Erkin Sidiq: Balingizgha Toghra Köyüng (2)

Balingizgha Toghra Köyüng

(2-Qisim)

Erkin Sidiq

2015-yili 1-ayning 16-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.bagdax.cn/thread-27901-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/PDF/20150116_baligha_koyush2.pdf

5. Bala Ata-Anisini Doraydu

Bala terbiyeside yalghuz gepkila tayansingiz yéterlik bolmaydu. Gépingizni özingizning ish-herikiti bilen birleshtürüshingiz kérek. Hemme ata-anilar shuni toluq tonup yétishi kérekki, ata-anilar baliliri üchün bir tebi’iy ülge hésablinidu. Her bir a’ilidiki bala hemme ishlarda ata-anisidin doraydu. Eger bir bala dadisigha yéqinraq bolidiken, u dadisini bekrek doraydu. Eger bir bala anisigha yéqinraq bolidiken, u anisini bekrek doraydu. Yeni, bala ata-anisigha assimilyatsiye bolidu. Bundaq assimilyatsiye bolush jeryani köp qétim tekrarlinip, balining könglide ata-anisini ülge qilghan asasta yéngi adetler shekillinidu. Shuning bilen bala köp jehetlerde ata-anisigha oxshap qalidu. Mushundaq bolghachqa, ata-anilar balisining aldida söz we ish qilghanda alahide diqqet qilishi kérek. Yeni, sizning balingiz xuddi bir kaméragha oxshash bolup, siz qilghan her bir söz we her bir ishni özining könglidin ibaret léntigha éliwalidu. Shunga balingizning aldida hergizmu yaman xiyallarda bolmang, hemde yaman söz we yaman ishlarni qilmang. Ular peqet sizning yaxshi ishliringiznila körsun, we yaxshi sözliringiznila anglisun.

Ashundaq bir nishanni emelge ashurush üchün, her bir a’ilidiki ata-anilar özliri üchün bir muntizim tüzüm ornitishi, we uninggha her da’im qattiq emel qilishi kérek. U bolsimu hergizmu öz xahishi boyiche ish qilmasliq. Eger bir a’ilidiki lidérliq (yaki bashlamchiliq) ornida turidighan kishi yaxshi yashaydiken, bala uni özige ülge qilidu. Shu nerse ésingizde bolsunki, siz qilghan her bir ish balingiz üchün bir ülge bolup, u balingizning rohiy dunyasining shekillinishige tesir körsitidu.

6. Etraptikilerning Tesiri

Balining etrapidiki bashqa kishilerning söz-heriketlirimu balida qandaq bir rohiy haletning shekillinishige belgilik derijide tesir körsitidu. Shunglashqa ata-anilar bala yashawatqan muhit ichidiki orunlargha, kishilerge, we ishlargha alahide diqqet qilishi, balisining yaman orun, yaman adem we yaman ishlargha ariliship qélishigha yol qoymasliqi kérek.

Ilawe: Amérikidiki nurghun aq tenlikler balisi axshimi birer sawaqdishining öyige barmaqchi bolghanda, balisidin uning sawaqdishining öyining téléfon nomurini élip, sawaqdishining öyige téléfon qilip, sawaqdishining ata-anisidin öz öyide heqiqetenmu birer yighilishning bar-yoqluqi, u yighilishqa öydiki chonglarning nazaretchilik qilidighan-qilmaydighanliqini soraydu. Andin balisigha bérish-barmasliq toghrisida qarar chiqirip béridu. Bérishqa ruxset qilghan teqdirdimu, «choqum sa’et manchidin burun qaytip kélisen», dep belgilep béridu.

Balingizning yaman ishlargha ariliship qélishigha hergiz yol qoymang. Balingiz yaman ishlargha yéqin yüridiken, u ashu yaman ishlarning tesirini qobul qilidu. Eger balingiz birer yaman ishlargha yoluqidiken, u bir bala bolghanliqi üchün u ishning qanchilik yaman ikenlikini özi angqiriyalmaydu. Shunglashqa balingizgha qandaq ishlarning yaman ishlar ikenliki we qandaq ademlerning yaman ademler ikenlikini toluq we toghra chüshendürüp qoyush sizge oxshash ata-ana bolghan kishilerning mes’uliyiti. Özingiz toluq chüshenmeydighan bir nersini balingizning bayqiwélishigha yaki qobul qiliwélishigha hergizmu yol qoymang. Yaxshi nersilernimu balingizgha teltöküs chüshendürüp ménging. Ata-anilar yalghuz bala baqquchila emes. Ular hem balisining oqutquchisi. Shunga siz mushundaq burchingizni her waqit ada qilip turung.

7. Balining Teleplirini Muwapiq Bir Terep Qilish

Balingiz dawamliq sizdin uni-buni telep qilip turidu. Mesilen, balingiz bazarda bir sharni körse, u sizdin özige ashu sharni élip bérishni telep qilidu. Siz qandaq qilishingiz kérek? Undaq sharning héch qandaq qimmiti yoq, shunga siz u sharni élip bermeslikingiz kérek. Siz balingizgha u sharning héch bir qimmiti yoqluqini, shunga uni sétiwélish pul israpchiliqi ikenlikini chüshendürüp qoyushingiz kérek. Hergizmu qimmiti yoq nersilerni sétiwélish ishida balingizning telipige maqul bolmang. Kochilarda sétiliwatqan yeydighan nersilerning ichide pakiz emes nersilermu köp bolup, ularda baktériyeler bar. Shunglashqa mushu ehwalni balingizgha chüshendürüng. Balingizgha u nersilerni yése qorsiqi aghrip qalidighanliqini, we chishini qurt yeydighanliqini, shuning bilen uninggha okul urmisa bolmaydighanliqini, okul ursa aghriydighanliqini chüshendürüng. Bu geplerni balingizgha bir amallarni qilip chüshendürüp, balingizni héliqidek nersilerni yéyish ziyanliq ikenlikini chüshinidighan qiling. Shundaq qilsingiz balingiz undaq nersilerni ikkinchi telep qilmaydighan bolidu. Bu usulni bashqa ishlarda qollansingizmu bolidu. Melum bir ishta balingiz bilen bir ortaq chüshenche hasil qilsingiz, balingiz u ishta sizni ikkinchi aware qilmaydu. Mana bu baligha toghra mu’amile qilishning bir usuli.

8. Chong-Apa we Chong-Dadilarning Baligha Toghra Köyüshi

Eger a’ilidiki chonglar baligha qandaq qilghanda toghra köygenlik bolidighanliqini chüshenmeydiken, ular ata-anilargha qarighanda balini bekrek buzuwétidu. Chong-apa we chong-dadilar newrisige bek köyidu. Beziliri newrilirige öz balisidinmu bekrek köyidu. Newriler téxi kichik bolghachqa, chonglar ularni bekrek erkilitidu. Emma chékidin ashqan köyünüsh bezide chonglarning öz eqillirini toghra ishlitelmeslikke élip baridu. Ular toghra-xatani perq etmeydu, hemde balining rayigha bekrek baqidu. Ular üchün newrisi qilghan ishlarning hemmisi söyümlük, omaq we toghra tuyulidu. Ular birer seweb tépip newrisi qilghan hemme ishlargha yol qoyidu. Bala bolsa chonglarning özini nahayitimu bek yaxshi köridighanliqidin pexirlinidu. Bala héch kimdin qorqmaydu. Bala her qétim ata-anisi teripidin eyiblen’gende, derhal chonglarning qéshigha bérip, ulardin panahliq tileydu. Chonglarning qarshi élishigha we illiq mu’amilisige érishidu. Shuning bilen bala héchkim chéqilalmaydighan birsige aylinidu. Bala birer ishni xata qilip, ata-anisi teripidin eyiblense, chonglar ariliship, balining ata-anisigha «bala téxi kichik, u téxi héchnémini bilmeydu, ötküzgen xataliqi chong ish emes, chong bolghanda ongshilip kétidu», deydu. Shuning bilen chonglar balini buzidu.

1-resim: Chong-dada we bir newre

Chonglar baligha qanchilik köyse boluwéridu. Buni héchkim tosmaydu. Emma chonglarmu baligha toghra köyüshi kérek. Balining ata-anisigha yardemliship, balining bir yaxshi adem bolushigha küch chiqirishi kérek. Newrisining bir yaman adem bolup qélishigha sewebchi bolup qalmasliqi kérek. Undaq qilmaydiken, bala chong bolghanda, özining bir yaman adem bolup qélishigha chong-dada we chong-apilirining sewebchi bolghanliqini tonup yétidu. Chonglarning newrisini bir yaman adem qilip terbiyelishi bir xil gunahtur. Nurghun chonglar bu xil gunahni özliri bilmey turup ötküzidighan bolup, uning newrilerge keltüridighan ziyini intayin éghir bolidu.

Biz yashawatqan bu dunyada yaxshi ademler bar, yaman ademlermu bar. Bu xil ehwalning kélip chiqishigha köpinche ehwalda ata-anilar sewebchi bolghan. Ata-anilar balini bu dunyagha köz achquzidu, uni béqip chong qilidu, hemde uni yaki yaxshi adem qilidu, yaki yaman adem qilidu. Eger biz bir yaman ademni uchritip, uning arqa körünüshini tekshürüp köridighan bolsaq, uning her xil yaman tesirlerning ichide chong bolghanliqini bayqaymiz. Eger biz bir yaxshi ademni uchratsaq, u ademning bir yaxshi ata-ana teripidin östürülgenlikini shu waqittila bileleymiz. Her bir yémish derextin yerge chüshkende, u shu yémishni östürgen derextin anche yiraq yerge baralmaydu. Bu bir yaxshi oxshitish bolup, u insan balisi üchünmu oxshash. Bir haraqkeshning balisi chong bolghanda haraq ichidighan ademler bilen köprek arilishidighan bolidu. Bir qimarwazning balisi chong bolghanda bir qimarxanigha yéqin yerdin oy tutidu. Zinagha amraq bir erning oghli chong bolghanda xuddi dadisigha oxshash zinagha amraq bolidu. Biz hemmimiz öz hosulimizni öz a’ilimizdin yighimiz, we özimizning mirasini öz a’ilimizdin qobul qilimiz. Shunglashqa balini bir yaxshi adem qilip terbiyelesh mes’uliyiti peqet ata-anilarghila yüklen’gen bolidu.

9. Bir Dangliq Zatning Bala Terbiyesi Heqqide Éytqanliri

Bala terbiyesi heqqide yene bir dangliq zat éytqan muhim gepler bar bolup, u gepler yuqiridiki mezmunlar bilen zich munasiwetlik. Men eslide uni bir ayrim téma qilip yollashni pilanlap kelgen idim. Lékin, men teyyarlighan mezkur yazmamning 1-qismi torlargha yollinip bir kün bolmayla, bir qanche tor betlerdin öchürülüp ketti. Gerche men hazir tor bet bashqurghuchiliri duch kéliwatqan ehwallarni azraq chüshinip, yazidighan mezmun heqqide küchümning yétishiche éhtiyatchan boluwatqan bolsammu, yene ashundaq ehwalning kélip chiqqinidiki sewebni toluq bilip yételmidim. Uninggha sorap jawabmu alalmidim. Emma uning choqum bir heqliq sewebi barliqigha ishinimen. Hazirqi mushundaq ehwalni közde tutup, men bu dangliq erbabning geplirining munasiwetlik qisminila maqalining mushu yérige qisturup ötüp kétimen. Men oqurmenlerdin hazirche bu dangliq erbabning kimlikini sorimay turushini, hemde méni «u kishige hörmet qilmaptu, geplirini toluq almaptu», démey turushini ümid qilimen. Méning undaq qilghum yoq idi. Emma yaxshi mezmunlarni oqurmenlerge yetküzüp bérish üchün, mushundaq qilishqa mejburi bolup qaldim.

Perzentler hayatning eng ulugh sowghisi. Hayatni eng güzel we eng tatliq qilidighan nersidin ikkisi bar. U bolsimu pul bilen perzentler bolup, yaratquchimiz hemme insanlarni mushu ikki nerse bilen mukapatlighan. Shunglashqa perzentlik bolush her bir insanning tebi’iy istiki bolup, insanlar yaritilghandila ashundaq istek ularning ichige sélip qoyulghan.

Balini yaxshi terbiyeleshning eng yaxshi usuli, ata-anilarning balilirigha bir yaxshi ülge bolup bérishidin ibaret. Eger siz bir ata yaki bir ana bolup, özingiz yaxshi kishilik xaraktérlerge ige bolmaydikensiz, balingizning yaxshi kishilik xaraktérlerge ige bolalishi mumkin emes. Mana bu hazirqi heqiqiy ré’alliqtur. Kishiler he désila balisining yaxshi kishilik xaraktérler bilen chong bolmaywatqanliqini her xil taratqular tarqitiwatqan yaman uchurlardin köridu. Téléwizordin köridu. Intérnéttin köridu. Jem’iyettin köridu. Emma, buzulghan a’ile, qalaymiqanlashqan a’ilining meydan’gha kélishidiki 1-chong seweb ata-anilardin ibaret. Siz gunahni bashqilargha artip qoyushtin burun, aldi bilen özingiz eynekke bir qétim obdan qarap béqing. Her bir buzulghan aile, her bir buzulghan a’ile munasiwitidiki gunahkar kishi eynekke qarawatqan ashu kishi özidur. Yeni, siz özingizdur. Eger siz qizingiz yaki oghlingiz üchün bir yaxshi ülge bolup bérelmigen bolsingiz, eger siz balingizdin kütken ghaye, ümidlerni özingiz emelge ashuralmighan bolsingiz, siz qandaq qilip u ghaye, u ümid, u idiyeler heqqidiki mes’uliyetlerni balingizgha artip qoyalaysiz?

Baligha ülge bolush «Altun qa’ide» boyiche ish qilishni telep qilidu: Bashqilardin telep qilghan ishlarni aldi bilen siz özingiz qiling (Eskertish: «Altun qa’ide» heqqide men özümning burunqi ikki maqaliside toxtalghan. Oqurmenlerge qulayliq bolush üchün u mezmunni men mushu maqalining axirsigha yene qisturup qoydum). Baligha ülge bolushning ikki éléménti bar. Uning birsi «dunyaliq» éléménti. Yene biri bolsa «rohiy» yaki diniy éléménti. Bu jehette nurghun tekshürüshler we tetqiqatlar élip bérilghan:

--Dadisi yaki apisi tamaka chékidighan a’ilide tughulup ösken balining tamaka chékidighan bolup qélish éhtimalliqi bashqilargha qarighanda köp üstün bolidu.

--Dadisi apisini uridighan öyde tughulup ösken oghul bala chong bolghanda umu xotunini urup turidighan bolup qalidu.

Bu ehwallarni chüshiniwélish bir yuqiri sewiyelik bilim yaki «rakéta ilmi» ni telep qilmaydu. Siz hazir ata-ana bolush süpitingiz bilen öyde néme ishlarni qilsingiz, balingiz chong bolghanda ashu ishlarni qilidighan bolup qalidu. Bu ré’alliq. Bu pisxologiye ilmidiki bir pakit.

Eger siz bir dada bolup, hazir ayalingizni xarlap yaki urup tursingiz, oghlingiz chong bolghanda umu ayalini xarlap we urup turidighan bolup qalsa, siz gunahni oghlingizdin köremsiz? Sizning qizingiz özingizge oxshash ayalini xarlap yaki urup turidighan bir erge tégishini xalamsiz? Özingizdin sorap béqing: Sizning qizingiz chong bolghanda siz ayalingizgha tutqan mu’amile bilen oxshash mu’amilige yoluqushini xalamsiz? Munasiwet a’ilide bashlinidu. Balingizni yaxshi adem qilip terbiyelep chong qilish üchün siz özingiz bir yaxshi er yaki yaxshi ayal bolushingiz kérek. Balingizni edeplik we bashqilargha hörmet qilidighan qilip béqip chong qilish üchün siz özingiz edeplik bolushingiz, we bashqilargha hörmet qilishingiz kérek.

Biz hazir yashawatqan dewr, medeniyet we jem’iyet ata-bowilirimiz yashighan dewr, medeniyet we jem’iyet bilen tüptin oxshimaydu. Sizning ata-aningiz sizni béqip chong qilghan usullar emdi sizning öz baliliringizgha yüzdeyüz mas kélip ketmeydu. Sizning baliliringiz üchün ünüm bermeydu. Hazirqi ré’alliq burunqigha zadila oxshimaydu. Özgergini yalghuz waqitla emes. Ata-aningiz sizni béqip chong qilghan waqittiki usullarni siz emdi tekrar qollinalmaysiz. Shunglashqa sizning balingiz emes, siz özingiz yéngiliqlarni öginishingiz kérek. Balingizning hazirqi dewrde we mushu jem’iyetke tughulup qélishida uning héch bir gunahi yoq, buninggha sewebchi bolghan siz. Balingizning mushu dewrde we mushu jem’iyet ichige törilishini siz özingiz keltürüp chiqirip, emdi balingiz mushu jem’iyet ichidiki u we bu nersilerni qobul qiliwalsa, siz gunahni yene balingizgha qoyamsiz? Hazir balingizni qorshap turghan medeniyet sizning medeniyitingiz emes, balingizning medeniyiti. Shunglashqa balingiz emes, siz özingiz köprek öginishingiz kérek. Siz bala terbiyeleshtiki bir ünümlük ata yaki ünümlük ana bolush üchün, siz öz bilimingizni kéngeytishingiz kérek. Balingiz bilen bir yéngi tiptiki munasiwetni ornitishingiz kérek.

Médiyeler, téléwizorlar we intérnétlarning balilargha bir qisim yaman tesirlerni yuqturidighanliqida gep yoq. U bir ré’alliq bolup, uni siz özgertelmeysiz. Menmu özgertelmeymen. Bu yerdiki gep ular toghrisida emes. Bizning özgerteleydighinimiz, bizning öy ichide qandaq qilidighanliqimizdur. Médiyeler, téléwizorlar we intérnétlar némilerni tarqitidu, biz uni kontrol qilalmaymiz. Emma biz öyge qandaq uchurlarni kirgüzimiz, balimizni qandaq uchurlar bilen uchrashturimiz, dégenni kontrol qilalaymiz. Shunglashqa bashqilarni eyiblesh, gunahni bashqilargha qoyushning ornigha, özingizdin «hazirqi ehwalni yaxshilash üchün men özüm qaysi ishlarni qilalaymen?» dep sorap béqing. Éléktironluq oyunlarning ichide nachar nersiler heqiqetenmu bar, intérnétta nachar nersiler heqiqetenmu köp. Emma u ishlardin aghrinishning ornigha, siz özingizdin «men özüm oghlum yaki qizimni yaxshiraq qoghdash üchün qaysi ishlarni qilalaymen?» dep sorap béqing. Passip halda bashqilardin yaki bashqa nersilerdin aghrinip olturmay, siz özingiz aktip halda mesilini hel qilishning yaxshi amalini téping.

Bizning bir qisim balilirimiz hazir yéngi téxnologiyege a’it ishlarda bizge qarighanda bekrek bilimlik kélidu. Eger sizning bir 10 yashliq oghlingiz bar bolup, u kompyutérni sizdin yaxshiraq bilse, bazardiki yéngi téxnologiye mallirining qandaq ishleydighanliqini sizdin yaxshiraq bilse, u 10 yashliq oghlingizning «Hayat, medeniyet, ademler, téxnologiye we jem’iyetning ishlirini men dadamdin yaxshiraq bilimen» dep oylishi bir tebi’iy ehwal emesmu? Siz özingizni ashu 10 yashliq oghlingizning ornigha qoyup turup oylap béqing. Hazir téléwizorlardimu ata-anilarni baliliridin kéyin qalghandek körsitidighan ehwallar heqiqeten bar. Shundaqtimu siz bashqilardinla aghrinip yürmey, gunahni balingizghila qoyup yürmey, balingizning ehwalini toghra chüshinish üchün azraq küch chiqirip béqing. Balingizning yuqiriqidek oylishi, bezi ishlarda özini sizdin üstün qoyushi, hergizmu balingizning gunahi emes. Uning eksiche, balingizni toghra terbiyelesh, balingizni toghra yéteklesh sizning mes’uliyitingiz. Balingiz heqiqetenmu hemme ishni bilmeydu. Gerche balingiz kompyutér we yanfonning ishlirini sizdin yaxshiraq bilsimu, u téxi insanlar jem’iyitini yaxshi chüshenmeydu. U téxi kishilik munasiwetlerni yaxshi bilmeydu. Insan tebi’itini u téxi sizdek sinap baqqan emes. U téxi bashqa kishiler bilen siz yashighandek yashap baqqan emes. Shunglashqa bir yumshaq usulda balingizgha terbiye qilish sizning wezipingiz.

Gherbte «siz balingizning eng yaxshi dosti bolung» deydighan bir gep bar. Undaq qilish bir qisim kishiler üchün anche asan’gha toxtimasliqi mumkin. Emma siz héch bolmighanda özingizning balisi bilen uni eyiblesh, uninggha buyruq qilish we uninggha qomandanliq qilishtin bashqa normal söhbet ötküzüshni öginelishingiz mumkin. Siz dawamliq balingizni eyiblepla yürmey, choqum uning bilen bir normal yosunda sözlisheleydighan bolushingiz kérek.

Hazir özingizning balingiz heqqide tutqan yolinimu bir az tekshürüp béqing: Siz dawamliq balingizgha «mani qil, ani qil, buni némishqa qilding?» depla yürüwatamsiz? Eger sizning oghlingiz yaki qizingiz bilen bolghan munasiwitingiz hazir mana mushundaq boluwatqan bolsa, siz özingizni bir meghlubiyetke teyyarlap qoyghan bolisiz. Sizning öz balingiz bilen eng axirqi qétim bir normal halda parangliship baqqan waqtingiz qachan? Axirqi qétim balingiz bilen uni eyiblimey, uninggha buyruq qilmay we uninggha tene qilmay turup sözliship baqqan waqtingiz qachan?

Heqiqetenmu bezide balingizgha azraq qattiq tegmisingiz bolmaydu. Emma, eger sizning balingiz bilen qilidighan ishingizning hemmisi uninggha qattiq tégish bolsa, uning sizge tutidighan pozitsiyisi qandaq bolmaqchi? Bolupmu balingiz on nechche yashqa kirip, azraq öz erkinlikige érishkendin kéyin, uning sizge bolghan mu’amilisi qandaq bolmaqchi? Belkim sizning medeniyitingizde sizning balingiz bilen «dost» bolushingiz mumkin emestu, emma, héch bolmighanda siz balingizgha «dostluq» namayan qiling. Sizning balingiz bilen eyiblesh we achchiqlinishtin bashqa bir qisim ijabiy munasiwitingizmu bar bolsun. Balingizgha «Ishliring qandaqraq kétiwatidu? Mektepte némilerni öginiwatisen?» dep, uning bilen anche-munche parangliship turung. Balingiz bilen bir qisim ehmiyetlik ishlarni bille qilip turung.

Aldinqi ewladning bügünki ewladlar bilen bolghan bir chong perqi, bizning bowilirimiz bizning dadimiz bilen bille waskétbol yaki putbol oynap baqmighan bolushi mumkin. Bu ulargha qaritilghan tenqid emes. Bu xil ehwallar u chaghlarda bir xil normal ish idi. Emma bügünki künde, bügünki jem’iyette sizning öz oghlingiz yaki öz qizingiz bilen melum bir dostane munasiwitingiz bar bolushi kérek.

Eger oghlingiz yaki qizingiz özi yoluqqan bir mesile üstide yaki özi ötküzgen birer xataliq üstide aldingizgha kélip, siz bilen paranglishishqa nisbeten bir xil rahetsizlik hés qilidiken, bu bir chong mesile bolidu. Hemme adem xataliq ötküzidu. Sizmu yash waqtingizda her xil xataliqlarni ötküzüp baqqan. Shunglashqa sizning balingizmu choqum xataliq ötküzidu. Eger sizning balingiz bir qétim birer ishni xata qilip qoyup, ashu xataliqni bir terep qilish üchün sizni izdep kelmeydiken, undaqta siz qandaqmu bir yaxshi ata-ana bolalaysiz? Siz özingiz bilen balingiz otturisidiki «xewerlishish yoli» ning ishikini her waqit ochuq saqlishingiz kérek. Balingiz on nechche yashqa kirip, yat jinstikilerge qiziqidighan bolup qélip, hemde etrapidiki chékimlik we zina ishlirini körüp, bundaq ishlarni qandaq bir terep qilish üstide meslihet sorap sizni izdimeydiken, u choqum bashqa on nechche yashliq balilarni izdeydu. Intérnétni izdeydu. Bashqa yerlerni izdeydu. Bizning ata-animiz biz bilen bundaq mesililer üstide birer qétimmu parangliship baqmighan bolushi mumkin. Emma bügünki dewrde yashawatqan biz u ishlardin özimizni qachursaq bolmaydu. U ishlar heqqide balimiz bilen biwasite we ochuq-ashkara paranglashmisaq bolmaydu. Siz balingizgha bundaq geplerni déyishtin burun balingiz u ishlarni alliqachan bilip bolghan bolushimu mumkin. Shundaqtimu siz héch bolmighanda balingiz bilen mushundaq paranglarni qilishalaydighan ishikni échip qoyung. Eger undaq qilmisingiz, balingiz birer mesilige yoluqqanda sizni izdimeydighan, sizdin yardem sorimaydighan bolup qalidu.

Eger siz bir ana bolsingiz, qizingiz bilen hazirqi dunya heqqide parangliship turung. Qizingizgha «Eger birer ishta yardemge éhtiyajliq bolsang, yardem qilishqa men her waqit teyyar», «Birer yardemge éhtiyajliq bolup qalsang, aldi bilen méni izde, men choqum sanga yardem qilimen», dep turung. Mushundaq omumyüzlük bayanlarni qilip turung. Shundaq qilsingiz, waqti kelgende qizingiz sizni izdeydighan, sizning aldingizgha kélidighan bolidu.

Bala terbiyesidiki yene bir muhim sen’et shuki, balingiz on nechche yashqa kirgende, uninggha bir kichik baligha mu’amile qilghandek mu’amile qilishni toxtiting. Bezi dinlarda 13, 14 yaki eng yuqiri bolghandimu 15 yashqa kirgen balilar boyigha yetken chonglar bolup hésablinidu. Nurghun ata-anilarda saqliniwatqan bir mesile shuki, gerche ularning balisining yéshi 13 yashtin éship, eqil we biyologiye jehettin ular bir chong ademge aylinip bolghan bolsimu, bu ata-anilar balilirigha yenila bir kichik baligha mu’amile qilghandek mu’amile qilidu. Siz 13 yashqa kirgen balingizgha choqum bir chong kishige mu’amile qilghandek mu’amile qiling. Chünki, balingiz bu yéshida heqiqetenmu bir chong adem. Balingiz ashundaq yashqa kirgende, uninggha choqum bir qisim mes’uliyetlerni béring. Balingizning mes’uliyitini tedrijiy halda östürüp, uni azraqtin-azraqtin sinang. Balingizgha azraq pul bérip, bazardin uni-buni élip kélishke buyrung, hemde uning toghra nersilerni sétip alalighan-alalmighanliqigha diqqet qiling. Xata qilghan ishliri bolsa tüzitip turung. Mushu asasta balingizning mes’uliyitini tedrijiy halda östürüng. Mana bu bizning medeniyitimizning bir qismi. Balingizni 18 yashqa kirgüche bir kichik balini erkiletken’ge oxshash erkilitip baqsingiz bolmaydu. Undaq qilsingiz hergizmu yaxshi ünümge érishelmeysiz. Balimizning ré’al dunyagha yüzlinishidin saqlinalmaymiz, shunga biz ularni ré’al dunyagha teyyar qilishimiz kérek. Balimizni choqum özini özi baqalaydighan qilip terbiyelep chiqishimiz kérek, chünki biz ata-ana bolghanlar balimiz bu dunyadin ayrilghuche ularning arqisidin yürüp, ulardin xewer élip yürelmeymiz. Balingiz bir az ish qilalaydighan bolghandin bashlap, uninggha özining qachisini özi yuyush, özi qilghan qalaymiqanchiliqlarni özi retlesh, özining kiyimini özi qatlash qatarliq ishlargha sélishingiz kérek. Eger siz undaq qilmay, balingizni dawamliq bir kichik baligha oxshash mu’amile qilip turup béqip chong qilidikensiz, balingiz 18 yashqa kirgendimu bir kichik baligha xas mijez-xaraktérni saqlaydu. Shunga u chaghda siz balingizdin aghrinmang.

Balining yaxshi chong bolushida eng muhim orunda turidighini a’ile muhitidin ibaret. Eger a’ile ichidiki ishlar yaxshi bolidiken, balining yaxshi chong bolushidiki 1-shert hazirlan’ghan bolidu. Qalghan amillar 2-orunda turidu. Ashu 2-orunda turidighan amillar ichide a’ilining etrapidiki sirtqi muhitmu bar. Yeni, siz balingizning sirttimu choqum bir yaxshi muhit ichidila chong bolushigha, peqet yaxshi nersiler bilenla uchrishishigha kapaletlik qiling. Xuddi yuqirida dégendek, birinchi muhim amil yenila a’ile. Siz hergizmu balingizni bir Yekshenbe künlük mektepke bérip qoyup, yaki birer tenterbiyege qatnashturup qoyup, ishni boldi qilmang. Eng muhim amil yenila a’ile. Eng muhim amil yenila dada bilen apa.

Eng axirqi nuqta, balini yaxshi chong qilishta birer séhriy küchke ige, hemme adem üchün oxshash ünüm béridighan chare mewjut emes. Yaratquchimiz oxshimighan kishilerni oxshimighan nersiler bilen sinaydu. Balini yaxshi chong qilishta biz yuqiriqidek yaxshi tewsiyilerning hemmisini ijra qilip béqishimiz kérek. Emma biz u tewsiyiler hemme ademlerge oxshash ünüm béridu, dep oylisaq bolmaydu. Biz özimiz qilalaydighan ishlarning hemmisini toluq we mukemmel qilishqa barliqimizni atap tirishishimiz, qalghan jehette yaratquchigha ishinip, qalghinini yaratquchimizgha tewekkül qilishimiz kérek.

Bir dangliq zatning sözliridiki men mezkur maqalida ishletmekchi bolghan mezmun mushu yerde axirlashti.

10. «Altun Qa’ide»

Bu insanlar nechche ming yil jeryanidiki emeliyetke asasen yekünlep chiqqan bir qa’ide bolup, uni yuqiridiki dangliq zatmu ashu léksiyesi jeryanida bir qanche qétim tilgha aldi. U bir nahayiti muhim qa’ide bolghachqa, men uni özümning burunqi ikki parche maqaliside qisqiche bayan qilghan idim. Emma, u yazmilirim bezi tor betliridin yoqap ketti. Téxi oqup baqmighan qérindashlarning paydilinishi üchün, men uni bu yerge qaytidin qisturup qoydum. Yuqirida éytilghinidek, bala terbiyeside ata-anining ülgilik roli intayin muhim, yaki hemmidin muhim. Undaqta bu ülgilik rolini qandaq jari qildurush kérek? Addiylashturup éytqanda, uni mushu «Altun qa’ide» de déyilgendek jari qildurush kérek: Siz balingizdin kütidighan yaki telep qilidighan ishlarni aldi bilen özingiz qiling. Töwendikisi «Altun qa’ide» ning bir az tepsiliyrek bayan qilinishi.

Töt ming yildin artuq waqittin buyan, kishiler bir «Altun Qa’ide» ni bashqilargha mu’amile qilishtiki eng muwapiq qa’ide, dep telim bérip keldi. Emma, gerche kishiler bu pelsepini exlaqliq ish-heriketning bir toghra qa’idisi, dep qobul qilghan bolsimu, uning rohining néme ikenliki yaki uning qandaq bir qanuniyetke asaslan’ghanliqini chüshenmey keldi. Bu Altun Qa’idining mezmuni töwendikidin ibaret:

l Siz bashqilardin özingizge qandaq ishlarni qilip bérishini arzu qilsingiz, sizmu bashqilargha shundaq ishlarni qilip béring.

l Siz bashqilardin özingiz toghrisida qandaq sözlerni anglashni arzu qilsingiz, sizmu bashqilargha ashundaq sözlerni qiling.

l Siz bashqilardin özingiz toghrisida qandaq oylashni arzu qilsingiz, sizmu bashqilar toghrisida ashundaq oylang.

Eger siz mezkur maqalining (yeni, «Ghayini ré’alliqqa aylandurushning sirliq qanuniyiti» dégen maqalining) aldinqi bölümliride bayan qilin’ghan mezmunlarni, yeni, bir ademning oy-xiyali ashu oy-xiyalning mahiyiti boyiche ré’alliqqa aylinidighanliqini toluq chüshen’gen bolsingiz, yuqiriqi Altun Qa’idige asas bolidighan qanuniyetni asanla angqiralaysiz. Yeni, siz bashqilar üchün birer ish qilip bérish üchün, aldi bilen ashu ish toghrisida oylinishingiz yaki tepekkur yürgüzüshingiz kérek. Shunglashqa sizning bashqilargha birer ishni qilip bérip, shu arqiliq ularning sizgimu oxshash bir ishni qilip bérishini qolgha keltürüshingiz arzuni ré’alliqqa aylandurushning bir intayin yaxshi misalidur. Yeni Altun Qa’ide bilen Özige Tartish Qanuniyiti emeliyette oxshash bir nersidin ibaret.

Siz yuqiriqi altun qa’idini özgertelmeysiz, emma uningdin bir ret qilghili bolmaydighan küch süpitide paydilinip, uningsiz érishkili bolmaydighan yéngi muweppeqiyetlerge érisheleysiz.

Bashqilargha adaletsizlik bilen mu’amile qilish sizning alahide hoquqliringizning biri. Emma siz mezkur qa’idini chüshensingiz, axirida bashqilarmu sizge adaletsizlik bilen mu’amile qilidighanliqini bilisiz. Bu qanuniyet sizning bashqilargha qilghan adaletsizlikler bilen rezilliklerning özingizge qaytip kélishi bilenla toxtap qalmay, sizge uningdinmu éghir, we uningdinmu köp éghir ziyanlarni élip kélidu. Yeni u siz burun qilghan oy-xiyallarning hemmisining netijisini sizge élip kélidu. Shundaq bolghachqa, siz bashqilargha ularning özingizge qilishini arzu qilghan ishlarnila qilip qalmay, siz bashqilarning özingizni qandaq oylishini arzu qilsingiz, sizmu bashqilarni ashundaq oylishingiz kérek.

Siz bashqilargha qarita birer ishni qilishtin burun, aldi bilen ashu ishning mahiyitini öz tepekkuringizda hasil qilisiz. Hemde ashu ishning yighindisi, asasi we mahiyitini özingizning yoshurun éngigha kirgüzüp bolghandin kéyin, andin ashu ish toghrisidiki tepekkuringizni sirtqa tarqitisiz. Sizning yoshurun éngingizgha kirgen u nersiler sizning öz xaraktéringizning bir qismigha aylinip, sizning ish-herikitingiz yaki tepekkuringizning mahiyitige uyghun kelgen halda özgiridu.

Mushu addiy prinsipni biliwalghandin kéyin, siz néme üchün bashqa bir ademni öch körsingiz yaki uninggha hesetxorluq qilsingiz bolmaydighanliqini, siz néme üchün özingizge adaletsizlik qilghan kishilerdin öch alsingiz bolmaydighanliqini, shundaqla néme üchün «yamanliqqa yaxshiliq qilish» kéreklikinimu chüshineleysiz.

Eger siz Altun Qa’idige asas bolidighan qanuniyetni toluq chüshensingiz, pütün insaniyetni birla dostluq rishtisi bilen ebediy baghlap turidighan qanuniyetnimu chüshinip, meyli tepekkur jehette bolsun yaki emeliy ish-heriket jehette bolsun, aldi bilen özingizni zeximlendürmey turup bashqa bir ademni zeximlendürishingiz qet’iy mumkin bolmaydighanliqini toluq chüshinip yétisiz. Xuddi shuninggha oxshash, siz pütün ishtiyaqingiz bilen qilghan her bir tepekkur we her bir ish-heriket sizning öz xaraktéringizge paydiliq yosunda qoshulidu.

Bu qanuniyetni chüshensingiz siz qilichilikmu gumanlanmay turup shunimu bilisizki, bashqilargha qilghan her bir yamanliqingiz arqiliq siz özingiznimu jazalaysiz, shundaqla bashqilargha qilghan her bir yaxshiliqingiz arqiliq siz özingizgimu payda yetküzisiz.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

Maqalining 1-qismining tor adrési:

Bilimxumar: «Balingizgha toghra koyung (1-qisim)»:

http://bbs.izdinix.com/thread-61626-1-1.html

http://bbs.bozqir.net/forum.php?mod=viewthread&tid=6105

http://bbs.alkuyi.com/thread-48822-1-1.html

(Dawami bar)

Wheelchair