunida ishlitishtin qaldurushtek
tedbirnimu jezmen
waqtida tüzitip béridu . Dep yüzde yüz ishinimiz!
Xatime
Derweqe , bizde qanundin tolaraq siyaset boyiche ish béjirilidu
. Yerlik
partiye we hökümet organliri teripidin höjjet qilip
chüshürülgen bir qararning
memliketlik xelq qurultiyida maqullan'ghan qanun maddilirigha uyghun
bolghan
yaki bolmighanliqini sürüshtürüsh goyaki
puqralarning qilidighan ishi emestek
körülidu we körsitilidu.
Biraq bash shuji jyang zémin yéqinda : "Jungxua xelq
jumhuriyitining qanun
xezinisi" dégen kitapqa yézip bergen kirish sözide "
döletni qanun
arqiliq idare qilish " dégen stratigiyilik idiyni alahide
tekitlep
körsetken . Dahimizning bu dewr bölgüch ehmiyetke ige
ulugh telimatining
righbetlendürüshi bolghachqa bu eserni yézip ,
xelqning ochuq muhakimisige
qoyushqa jür'et qilduq .
Eger dégenlirimiz toghra bolsa , awaz qoshushqa musherrep bolsaq
, nawade xata
dep tashlighan bolsaq tenqidke muyesser bolsaq . Bu her ikki ehwalda el
xumar
qolimiz xelq söyer köksimizde . Mana bu bizningki
köngüldiki sözimiz . Teb'iyki
, buninggha jawapkar wijdanimiz özimiz!.
2002-yil 5- noyabir shehri béyjing
Aptor : merkiziy milletler unwérsitéti Uyghurshunasliq
tetqiqat ornida ,
Shinjang medeniyiti jornili:2002-yilliq 6-san
Bu maqale
wetendiki Bilik.cn tor betining towendiki sahipisidin
elinip, ULY gha ozgertildi:
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=5359
© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage:
http://www.Meripet.com