Balingizgha Toghra Köyüng

(1-Qisim)

Erkin Sidiq

2015-yili 1-ayning 2-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-61626-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/PDF/20150102_baligha_koyush.pdf

Biz hemmimiz öz balimizgha köyimiz. Bezilirimiz boshraq köyimiz. Bezilirimiz bekrek köyimiz. Yene bezilirimiz bolsa heddidin ziyade qattiq köyimiz. Balisigha köyüsh yaman ish emes. Balisigha köyüsh gunah emes. Uning eksiche balisigha köymeslik gunahtur. Balisigha köyüsh insanlar bilen haywanlarning tebi’iy xaraktéri bolup, ular yaritilghandila ashundaq yaritilghan. Emma, bu yerde «baligha toghra köyüsh» mesilisi bar. Balingizgha öyingizde xuddi bir padishahqa mu’amile qilghandek mu’amile qilsingiz, yaki balingizni xuddi bir kichik padishahni baqqandek baqsingiz boluwéridu. Emma, bu yerdiki muhim gep, u jem’iyetke chiqqanda qandaq mu’amilige uchraydighanliqida. Chong bolghanda jénini qandaq baqidighanliqida. Ata-anilarning balisigha köyüshtin bashqa, yene bir muhim burchi bar. U bolsimu balisini chong bolghanda jem’iyette özige chushluq izzet, we özige chushluq hörmet bilen yashiyalaydighan qilip terbiyelesh, balisini özi tughulghandila ichige sélip qoyulghan insanliq ghururini saqlap yashaydighan qilip yétildürüsh, shundaqla balisini chong bolghanda özige bir yéterlik iqtisadiy kirimni yaritalaydighan qilip östürüsh. Yéqinqi 10-20 yil mabeynide, iqtisadning tereqqiy qilishi, shuning bilen bir qisim Uyghur a’ililirining iqtisadiy shara’itining yaxshilinishigha egiship, ularning balilarni bir qisim yaxshi pezilet bilen terbiyelishi jehette xéli zor chékinish yüz berdi. Men hazir peqet su ichmey, peqet dukanlardin sétiwalidighan ichimliknila ichidighan balilarni uchritimen. Ular «suning héchqandaq temi yoqken», deydu. Hazirqi nurghun balilar chüshte öyde etken bir xil yaxshi tamaqni yep, kechte bolsa chüshte éship qalghan tamaqni qet’iyla yégili unimaydu. Ular «Chaqchaq qiliwatamsen, men bir kündiki ikki waq tamaq üchün oxshash tamaqni yemdim?», deydu. Hazirqi bir qisim balilar qattiq ishleshning, bezide ghurgülchilikte yashashning, japagha chidashning némilikini bilmeydu. Yeni hazir bezi balilar hurun, japagha chidimaydighan, qolidin anche ish kelmeydighan, we éghir derijide israpchiliq qilidighan bolup chong boluwatidu. Bezilirining hetta nahayiti ghelite mijez-xulqliri bar. Uningdin bashqa, hazir chong boluwatqan Uyghur baliliridiki bir roshen özgirish, ularning mijezidiki «Uyghurluq» ning köp ajizlap kétishidin ibaret. Mana bular «baligha toghra köyüsh» ni bilmigen ata-anilar ishlep chiqarghan bir qisim «mehsulatlar» dur.

1-resim: Uyghur baliliri

Uyghur nopusining asasliq qismi yézilarda bolup, ularning ichidiki xéli zor sandiki kishiler üchün «bala terbiyelesh» arqiliq yetmekchi bolghan meqset téxiche «balini öltürüp qoymay chong qilish» tinla ibaret. Shunglashqa gerche mezkur maqalidiki mezmunlar bizning déhqanlirimizghimu mas kelsimu, ularning mutleq köp qismi hazirche téxi bundaq hazirqi zaman bilimliridin paydilinalaydighan bir imkaniyet ichide emes. Méningche bala terbiyesi jehette hazir ular üchün eng muhim wezipe pütün xelq miqyasida kem dégende toluqsiz ottura ma’aripni heqiqiy türde emelge ashurush, hemmeylenni kem dégende toluqsiz otturini tamamlighuche oqutushtin ibaret. Peqet shuningdin kéyinla Uyghur déhqanlirining arisidimu ilmiy yosunda bala terbiyeleshtin söz achalaymiz. Men her bir qérindashlardin bu ehwalni her waqit estin chiqarmasliqini ümid qilimen.

Manga yéngi témilar üstide teklip we telep yollighan qérindashlar ichide bala terbiyesini tilgha alghanlar xéli köp. Shunglashqa men bu jehette köp izdendim. Hazirmu izdiniwatimen. Men bu qétim qérindashlargha melum bir dölet xelqining bala terbiyesini yaxshilishigha zor derijide tesir körsetken bir kitabning mezmunini tonushturimen. Kitabning ismi «Balingizgha toghra köyüng» bolup, u eng deslipide ashu döletning radiyosida bir mezgil léksiye qilip sözlen’gen. Uning tesiri we ünümi nahayiti yaxshi bolghandin kéyin, u léksiyeler toplinip, we retlinip, bir kitab qilip ishlen’gen. Uningdin bir mezgil waqit ötkendin kéyin u kitab In’glizchighimu terjime qilin’ghan bolup, men bu qétim ashu In’glizche kitabtin paydilandim. Oqurmenlerning hazirche zéhnini peqet maqalidiki mezmunlarghila merkezleshtürüshini qolgha keltürüsh üchün, men bu qétim aptorni maqalining eng axirida tonushturushni muwapiq kördüm.

Men chet ellerde nahayiti uzun yashidim. Hemde Uyghurum üchün maqale yézip bérimen, dep nurghun ishlarni meqsetlik közettim. Ashu ishlarning biri bala terbiyesidin ibaret. Shundaq bolghachqa, men Yaponlar, Yehudiylar we Amérikiliqlar balini qandaq terbiyeleydighanliqini bir az bilimen. Men bu qétim «Balingizgha toghra köyüng» dégen kitabni oqush jeryanida, uningda bayan qilin’ghan balini yaxshi terbiyelesh toghrisidiki bir qisim idiyeler men chet elde körgen we chet elde bilgen bala terbiyeleshning ilghar usulliri bilen nahayitimu mas kélidighanliqini bayqidim (Bu kitabta Amérikidek tereqqiy qilghan gherb elliride cheklen’gen, balini urushtek bezi usullarmu bar bolup, men oqurmenlerning bilip qélishi üchün ashundaq mezmunlarni qisqartiwetmidim, emma men oqurmenlerdin undaq mezmunlardin janliq paydilinishni ümid qilimen). Uningdin bashqa, men yazidighan nersilerning ichide ata-anilarning balini yaxshi terbiyelesh usulidin bashqa yene chong-apa we chong-dadilarning mes’uliyetlirimu bar. Shunglashqa men bu maqalini hazir özi layiq izdewatqan, layiq tépip toy qilish aldida turuwatqan yashlar, we baliliq bolghan, balisi xéli chong bolup qalghan, we newrilik bolghan ata-anilarning hemmisining bir qétim oqup béqishini ümid qilimen.

Eslidiki kitab 3 chong qisimdin teshkil tapqan bolup, her bir qisim yene köpligen kichik témilargha bölün’gen. Men kitabtiki peqet Uyghurlargha mas kélidighan mezmunlarnila alidighan bolghachqa, töwende men mezmun jehette kitabning eslidiki tertipini saqlaymen, emma kichik témilarni men özüm qoyup mangimen. Shundaqla bu maqalini torlargha bir qanche qisimgha bölüp yollaymen. Töwende yazidighinim pütünley eslidiki kitabtiki mezmunlar bolup, eger men özümning oylighanlirini qoshup qoymaqchi bolsam, uni bir «Ilawe» sheklide ayrim mezmun qilip qoshup qoyimen.

1. Layaqetlik Ata-Ana Bolush Asan Ish Emes

Her bir ata we her bir anining yüriki yaki qelbide oxshash bir nerse choqum bar bolidu. U bolsimu bir ortaq arzudin ibaret. Eger siz ashundaq ata yaki anilarning birsi bolidikensiz, u halda siz öz perzentingizning bir parlaq istiqbalgha érishishini ümid qilisiz. Eger siz öz perzentingizning kelgüsi anche éniq emesliki heqqide bezi alametlerni köridikensiz, meyli u chong bolsun yaki kichik bolsun, siz aldingizda téxi bir éniq yol bolmighan ashu bir mezgil waqit ichide özingizning azabini we köngülsizlikini yürikingizning chongqur yérige yoshurup turup yashaysiz.

Bir mukemmel dada we bir mukemmel ana bolush hergizmu bir asan ish emes. U bir kichik mes’uliyetmu emes. Bu mes’uliyet bir bala mushu dunyagha köz échish bilenla toxtap qalmaydu. Balini hemme ishlarda yölesh her bir dada we her bir anining adettiki mes’uliyiti bolup, shuninggha egiship kelgen mesile we éghirchiliqlar hergiz bir balining salamet tughulushi bilen toluq hel bolmaydu. Siz hergizmu turidighan’gha bir öy, uxlaydighan’gha bir kariwat, bashni qoyidighan’gha bir yastuq, we turmushni qamdaydighan’gha bir wasite bolsila kupaye, dep oylash bilenla cheklinip qalalmaysiz. Zörür nersilerning hemmisi mushu shu, dep oylash hergizmu toghra bolmaydu. Balingiz bir parlaq istiqbalgha érishishi üchün qandaq yashisa bolidighanliqi toghrisida bir yétekchi idiyini wujudqa keltürdingizmu-yoq, dégen mesile hemmidin muhim mesilige aylinip qalidu.

Dada bilen apining yürikining eng muhim bir yéride balilirining bir parlaq istiqbalgha érishelishi heqqide bir ümid bar bolidu. Bezi ata-anilar peqet bu ish üstide oylinish we tesewwur qilish bilenla cheklinip qalidu. Ular muwapiq peyt, yaxshi purset we teleyni saqlaydu. Bezi ata-anilar balisining yaxshi istiqbalgha érishishige yardem qilish, we yaxshi istiqbalgha érishishini ilgiri sürüsh eqlige ige emes bolup, ular “balamning péshanisige néme pütülgen bolsa, u shuninggha érisher” dep qarap turidu. Balini öz qismitige tashlap qoyush bilen hergizmu uning bir yaxshi istiqbaligha kapaletlik qilghili bolmaydu. Shunglashqa siz balingizni her waqit bir parlaq yolgha yétekleydighan bir chare tépishqa heqiqiy türde éhtiyajliq bolup, bu ish siz üchün intayin muhim ishlarning birige aylinidu. Bizning balimiz bizning yürikimiz. Bizning balimiz bizning rohimiz. Biz mushuning özidinla ata-ana bolghanlarning mes’uliyitining neqeder éghir ikenlikini biliwalalaymiz. Peqet ata-anilarla balisini terbiyelep we yölep, öz köngülliridiki ulughwar ümidni ishqa ashurup, shu asasta balisini özlirining yüriki bilen rohigha aylanduralaydu.

2. Burun Qilghan Yaxshiliq Kéyin Yaxshi Ünüm Béridu

Bezi dinning qarishiche, bir adem burun qilghan yaxshiliq bilen yamanliq uning buningdin kéyinki hayatigha tesir körsitidu. Burun körsetken bezi emeller buningdin 20 yil ötkendin kéyin andin tesir körsitishi mumkin. Bezi kishiler özliri burun qilghan ishlarni untulup qélip, “Biz burun néme ish qilghan’gha hazir mushundaq teqdirge duch kelduq?” deydu. Bezilirimiz hayatimizdiki chong ongushsizliqlargha yoluqqanda bir yerge mökünüwélip turup yighlaymiz, hemde özimizge “Biz qilghan qaysi yamanliqlar üchün biz mushundaq bir nachar ehwalgha kirip qalduq?” deymiz. Her qandaq bir adem “Méning burun qilghanlirim méning buningdin kéyinki hayatimgha héch qandaq tesir körsitelmeydu”, déyeleydu. Ular shundaq dése dewersun. Emeliyette bolsa bizning burun qilghan-etkenlirimizning küchi bizning buningdin kéyinki hayatimizni kontrol qilidu.

Biz burun qilghan yaxshi emeller bizning buningdin kéyin güllinishimizge yardem qilidu. Biz burun sadir qilghan yamanliqlar bolsa choqum bizni peske chöktüridu. Bu eslide biz izdewatqan “yaxshi teley” ning özi bolup, biz peqet uning eslide özimizning burunqi qilmishlirining küchi ikenlikini toghra tonup yételmeymiz.

Shundaq bolghachqa, eger siz balining dadisi yaki anisi bolush süpitingiz bilen balingizgha da’im we üzlüksiz halda peqet yaxshi emellernila qilip, yamanliqlardin saqlinishtin ibaret toghra yolni körsitip bersingiz, bu sizning balingizgha qaldurghan bir qimmetlik miras bolup qalidu. Shuning bilen balingiz nege barsa bu yaxshi tesirmu uning bilen bille baridu. Yeni bu “yaxshi teley” balingizgha her waqit hemrah bolidu.

3. Baligha Bolghan Köyüm Qosh Bisliq Bolidu

Siz bir perzentlik bolghandin kéyin, siz ulargha intayin köyisiz, hemde axiri bir perzentlik bolghanliqingizdin intayin pexirlinisiz. Hemme ata-anilar özining balisigha köyidu. Özining balisining bir dangliq adem bolushini arzu qilidu. Héch kim öz perzentige bilip turup yamanliq qilmaydu. Bu bir addiy pakit. Emma, ata-anilarning baligha bolghan köyümi bir qosh-bisliq qilichqa oxshaydu. Uning köyümi bezide paydiliq bolidu. Bezide ziyanliq bolidu. Eger ata-anining köyümi muwapiq bolidiken, u paydiliq bolidu. Eger ularning köyümi xata bolidiken, shübhisizki undaq köyüm ziyanliq bolidu. Nurghun ata-anilar balisigha köyünüsh teriqiside qilghan ishliri bilen öz balilirini weyran qiliwetken. Bundaq weyranchiliqni ular özliri bilmey turup sadir qilghan. Yeni, bezi ata-anilar özining balisigha köyüshni chékidin ashuruwétip, uni heddidin ziyade bek qoghdap, balisigha heddidin ziyade köp erkinlik bériwétip, shuning bilen axirida balisini öz-özini baqalmasliq halitige ekélip qoyghan. Bala hemme ishta ata-anisigha yölenmise bolmaydighan bolup qalghan. Bezi a’ililerde, bala némini alimen dése, némini qilimen dése, ata-anilar uninggha héch qandaq qarshiliq körsetmeyla maqul bolidu. U ata-anilar bir ishqa «yaq» dep qoysa balisining köngli yérim bolup qélishidin ensireydu. Eger ata-anilar balisining hemme ishigha mushu teriqide yol qoyidiken, bala ata-anining xojayinigha aylinidu. Ata-anilar bashqa her qandaq nersige qarighanda balisidin bekrek qorqidighan bolup qalidu. Ularda balisining natoghra söz-herikitige qarshiliq körsiteleydighan gheyret bolmaydu. Bala ata-anisining özini erkilitidighanliqinimu (humour) obdan bilidu.

Adette bala birer ish qilghanda ular özining arzusigha egishidu. Ular hergizmu toxtap, qilghan ishidin kélip chiqidighan aqiwet heqqide oylanmaydu. Ular birer nersini istigende, ular «u nersini élishim kérek» yaki «manga u ishni qilishqa yol qoyulushi kérek» dep oylaydu. Ular qiziq-qanliq (compulsive) we asanla achchiqi kélip qalidighan bolup qalidu. Ular özining achchiqini bir nerse chörüwétish, we yaki bir nersini chéqiwétish arqiliq namayan qilidu. Ata-ana bolsa balisining telep qilghini boyiche ish körüshke mejburi ikenlikini hés qilidu. Bala mushundaq qilip bir qétim ghelibe qazan’ghandin kéyin, u bundaq taktikini uningdin kéyin dawamliq türde tekrarlap turidu, hemde her qétim oxshash netijige érishidu.

Bundaq ehwalda gunah kimde? Bundaq ehwalda gunah ata-anilarda. Chünki ular baligha heddidin ziyade köp qétim yol qoyghan. Ata-anilarning undaq qilishi heqiqetenmu balisigha bolghan köyümdin kélip chiqqan. Bu yerde héch kim ata-anilarning öz perzentige bolghan muhebbitige qarshi emes. Bu yerdiki mesile baligha toghra köyüshtin ibaret.

4. Balingizgha Toghra Köyüng

Burunqilar deydighan mundaq bir söz bar: «Eger charwanggha köyseng, uni baghla. Eger balanggha köyseng, uning saghrisigha ur (spank)». Biz bu sözge qulaq sélishimiz we u heqte oylinip béqishimiz kérek. Öz charwilirigha bek köyüp ketken bir adem ularni qoyuwétip, ularning erkin yürüshige yol qoyidu. Shuning bilen bu charwilar bashqilarning köktatliri we bashqa nersilirini yeydu. Shuning bilen u charwilarning igisi buninggha tölem töleshke mejburi bolidu. Bundaq ishlardin saqlinish üchün, charwilarning igisi ularni qozuqlargha baghlap qoyushi kérek.

Bu ish balilirimiz üchünmu oxshash. Biz balimizgha köyimiz, hemde ularni jazalashqa mejburi bolimiz. Ularni jazalighanda biz ularni ölgüche urmaymiz, yaki ularni zeximlendürmeymiz. Belki, biz ularni kéler qétim oxshash xataliqni yene ötküzüshtin burun bir az oylinidighan qilimiz. Laydin teshtek yasaydighanlar bir tal tayaq bilen teshtekni nahayiti éhtiyatchanliq bilen urup, teshtekni bir chirayliq shekilge kirgüzidu. Emma ular hergizmu teshtek yérilip ketküche urmaydu. Bir balini jazalashmu mushundaq bolushi kérek.

Balilarni edepleshning ikki xil usuli bar. Uning biri peqet gep bilenla edeplesh, yene biri bolsa balini urush (flogging). Baligha bir nersini ögitish üchün ulargha sözlesh usulini qollinish kérek. Ulargha ögitish, hemde qayta-qayta ögitish kérek.

Balilarning bir tebi’iy xususiyiti, ular bir demmu jim turmaydu. Ular özlirining qiliwatqinining toghra yaki xata ikenlikini bilmeydu. Ular peqet ashu ishni qilishnila bilidu. Ular qilghan ish bezide toghra ish bolup chiqidu. Bezide bolsa xata ish bolup chiqidu. Ular qilghan ishtin biri xata ish bolsun. Eger ata-ana balini tosmaydiken, baligha agahlandurush bermeydiken, u halda bala «ashundaq ishni qilsam boluwéridiken», dep oylaydu. Eger ata-ana balini ashundaq ishni qilishtin hergizmu tosmaydiken, bala u ishni qayta-qayta qiliwérip, u bir adetke aylinip qalidu. Bala bir ishni qilishni bir adetke aylanduruwalghandin kéyin, uni özgertish intayin qiyin. Köpinche ata-anilar mushu jehette xatalishidu. Ular nurghun ishlargha «bu bir kichik ish iken, uning héch bir ziyini yoq», dep qarap, ularni ötküzüwétidu. Emeliyette ashu kichik ishlar chong weqelerge élip baridu. Eqil ishlitip estayidilliq bilen ish qilidighan adem choqum her da’im balisi qiliwatqan kichik ishlargha diqqet qilip turushi kérek. Kichik mesililerni öz waqtidila hel qilghanliq chong mesililernimu hel qilghanliq bolidu. Bu bir heqiqet. Ata-anilarning bir burchi, balisining ish-herikitini her waqit közitip turushtur. Ata-anilar balining bir xata ishni qiliwatqanliqini körgen haman, uni derhal tosushi we tüzitishi kérek.

Baligha gep qilghanda, gepni siliq we soghuq qanliq bilen qiling. Balingizgha hergizmu achchiqlinip turup gep qilmang. Chünki siz nahayiti achchiqingiz kelgende balingizgha gep qilsingiz, hergizmu yaxshi ünümge érishelmeysiz. Uning eksiche, undaq qilsingiz balingizmu asanla achchiqi kélidighan bolup chong bolidu. Balingizgha chongqur köyünüsh we nahayiti hésdashliq qilish teriqiside gep qilsingiz, yaxshiraq netijige érishisiz. Deslipide balingizgha némining toghra, némining xata ikenlikini éyting. Balingizgha dadisi bilen apisi yaxshi balini yaxshi körüp, nachar balini yaxshi körmeydighanliqini, eger balingiz ata-anisining yaxshi körüshini qolgha keltürmekchi bolidiken, choqum bir yaxshi bala bolushi kéreklikini éyting. Hurunluq qilmay, mushundaq geplerni qayta-qaytilap dep turung.

Biz baligha gep qilghanda, choqum balimiz gépimizni toluq chüshen’güche gépimizni qayta-qayta déyishimiz kérek. Balimiz choqum seweblerni chüshinishi kérek. Ular choqum némining néme ikenlikini, ishni toghra qilishning néme ikenlikini chüshinidighan bolushi kérek. Shundaqla siz balingizgha bir ishni ögitip bolghandin kéyin, balingizni dawamliq közitip, u ashu ishni toghra qilidighan boldimu-yoq tekshürüp turung. Eger u ishlar téxi pütünley izigha chüshüp bolalmighan bolsa, balingizgha dawamliq terbiye qiling. Hergizmu balingizning oxshash xataliqni tekrarlishigha yol qoymang. Eger balingiz siz burun uninggha terbiye qilip bolghan bir ishni yene xata qilidiken, uninggha buningdin kéyin diqqet qilishni éyting. Balilar unchiwala gep anglimas kelmeydu. Eger siz burun balingizgha toghra terbiye qilmay, balingizning poqini qaturup qoymighanla bolsingiz, balingiz gépingizni choqum anglaydu. Balilardiki eski adetler ata-anilarning öz waqtida gep qilmasliqi, we öz waqtida terbiye qilmasliqi tüpeylidin wujudqa kélidu. Eger baligha bir ishni ögitip bolghandin kéyin u yene ashu ishta xataliq ötküzidiken, emdi uning saghrisigha uridighan waqit yétip kelgen bolidu. Emma, shu nerse ésingizde bolsunki, eger shundaq qilishtin bashqa amalingiz yoq bolup qalmisa, hergizmu balingizni urmang. Eger balingizni dawamliq urup turidikensiz, balingiz uninggha könüp qélip, balingizning térisi qélinliship, uninggha tayaqmu ötmeydighan bolup qalidu. Bara-bara tayaqtinmu qorqmaydighan bolup qalidu. Balini urushta ata-anilar choqum eqilni obdan ishqa sélishi kérek. Hergizmu balini achchiqingiz kelgende urmang. Bezi ata-anilar achchiqi kelgen haman balisini uridu, balini qalaymiqan we sewebsiz uridu. Bu baligha rehimsizlik qilish bolup hésablinidu.

Balingizni urmisingiz bolmaydighan yerge kelgende, urushtin bashqa choqum yene balingiz bilen paranglishing. Balingizgha qilghan ishining xata ikenlikini choqum yaxshi chüshendürüng. Balining qilghini bir xata ish ikenlikini, siz uni bu heqte burun köp qétim agahlandurghanliqingizni, emma uning oxshash xataliqni tekrarlighanliqini uninggha obdan chüshendürüng. Balingizgha qilghan ishining xata ikenlikini, bu qétim yene oxshash xataliqni sadir qilghanliqini éyting. Choqum balingiz öz könglide qilghan ishining xata ikenlikini tonup yetken bir haletni wujudqa keltürüng. Balingizning bu qétim ashu bir ishni xata qilghanliqi, shunga uning jazalan’ghanliqi, sizning uni mushundaq jazalashtiki meqsitingiz uning bu ishni buningdin kéyin este ching saqlap, ashundaq xataliqni qayta ötküzmeslik üchün ikenlikini balingizgha toluq bildürüng.

Balingiz yaman ishlarni qilishtin toxtighanda, tebi’iy halda yaxshi ishlarni qilidighan bolidu. Balingizgha choqum «yaxshiliqqa yaxshiliq, yamanliqqa yamanliq» kélidighanliqini ispatlap béring. Yeni, xuddi xata ish qilghanda balingiz jazagha uchrighan’gha oxshash, balingiz yaxshi ishlarni qilghanda, ular choqum bir az mukapatqa érishishi kérek. Shunga balingiz yaxshi ishlarni qilghanda, choqum uni balingiz yaxshi köridighan birer buyum bilen mukapatlang. Balingizning söz-herikitige hergizmu bixudluq qilip perwasiz yürmeng. Balingizning yaxshi söz-herikitini choqum maxtang we medhiyeleng, shundaqla uning yaman söz-heriketlirini choqum tenqidleng. Bu bala terbiyesidiki bir intayin muhim pirinsip. Balingizgha qayta-qayta ögitish balingizni bir yaxshi adem qilip terbiyelep yétildürüshning birdinbir usuli. Bu heqiqetke hemme ata-anilar choqum toluq ehmiyet bérishi kérek.

Chet Elde Netije Yaratqan Uyghurlar—Tughluq Abdurazaq, Gülnaz Abduqadir

Men aldinqi 3 parche maqalemde jem’iy 7 neper qérindishimizni qisqiche tonushturdum. Méning undaq qilishtiki meqsitim, wetendikilerge her xil kespiy sahelerdiki xelq'ara sehnilerde muhim rol éliwatqan qérindashlarni qisqiche we eynen tonushturup, shu arqiliq wetendiki yash-ösmürlerni könglige chong-chong nishanlarni turghuzup, yaxshi oqushqa righbetlendürüsh, hemde bashqilar qilalighan ishni Uyghurlarningmu qilalaydighanliqigha emeliy misal keltürüp bérish. Men bu qétim dostimiz Tughluq Abdurazaq bilen doktor Gülnaz Abduqadirni tonushturimen.

(8) Tughluq Abdurazaq

Dostimiz Tughluq Abdurazaq özining baliliq hayatini ürümchide ötküzgen. U 1982-yili 7-ayda Shinjang Uniwérsitétining matématika fakultétida sinipning aldi bolup oqushni tamamlap baklawurluq unwanigha érishkendin kéyin, öz fakultétigha matématika oqutquchisi bolup élip qélin'ghan. U derslerni yaxshi ötüp oqughuchi we oqutquchilarning yuqiri bahasigha érishken, hem tézla matématika léktorluqigha östürülgen. Shundin bashlap ta 1988-yilghiche matématika fakultétida léktor bolup toluq kurs oqughuchilirigha différénsiyal-intégral, siziqliq algébra, abstrakt algébra, guruppa we halqa nezeriyesi, matématikiliq analiz qatarliq derslerni ötken. Uningdin bashqa, Tughluq «ré’al analiz» gha a’it bir kitabni In’glizchidin Xenzuchigha terjime qilghan, hemde «matématikigha a’it kespiy Xenzu tili» namliq bir derslik kitabni tüzüp chiqip, özi bir yil ders qilip ötken.

2-resim: Dostimiz Tughluq Abdurazaq. Bu resim 2014-yili 6-ayda tartilghan.

Dostimiz Tughluq Abdurazaq bilen Lale. Bu resim 2014-yili 10-ayda ottura déngizda kétiwatqan bir sayahet paraxoti üstide tartilghan.

U 1988-yili memliket boyiche chet'elge ewetilidighan mutexessislerni tallash üchün bérilidighan «Visiting Scholar Test» dep atilidighan imtihanda aptonom rayon boyiche eng yuqiri nomur alghan bolup, En’gliyening worik Uniwérsitéti (Warwick University) ge bilim ashurushqa ewetilgen. U En’gliyede bilim ashurush jeryanida In’glizche «TOEFL», «GRE» dep atilidighan Amérikigha aspirantliq oqushqa chiqishni meqset qilghan oqughuchilargha telep qilinidighan imtihanlargha qatniship, hemde ularda yuqiri netijilerge ériship, Amérikining shimali karolina shtatidiki Chepél Xil Uniwérsitéti (University of Chapel Hill) ning matématika kespining doktorluq oqushigha qobul qilin’ghan. Shuning bilen Tughluq 1990-yili 1-ayda Amérikidiki oqushini bashlighan. Bu mektep Amérikida eng aldinqi qatarda turidighan 25 aliy mektepning biridur.

Ikki yildek matématikining aspirantliq pirogrammisida oqush jeryanida, Tughluq özining «qollanma matématika» sahesige alahide qiziqidighanliqini bayqap, Amérika boyiche aldida turidighan yene bir uniwérsitét «shimaliy karolina shtatliq uniwérsitéti» (North Carolina State University) gha almishiwélip, yéngidin barliqqa kelgen statistika fakultétining «biologik matématika» pirogrammisigha qobul qilinip, doktor Kepler Tomasning yétekchilikide ikki yil qétirqinip oqup, 1995-yili Dékabir éyida yuqiri netije bilen magistirliq unwanigha érishken.

Aspirantliq oqushining axirqi yili, Tughluq özi oquwatqan mektepning ormanchiliq fakultétida «sanliq melumat analiz guruppisining bashqurghuchisi» bolup bir yil ishligen. Shu waqitta «jenubiy Amérika yingne yopurmaqliq orman statistika melumati» namliq kitabni orman fakultétining proféssori Wélliyum Jéymis bilen birlikte tüzüp chiqip neshr qildurghan. Uningdin kéyin u aldi-keyni bolup Amérikida dangqi chiqqan chong shirketlerde, mesilen, Westat, Abt Associates, PriceWaterhouseCoopers ,Young&Rubicam, Merkle Group larda ishlep, kespiy jehette üzlüksiz yuqiri baldaqqa örligen. U hazir Amérikining Merilend shtati Kolombiye shehiridiki Mérkul (Merkle) dep atilidighan shirkette «sanliq melumat mutexessisi we aliy derijilik bashqurghuchi» bolup ishlewatidu. Tughluq mezkur shirkette kesip we bashqurushtin ibaret her ikki jehette intayin muhim rolni öz üstige alghan bolup, uning xizmitidin paydilinidighan statistika xadimliri, sanliq melumat analizchiliri we sanliq melumatni bazarlash kesip ehlilirining sani 300 kishidin ashidu. Uning özi layihelep hem yétekchilik qilip ishlep chiqarghan bir qanche sanliq melumat analiz qilish keshpiyatliri Mérkul shirkitining asasliq mehsulatliri süpitide ishlitip kéliniwatqan bolup, u keshpiyatlar Tughluqning shirkitige zor miqdarda payda yaratmaqta. U hazirghiche öz shirkiti In'glizche «Fortune 500» dep atilidighan, dunyadiki eng muweppeqiyet qazan'ghan 500 shirketke tewe bolghan bir qisim shirketlerge ishlep bergen muhim projéktlerge yétekchilik qildi. Tughluq öz xizmitide pewqul’adde yaxshi töhpilerni yaratqanliqi üchün, u hazirghiche öz shirkitining köp qétimliq alahide töhpikarlar mukapatigha érishti.

Dostimiz Tughluq özining Mérkul shirkitidin bashqa, u yene Merilend shtati Baltimor shehiridiki Koppin (Coppin) shtat Uniwérsitétida «yardemchi proféssor» (Adjunct professor) bolup ishlep, toluq kurs oqughuchilirigha différénsiyal-intégral we igilik statistika derslirini ötüwatidu. U Amérikidiki oqushini püttürgendin kéyin, ilmiy tetqiqat ishlirinimu izchil türde dawamlashturup kelgen bolup, yuqirida bayan qilip ötken shirketlerde nurghunlighan tetqiqat netijilirini yaratqandin sirt, xelq'ara ilmiy tetqiqat zhurnallirida we ilmiy doklat yighinlirida 6 parche ilmiy maqale élan qilghan. Sanliq melumat sahesidiki Amérika we xelq'araliq tetqiqat yighinlirigha teklip qilinip, ilmiy doklatlarni bergen.

Dostimiz Tughluq hazir Amérikida Uyghurlar eng köp yighilghan Washin’gton rayonida yashaydu. U Amérikigha kelgendin buyan, bashqa Uyghurlargha, bolupmu Amérikigha yéngidin kelgen Uyghur oqughuchilargha yardem qilishni izchil türde dawamlashturup kelgen bolup, özining ashu jehettiki yaxshi emelliri bilen Amérikidiki Uyghur jama’itining ortaq hörmitige érishti. U yene intayin méhmandost bolup, her qandaq waqitta uning öyige barsingiz, u sizni intayin qizghin qarshi alidu. Shundaqla uning mijezi nahayiti xushxuy, we rohi intayin kötürenggü bolup, bashqilar bilen bille bolghanda qiziqarliq gepler we yumur-chaqchaqlar arqiliq etrapidiki hemme ademning dilini yorutupla turidu.

Men dostimiz Tughluqning kesip jehettiki muweppeqiyetliridin nahayiti pexirlinimen, hemde uning öz xelqige bolghan köyünüshi, dostlirigha bolghan merdliki we méhmandostluqi, we etrapidikilerge qilidighan yardemlirini eng küchlük ibariler bilen medhiyilimey turalmaymen.

3-resim: Ongdin solgha Shohret Mutellip, Tughluq Abdurazaq, Bilimxumar, Rishat Abbas, we Gulnaz Abduqadir.  Bu resim 2014-yili 6-ayda tartilghan.

(9) Doktor Gülnaz Abduqadir

Doktor Gülnaz Abduqadir Ghulja shehiride tughulup ösken. U 1982-yili Shinjang Yéza-igilik Uniwérsitétining Yéza Iqtisadini Bashqurush kespi boyiche bakalawrliq unwanigha érishkendin kéyin, ashu aliy mektepte 1984-yilighiche 2 yil Léktor bolup ishligen. Shu jeryanda u Xénen Uniwérsitétida bir yil In’gliz tili öginip, Nanjing Yéza-igilik Uniwérsitétida bir mewsum Iqtisad bashqurush kespide bilim ashurghan. Bilim ashurush jeryanida u yene yéza-igilik iqtisadini bashqurush kespining derslik kitabini tüzüsh xizmitige qatniship, ashu kitabning «Yer Bashqurush» dégen bir babini yézip chiqqan. Gülnaz 1985-yili Amérikigha oqushqa kélip, men doktorluq unwani üchün oqughan Kaliforniye Uniwérsitéti Deywis (Davis) shöbiside Yéza-igilik Iqtisadi kespining magistirliq unwani üchün oqughan, hemde 1987-yili Mayda bu oqushni tamamlighan. Uningdin kéyin Gülnaz Amérikining Florida Shtati Geynéswil (Gainesville) shehirige jaylashqan Florida Uniwérsitétigha almiship, dawamliq örlep oqushni dawamlashturghan. Shundaqla 1990-yili «Yémeklik we Bayliq Menbesi Iqtisadi» kespi boyiche 2-magistirliq unwanini élip, 1993-yili bolsa Iqtisad kespining doktorluq unwanigha érishken. Yeni u özining bir qiz bala bolushigha ten bermey, 1985-yilidin 1993-yilighiche ikki magistirliq unwani we bir doktorluq unwanini qolgha keltürgen.

4-resim: Doktor Gülnaz Abduqadir

Doktor Gülnaz Abduqadir 1992-yili oqush püttürmey turupla Dunya Bankisi (World Bank) gha «Iqtisadshunas» bolup xizmetke kirgen bolup, doktorluq oqushini tamamlashtin burun jem’iy 45 döletke xizmet bilen barghan, hemde 50 milyon dollardin 160 milyon dollarghiche bolghan her xil tereqqiyat projéktlirini ishligen. Bu jeryanda u bir Iqtisadshunas bolushtin bashqa yene «Wezipe Bashliqi» (Task Manager) bolush wezipisinimu bille ötigen, hemde yaqa jaylarning tereqqiyati, téz sür’etlik tashyol qurulushi, sughurush we kéreksiz sularni bir terep qilish sistémisining qurulushi, shundaqla Shinjangning ma’arip projékti qatarliqlarda intayin muhim rol oynighan. Shu jeryanda u her xil projéktlerge meblegh sélish témisida 20 parche ilmiy maqale yézip élan qilghan.

Gülnaz 2000-yili In’glizche «Edward Jones Investment Firm» dep atilidighan, Nyuyork Shehirining «Wall Street» dep atilidighan dunyagha dangliq kochisida meblegh sélish igiliki bilen shughullinidighan bir shirketke «Iqtisadiy meslihetchi» bolup xizmetke kirgen, hemde u yerde üch yil ishligen. 2003-yili dunyadiki eng chong bankilarning biri bolghan «Citi Group» bankisigha «Iqtisadiy Bashqurghuchi Emeldar» (Financial Executive) bolup xizmetke kirgen. Hemde 2008-yili dunyadiki eng chong bankilarning yene biri bolghan «Wells Fargo» bankisigha «Iqtisadiy Meslihetchi» bolup xizmetke kirgen bolup, hazirghiche ashu bankida bayliq bashqurush xizmitini ötep kéliwatidu.

Doktor Gülnaz Abduqadir aldinqi 5 yilning hemmiside Amérika memliketlik ayallar qurultiyigha wekil bolup qatnashti. Shundaqla 2013- we 2014-yilliridiki xelq’araliq yuqiri derijilik iqtisadiy meslihetchiler chong yighinigha teklip bilen qatnashti.

5-resim: Doktor Gülnaz Abduqadir, éri Shöhret Seydexmet, we ularning üch perzentliri.

Gülnaz aldinqi 30 yilning mabeynide yalghuz chet elde oquwatqan bir Uyghur qiz oqughuchi we iqtisad kespining bir yuqiri derijilik kesip ehli bolupla qalmastin, u yene bir munewwer Uyghur ana bolush burchinimu bille ötep, hazirghiche Amérikida 3 perzentni tughup béqip chong qildi. Men Gülnazning éri Shöhret Seydexmet bilen mektepdash bolup, biz Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan waqittin tartipla tonushattuq. Gülnaz bilen Amérikida 1993-yili tonushtuq, hemde shuningdin tartip oz-ara ariliship ötüwatimiz. Gülnaz meyli a’ile ichide bolsun, yaki xizmette bolsun, özige intayin yuqiri telep qoyup, qattiq tirishidu. Ishlarni intayin yuqiri mes’uliyetchanliq bilen hemde ilmiy usulda qilidu. Bashqilargha heqiqiy türde köyünidu, hemde semimiy mu’amile qilidu. Mushundaq süpetler bilen Gülnaz méning könglümde bir qehriman Uyghur ayalning obrazini tikligen bolup, men uningdin intayin pexirlinimen.

«Kitab Oqush Yili» Heqqidiki Yéngi Idiyeler

2015-yilini Uyghurlarning «kitab oqush yili» qilish teshebbusining türtkiside, yéngi idiyeler arqa-arqidin otturigha qoyuluwatidu. Töwendikisi men torlarda uchratqan kitab oqush yili bilen munasiwetlik yazmilar bolup, oqurmenlerning diqqitige sélip qoyush üchün ularning tor adréslirini bu yerge tizip qoydum:

Uyghurlarda kitabetchilik

http://bbs.bagdax.cn/thread-27588-1-1.html

Izdinish kitabxanisidin «kitab yili» gha azghine sowghat

http://bbs.bagdax.cn/thread-27576-1-1.html

Kitab uqush yili pilani we kitab heqqide

http://bbs.izdinix.com/thread-61595-1-1.html

Kitab yilida beriket tap! Samawer ashxanisi

http://bbs.izdinix.com/thread-61600-1-1.html

Bu kitablar sizde yoq herqachan hama

http://bbs.izdinix.com/thread-61596-1-1.html

Eng dangliq nadir kitablar sétilidu

http://bbs.izdinix.com/thread-61570-1-1.html

Kitab oqush yili heqqide yéngi teklip

http://bbs.bagdax.cn/thread-27544-1-1.html

Kitab yilining tunji qedemlirini qandaq pilanlidingiz?

http://bbs.bagdax.cn/thread-27552-1-1.html

Eskertish:

Waqit qiyinchiliqi tüpeylidin, men buningdin kéyin her 2 heptide bir parche yéngi maqale teyyarlashni qarar qildim. Bu qararim bir qisim qérindashlarning könglini yérim qilip qoyushi mumkin bolup, men u qérindashlardin aldin ala epu soraymen.   NASA we kainattiki ishlargha ait yéngi xewerlerni burunqidekla öz waqtida yézip yollap turushqa tirishimen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

(Dawami Bar)

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair