Oylunush ichide ilgirilesh

Edebiy Axbarat

Mingchébi (mongghul)

Lolulu

1- Pakitlarning Qistishi

junggo, chet el alimlirining shinjang tarixi heqqidiki eserlirini oqughanda, uyghurlar ésil millet dégen xulasige kélishingiz tebiiy, shinjangda yüz bergen bezi tarixiy hadisiler goya tépishmaqqa oxshaydu. Mesilen:

qedimki zamanda bu zéminda honlar, chong yawchilar, saklar, éftalitlar, changlar, tübütler, türkler, siyanpiylar, qitanlar, jurjanlar, mongghullar yashighan. Bu milletlerning bezisi öz dewride karamet zoriyip, qudret tépip, jahanni sorighan. Lékin hazirqi künde bolsa, bezisi kichiklep, ajizlap ketti, bezisi tarix sehnisidin pütünley yoqilip ketti. Uyghurlar bolsa, tarixtiki boran- chapqunda rawaj tépip, zoriyip, shinjangning asasiy millitige aylandi, buning siri néme?

Burunqi qochu uyghurliri öz dewride turpandila soghdi yéziqi, qedimki uyghur yéziqi, xenzu yéziqi, süriye yéziqi, sanskrit yéziqi, pars yéziqi, türk yéziqi we tangghut yéziqi bilen budda dinigha, maniy dinigha, néstoriyan dinigha, mejusi dinigha ait diniy kitablarni tash metbeede neshir qilalighan, bundaq ehwal öz zamanisida dunyada kem uchraptiken. Buning siri néme?

Birer dewrning medeniyet jewherlirini eks ettürüp béreleydighan katta medeniyet erbabliri yoq milletni intayin medeniyetlik millet, dep atimaq tes. Shinjangdiki her qaysi milletler ichide uyghur millitidin yüsüp xas hajip, mehmud qeshqeri dégen ikki neper katta medeniyet erbabi chiqqan, buning siri néme?

Uyghurlar ilgir- axir bolup shaman dinigha, maniy dinigha, mejusi dinigha, budda dinigha, axirida islam dinigha étiqad qilghan. Dunyada din- eqidini shundaq köp tallighan millet tolimu az tépilidu. Buning siri néme?

Uyghurlar shimaliy mongghul qumluqida yashighan chaghlirida san jehettin anche köp emes idi. Kéyin üch yolgha bölünüp köchüp, téximu chéchilip ketti. Emma uzun ötmeyla tarimdiki bir munche qebile- ellerni assimilyatsiye qildi. Kéyinki uzun tarixiy jeryanda xéli köp xenzuni, mongghulni, qitanlarni assimilyatsiye qildi. Shundaq zor assimilyatsiye qilish iqtidaridiki sir néme?

Altay tili sistémisidiki milletlerning hemmisining tarixtin qalghan éghiz edebiyati bar, lékin öz aldigha sistéma hasil qilalaydighan nurghun edebiy mirasi bar millet peqet birla uyghur milliti, buningdiki sir néme?

......

Men ene shu mesililer üstide bir uyghur buradirimdin eqil soridim. U aliy mektepning proféssori bolup, shinjangning we ottura asiyaning qedimki medeniyiti, ottura esirde farabi wekillikidiki islam- ereb medeniyitini pishshiq biletti, xenzularning klassik edebiyatigha bekmu qiziqatti, hazirqi zaman dunyawi pelsepe éqimliridinmu keng melumatliq idi. Uning éstétika, muzika, ussul we tarix qatarliq sahelerni öz ichige alghan köp xil eserliri bar. U chüy yüenning toqquz nezme namliq shéirlirinimu terjime qilghan. U heqiqiy bilimlik, ötkür nezerlik alim, u arilashma medeniyet nezeriyisini terghip qilghanliqi, shéirlirida din'gha nisbeten bezi qarashlirini ipadilep qoyghanliqi, öz millitining eyiblirini egitip tenqid qilghanliqi üchün, daim yétim haletke chüshüp, chongqur xiyalgha chöküp qalidiken. U mundaq deydu:

- bu sirlarni, hazirqi zaman tili bilen éytqanda, échiwétish, qobul qilish, dep yéshish mumkin. Shinjangning üch teripi égiz tagh. Omumen qarighanda, u tebiiy muhiti jehettin békik halette turidu. Shuninggha teshekkur éytimizki, qedimki zamandiki atliq milletler we sodigerler tagh- dawanlardin éship, bipayan chöllerni kézip, xelq'ara karwan yollirini échip, dunyaning sherqi bilen gherbini tutashturghan. Yunan, rum medeniyiti, iran- ejem medeniyiti, islam- ereb medeniyiti bu yerge toplan'ghan. Mana mushundaq muhitta ösüp yétilgen uyghurlarning terep- terepke yol achidighan échiwétish rohigha we etrapliq qobul qilish gheyritige ige bolushi tebiiy. Terep- terepke yol achqandila ronaq tapqili, tereqqiy qilghili bolidu. Bumu hazirqi künde dunyagha pur kétiwatqan nezeriyige, térmodinamikining 2- qanuniyiti boyiche barliqqa kelgen éntropiye nezeriyisigimu uyghun kélidu. Tashqi dunyadin dawamliq halda quwwet- medet élip özini toluqlap turghanda, yiltizsiz giyahqa oxshash haletke chüshüp qalmaydu. Ereblerning bir alimi uyghurlarning tarixiy en'enisini mundaq bir obrazliq oxshitish bilen süpetligen: u goya töt témining hemmisidin dérize échilghan öyge, güllerning reng, puraq türlirini ayripmu turmayla shirne yighidighan hesel herisige oxshaydu.

Proféssorimiz medeniy miraslarni tekiye qilip uxlaydighan ademlerge oxshimaydu. Méning maxtap éytqan geplirim uni memnun qilalmidi, eksiche, uning chirayi tutuldi.

- uyghurlarning ésil en'enilirining, - dédi u gepke kiriship, - tarixtiki eng parlaq netijisi qaraxanilar sultanliqining wujudqa kelgenlikidur. Uningdin kéyin, déngiz- okyan qatnishi rawajlan'ghanliqtin, shinjangni arilap mangidighan xelq'ara soda karwan yolliri bikar bolup qaldi. Shundaq bolsimu, uyghurlar shu kona yipek yolida japagha chidap qatnap yürüp, keng dunya bilen bolghan alaqisini saqlap kelgenidi. Yéqinqi nechche on yil mabeynide, awwal ereb dunyasi terepke baridighan yollar békildi, andin jenubiy asiya ikkinchi quruqluqigha baridighan yollar békildi, uningdin kéyin sowét ittipaqi terepke baridighan yollar békildi, pütün memlikettimu memliket derwazilirini quluplash siyasiti yolgha qoyuldi. Shinjang bir- ikki yil emes, yigirme ottuz yil békik halette qaldi. Qedimki zamandiki échiwétish muhiti échiwétish rohini yétishtürgen bolsa, hazirqi békik muhit békik psixikini peyda qilip qoydi. Epsuski, biz ijtimaiy hadisilerni birla siyasiy nuqtidin közitishke bérilip kettuq. Jem'iyet köp tereplime, qatlammu- qatlam iken, uninggha birla nuqtidin qarighanda, chala bolup qélishi muqerrer. Bir qanche nuqtidin - sotsiologiye, pisxologiye, jughrapiye qatarliq jehetlerdin qarilidighan bolsa, bir munche mesile tépish mumkin.

Buradirim üstilidin bir parche salam xetni élip, manga terjime qilip berdi. Uning ichki ölkidiki aliy mektepte bilim ashuruwatqan oqughuchisi öz xétide mundaq yazghan:

hörmetlik ustazim, salam!

Béyjinggha kelginimge yérim yil bolay dep qaldi. Bu yerde terep- tereptin kéliwatqan xewerler oylinishqa mejbur qilghanliqtin, közüm échilishqa, nezer dairem kéngiyishke bashlawatidu. Sélishturghanda perqligili bolidu. Bu adettiki bir heqiqet. Téximu yuqiri pellige sélishturup körgili bolidighan nersiler köz aldimda turghachqa, ilgiri shinjangda tégige yételmigen bir munche ishlar chüshinishlik bolup qéliwatidu. Men öz millitimni qedirleymen, bizning millitimiz ottura esirde ottura asiya boyiche nahayiti yuqiri medeniyetke ige bolghaniken.

Élawe: iranliq yazghuchi juweyni 13- esirde püttürgen jahan'goshay )dunya istélachisi( dégen esirining kirish sözide: ular uyghurlarning yazma hüjjetlirini, bilimlirini medeniyetning yuqiri pellisi dep qarighanidi. Dep yazghan. Meripet bilen medeniyet türkiy tilda oxshash bolghachqa, beziler medeniyet bilen meripetni ayrish yüzisidin, meripetning ornigha in'glizche civiligtion dégen sözni qollan'ghan. Kéyin civiligtion dégen sözning ornini uyghurlar dégen söz élip, uyghur dégen söz türkiy tilda meripetning simwoli bolup qalghan. Uyghurlarning medeniyet- meripet jehette ottura esirde ottura asiya boyiche qandaq chongqur tesirat qaldurghanliqini ene shuningdinmu bilgili bolidu.

Yéqinqi bir nechche yildin buyan millitimizning ilgirilesh qedimi téz boluwatamdu yaki astimu? Bizning xenzu xelqi bilen bolghan emeliy perqimiz aziyiwatamdu yaki köpiyiwatamdu? Bu mesililer yéqindin buyan méngemge kiriwaldi. Bu mesililerde bir xulasige kélishke jür'et qilalmidim, lékin töwendiki emeliyetler heqiqeten kishini qayghurtidu:

1. 50- yillarda bizdin téyépjan, zunun qadir, abdukérim xoja chiqqanidi, kéyinki chaghlarda bolsa bizde tibetlik zashidawagha, qazaq ekberge oxshash pütün memliketke meshhur shair, yazghuchi chiqqini yoq.

2. Bizning shinjangning naxsha- ussul makani deydighan dangqi bar idi. 50- yillarda bizning naxsha- ussullirimiz heqiqeten pütün memliketke pur ketkenidi. Yéqinqi yillardin buyan bir izida toxtap qalduq. Memliketlik musabiqide aran bir qétim 3- derijilik mukapatqa érishiptuq.

3. Ichki mongghul, tibet we ningshya rayonlirining chong- chong tiyatirliri béyjinggha apirip oynaldi, shinjangning yoq.

4. Shinjang dashöning qurulghinigha yérim esirdin köprek waqit boldi. Lékin ulugh béritaniye ipisklofidiyisi ge ichki mongghul dashösi bilen yünnen dashösi kireligenu, shinjang dashösi kirelmigen.

5. Biz yipek yoli üstide yashap kéliwatimiz, lékin taki hazirghiche bizdin yipek yoligha dair chongraq eser chiqqini yoq.

......

Yene bir munche misal keltürüshüm mumkin, mushundaq hadisiler ichimizni örtimemdu?

Ustazim, bu hadisiler üstide sizmu bash qaturup baqqansiz.

Éhtimal, alliqachan jawab taptingiz, eqil körsitishingizni ümid qilimen.

Proféssor buradirim birdem oylan'ghandin kéyin sözlidi:

‏‏-‏- bu yash otturigha qoyghan mesililer üstide oylinip yürginimge bir qanche yil bolup qaldi. Millitimizge nisbeten éytqanda, xette yézilghan hadisilerni étirap qilish tolimu azabliq ish, lékin ular pakit, pakitni étirap qilmay bolmaydu. Bu pakitlar nurghun ademning yürikige tegmekte, tesir qilmaqta, ularni oylap körüshke mejbur qilmaqta. Ilim pozitsiyide rastchil bolushni telep qilidu. Millitimizning tarixiy en'eniliri kéyinki chaghlarda rast gepni qilghanda, obdan jari bolalmidi. Échiwétish rohimiz nachar boldi, keng jelp qilish rohimiz ajiz boldi. Siz axbarat jadimi, bu jehetlerde sizde melumat bolushi choqum. Lékin u mes'uliyet bizde emes, uni chékidin ashqan sol chilliq lushyeni keltürüp chiqarghan.

-- chékidin ashqan sol chilliq lushyeni tüzitildimu?

-- shundaq, partiye 11- nöwetlik merkizi komitét 3- omumiy yighini tüzetti. Shuni nezerde tutumizki, chékidin ashqan sol chilliq lushyeni makan jehettin pütün memliketni qaplighan. Zaman jehettin bolsa, 1957- yildiki küreshtin -- yerlik milletchilikke qarshi küreshtin bashlap hésablighanda, 20 yil dawam qildi. Medeniyet inqilabi jeryanida bolsa, sol chilliq eng yuqiri pellige chiqti. Shu xata siyasiy heriketler emeliy turmushta tüzitildi, lékin uning kishilerning yürikide yillap- yillap qaldurghan tesirini bir- ikki künde tügitish mumkin emes. Shu tesiratlar waqti- mezgili piship yetkenda échip, yéngi süpette bash kötürüp chiqip, bashqa bir tereptin kishilerning herikitige hökümranliq qilishi mumkin. Uyghur xelqide kéyinki yillarda peyda bolghan qéyidash rohiy halitini ene shu chékidin ashqan sol chilliq lushyenining millitimizde qaldurghan illetliri démey mumkin emes. Bu jehette emeliy turmushtin közitip körsingiz iken.

2. Qéyidash Rohiy

halitiproféssor aldimgha qoyghan mesililerni közde tutup, birmunche adem bilen paranglashtim, birmunche ehwal bilen tonushtum. Birer xata siyasiy heriketning kishilerning dilini renjitkendin kéyin qandaq qéyidash rohiy haletlirini keltürüp chiqiridighanliqini chongqur hés qildim. Tarixiy bimenilik tola chaghlarda bashqa bir bimenilikning jazalishigha uchraydiken. Birinchi achchiq derdni yutqan adem ikkinchi achchiq derdni yutushqa mejbur bolidiken. Birinchisini nailaj mejburiy yutqan bolsa, ikkinchisini öz rayi bilen yutidiken. Ene shundaq qéyidash héssiyatining yoshurun éqimi deslep shundaq mewj urup, küchlük örkeshleydiki, hetta ijtimaiy orni xéli yuqiri, yiraqqa közi yétidighan ademlermu, pem- parasiti ötkür, éghir- bésiq ademlermu uninggha tartilmay qalmaydiken. Ene shundaq peytte yürektiki dolqunning pes koygha chüshüshini sewrchanliq bilen kütüshke mejbur bolidikensiz. Eger kimki yenglirini shümeylep, qollirini oynitip, choqan kötürüp, dolqun'gha qarshi heriket qilidiken, kütken arzusining eksiche aqiwetke qélishi turghan gep. Buning bir nechche yil ilgiri bezi mesililer toghrisida bezi uyghur mutexessislerdin eqil sorisam, ular bir bolsa, emeliy mesililerdin özlirini qachuratti, bir bolsa, aldi- keynige qarapraq sözleytti, yaki soghuq külüsh bilenle tügitetti. Bu ularning temkinliki, éghir bésiqliqi. Chünki dolqun kötürülüwatqanda, ular gep- sözde, herikette éhtiyatchan bolushqa mejbur idi. Bu yerdiki derdni shundaq derdni tartmighan ademning chüshinishi mumkin emes. Chékidin ashqan solchilliq lushyenining ijtimaiy turmushqa bergen zerbisi her tereplime bolghachqa, uninggha nisbeten yénish, qéydashmu köp tereplime bolmaqta. Paranglashqan ademlerdin qaldurghan xatirilirim az emes. Ularning hemmisini kitabxanlar aldigha qoyushum mumkin bolmighachqa, bu yerde birnechche parchisinila neqil keltürey.

1‏-xatire:

aptonom rayunluq diniy ishlar idarisi islam diniy bashqarmisining bashliqi muhemmet tursun 30 nechche yashlarda bar, uning nurluq közliridin uyghurlargha xas chéchenlik chiqip turidu, u xenzuchini rawan sözleydiken. Soallirimgha qaldurmay jawab bérip olturdi. Nazuk mesililerde gepni yoputup olturmidi, yaki mensepdarlarche püchek gepler bilen quruq yanduridighan ishnimu qilmidi, nahayiti semimiy paranglashti, parang arisidiki köngüllük külkiliri uning sözlirining semimiyitini téximu kücheytip turdi.-- sowét ittipaqidin, türkiyidin kelgen muhajirlirimiz daim: shinjangda qandaq bolup din ewj élip ketti? Dep soraydu. Biz ulargha mundaq jawab berduq, ewj élip kétishining menbesi bar. 50- yillarda toghra diniy siyaset yétekchilikide xudasizliqni teshwiq qilish erkinlikimu, xudagüyluqni teshwiq qilish erkinlikimu bar idi. Wetenperwer diniy erbablar hökümetke masliship, birmunche paydiliq ishlarni qilghan. Din idéologiyige mensup, u ademning idiyiwi köz qarishi. Marks, lénin: din'gha qopal memuriy wasite bilen muamile qilghili bolmaydu, dep alliqachan éytqanidi. Medeniyet zor inqilabi mezgilide töt kishilik guruh dinni wehshiylerche depsende qildi, nurghurn meschitni taqiwetti, tartiwaldi: islam ehli izzetleydighan mollilirimiz égiz qalpaq kiygüzüp sazayi qilindi; uzun saqal, uzun chapan- yektek mollilirimizning izzet- abroyi idi, bezi jaylarda ularmu qaychilap- qirqip tashlandi; musulmanlarning nezeride qur'an allataalaning wehiyi, emri idi, hedis muhemmed eleyhisalamning telimi idi. Ene shu muqeddes kitablar erebche bolup, medeniyet inqilabighiche kem tépilatti. Qolida erebche qur'andin birer nusxa bar adem uni göherdek qedirlep saqlaytti. Lékin isyanchi baturlar otqa tashlap tügetti. Bu ehwal musulmanlarning yürikini yara qilmay qalmidi.

Élawe: ademning héssiyati tashqiridin kéliwatqan tesirge qarita tolimu sezgür bolidu. Adem türlük- tümen shey'ini özining héssiyat eglikidin ötküzüp, shuninggha munasip jawab qayturidu- xushal bolidu, ghezeplinidu, meyüslinidu, huzurlinidu. Yaxshiliqqa yaxshiliq, yamanliqqa yamanliq her jayda bar, dégen gep ademning héssiyatining eks rolimu bar, dégen gep. Ademning héssiyatini qedirlimigen kishi shu ademning özini qedirlimigen bolidu.

Marks iqtisadshunasliq- pelsepe originali namliq esiride: muhebbetni muhebbet bilenla, ishenchni ishench bilenle almashturush mumkin dep yazghanidi. Iskender zulqerneyin öz zamanisida sherqqe yürüsh qilip, iran shahi darius II ni meghlup qilghanidi. U atliq leshkerlirini bashlap, darius I ning qebrisi yénidin ötkende, attin chüshüp, qebrige gül qoyup, özining izzet- hörmitini bildürgen. Bu buningdin 2400 yil ilgiri nusret tapqan padishahning meripet we pezilitining ipadisi, u arstotélning munasip shagirti. Wehalenki marksizmning hamiysimiz déyishiwalghan töt kishilik guruh ning wujudida eks etkenliri bolsa, iptidaiy wehshiylik boldi. Ular xelq, amma dégen sözlerni aghzidin chüshürmeydu, lékin nezeride adem bolsa kashki. Ular ademni goya öz qolidiki yiplarning yardimi bilen heriketlinidighan qorchaq dep qarap, ularning héssiyatini jalighiniche ayagh- asti qildi. Bügün bu bir top ademni qaqshatqan bolsa, etisi u bir top ademni renjitti, ular öz hoquqidin paydilinip öktemlik qilip, kishilerning yürikige lenet- ghezep uruqini chachti. Bundaq ghezep mubada cheklik dairidin halqip, omumiy tüs alidighan bolsa, ete- ögün yaki yoshurun halda, yaki toghridin- toghra we yaki egri yollar bilen kötürülüp, ijtimaiy turmushni dawalghutidighan küchke aylinidighanliqini ular xiyalighimu keltürüshmidi.töt kishilik guruh yoqalghandin kéyin, partiye we hökümet diniy siyaset jehette malimanchiliqlarni ongshap, taqilip ketken meschitlarni échip berdi, tartiwélin'ghanlirini qayturup berdi, 1 milyon 800 ming yüen pul ajritip, noqtiliq meschitlerni rémont qilghuzdi. Qur'anni uyghurchigha terjime, neshir qildurup berdi. Bu ish pütün ottura asiya boyiche yéngiliq boldi. Sowét ittipaqida shuninggha oxshash kitablarni neshir qilishqa yol qoyulmighachqa, bizning ademlirimiz sowét ittipaqigha tughqan yoqlap barsa, u tereptiki musulmanlar uyghurche qur'anni yuqiri bahada sétiwélish arzusini bildürgen. Ürümchide diniy shöyüenmu quruldi. Hökümet her yili heremge adem ewetiwatidu. Bu ishlar chet ellerdiki musulmanlarning medhiyilirige érishmekte.zulum bar yerde qarshiliq bolidu. Chékidin ashqan solchilliq lushyeni din'gha bir qanche yil zulum salghanidi, weziyetning özgirishi bilenla din hewisi bash kötürüshke bashlidi, medeniyet inqilabidin ilgiri meschitke yolimaydighan ademler namaz oquydighan boldi. Sheherlerdimu, yézilardimu meschitler yasaldi, kéngeytildi, yéngidin sélindi. 1958- yili 14 ming meschit bar idi, hazir 19 minggha yetti. Shinjang ijtimaiy penler akadémiyisi bultur jenubiy shinjanggha adem ewetip tekshürüp qarisa, chet- paynap yézilardimu, koénlun taghlirining étekliridimu, hetta teklimakanning léwidimu meschit bar iken. Chet- yaqa yerlerde yiraqtin körünüp turghan chirayliq binalarning meschit ikenlikini sorimay turupmu bilgili bolidiken, toqsun nahiyisining nahayiti paynap bir yéride xelq yette chaqirim yerdin toshup kélip ichidiken, lékin ular pul yighish qilip, östeng chapmay, meschit sélishiptu. Meschit sélish üchün pul kérek. Bu emdila bayashad turmushqa érishiwatqan déhqan, charwichilargha yük emesmu?! Meschit köpeygenliktin medrismu köpeymekte. Türlük sewebler tüpeylidin, déhqanlar balilirini ilim- bilim we pen- téxnika öginidighan adettiki mekteplerge bermey, medrislerge béridighan boluwaldi. Dinda oqush üchün muwapiq sanda oqughuchi qobul qilish zörür. Lékin tolimu köp bolup ketse, uyghurlarning medeniyet sewiyisini östürüshke néme paydisi bolar?'

Élawe: bir qutuptin yene bir qutupqa ötüp kétish, qéyidash, dégen ene shu.

2 ‏- xatire:

aptunum rayunluq az sanliq milletler til- yéziq xizmiti komitétining muawin mudiri éli abit özining ishxanisida xiyalgha chömüp olturuptu. Men sorighan soallarmu u yéqindin buyan kéche- kündüz oylap yürgen mesililer iken. Uning qoshumisidin qayghu chiqip turatti. U bom awazda achchiq külke arilash gep bashlash bilenla qaynap qaldi:--chékidin ashqan solchilliq lushyeni pütün jungxua milletlirini özining zerbe nishani qildi, lékin til- yéziq jehette peyda qilghan balayiapetlirining derdini bolsa, peqet bir nechche milletla tartti.chékidin ashqan solchi stalinmu özining tilshunasliqqa dair eserliride, til- yéziqning sinipiyliki yoq, dégenidi. Élimizdiki chékidin ashqan solchil lushyen til- yéziqni zormuzor siyaset bilen birleshtürüwaldi. 50- yillarda sowét ittipaqi terepke éghish teshebbus qilinip, uyghur tiligha rus tilidin bir munche ijtimaiy, tebiiy pen atalghuliri qobul qilin'ghanidi. Shu atalghularning qobul qilinishini bir xil ilgirilesh déyishke tégishlik. Sowét ottura asiyasidiki ilgiri ereb élipbesini qollan'ghan ittipaqdash jumhuriyetler yéziqlirini islah qilip, slawyan yéziqini qollandi. Shinjangdiki uyghur, qazaq, tatar, qirghiz, özbék ziyaliylirining hemmisi dégüdek sowét qazaqistanining, qirghizistanning, özbékistanning kitab, gézit- jurnallirini oquyalaytti. Sowét ottura asiyasida terjime xizmitimu yaxshi ishlen'genidi. Ularning kitab, gézit- jurnallirining yardimi bilen dunyadin xewerdar bolghili bolatti. 50- yillarda shinjangdiki bir nechche az sanliq milletning medeniyet jehettiki uchurliri anche békik emes idi.junggo- sowét munasiwitining buzulghanliqi til- yéziqqimu tesir qildi. Ilgiri rus tilidin qobul qilin'ghan sözlerning ornini xenzu tili aldi. Emeliyette, bu bir xil chékinish. Til- yéziqning döletler munasiwiti bilen néme alaqisi bolsun?! Xenzu tilidiki pelsepe, teshkilat, iqtisad, kadir dégen sözler yapon tilidin qobul qilin'ghan, ularmu yapon basqunchilirigha qarshi urush tüpeylidin shu sözlerni özgertkini yoq. Shu chaghlarda bu bir munche uyghur ziyaliylirining idiyisidin ötmigen bolsimu, lékin chékidin ashqan solchil siyasiy hawa bésimida özgertishke mejbur boldi.

Élawe: xenzularning yéziqi tashpaqa qépi, ustixan yéziqi, qongghuraq- isriqdan yéziqi, chong yögimech xet, kichik yögimech xet dégendek yéziq nusxiliridin hazirqi qélipliq yéziq nusxisigha özgergiche shekil jehettin nurghun özgirishlerni öz béshidin ötküzgen bolsimu, lékin asasiy jehettin yenila yekke boghumluq shekillik yéziq halitini özgertkini yoq. Halbuki uyghurlar deslepte runik élipbesi asasidiki türkiy yéziqni ishletken, kéyin soghdi yéziqi asasida qedimqi uyghur yéziqini ijad qilghan, islam dinigha kirgendin kéyin ereb élipbesini qollan'ghan. Qedimki zamanda uyghur aqsöngekliri parschinimu qollan'ghan, uyghur xaqanliridin bolghan toqquz oghuz (toqquz uyghur) xaqanining mongghuliye égizlikidin tépilghan qebre téshigha uyghur yéziqi, soghdi yéziqi we xenzu yéziqi chékilgen. Ottura tüzlengliktin tépilghan qedimki zaman abidiliride - qebre tashlirida xenzu yéziqidin bashqa yéziq yoq. Démek, uyghurlarning til qobul qilish iqtidari xenzularningkidin küchlük, turpandin tépilghan medeniy yadikarliqlar ichide xenzu alimliri oquyalmighan bir xil xenzuche yéziq chiqqan, tekshürüp delillesh netijiside uning quju uyghurliri qobul qilip qollan'ghan töt chasa xet ikenliki melum bolghan. Bumu uyghurlarning qobul qilish iqtidarini ispatlap béridu.--heqiqeten chektin yérim qedem éship ketsila bimenilik bolup qalidu.

Töt kishilik guruh yawa atlardek pétiraqlidi, uyghurlarning til- yéziqigha muamile qilishta chektin yérim qedem emes, on- yigirme qedemlep chetnep qangqip ketti, rus tilidin qobul qilin'ghan sözlernila emes, bir nechche yüz yil ilgiri qobul qilin'ghan parsche sözlernimu qaldurmay chiqirip tashlashqa urundi.

Élawe: uyghur tilida chettin qobul qilin'ghan sözler köp, uningda parsche, xenzuche, mongghulche, erebche, rusche sözler bar. Bu ehwal uyghurlarning tarixta échiwétish rohigha bay ikenlikini chüshendürüp béridu.

töt kishilik guruh til mesiliside chong xenzuchiliq qildi, ilgiri chettin qobul qilin'ghan sözlerning ornigha xenzuche sözlerni zormuzor dessitishke urundi. Mesilen: hésab, til- edebiyat dégen sözlerni xenzuchigha özgertishning néme hajiti bar?! Gézitte türküm- türkümlep élan qilish yoli bilen xenzuchigha özgertilgen sözler bir nechche minggha yétidu. Bu az gep emes! Kéyin barghanséri ewjige chiqti. Öz küchige tayinip ish körüsh, gheyret bilen küchinip ishlesh dégendek ibarilernimu ziligingshing, faféntuchyang dep özgertishke urundi. Bundaq ehwalning kishini guman'gha, qayghugha qaldurushi tebiiy. Amma bularni qobul qilalmighachqa, gézittiki til bilen amma otturisidiki til oxshimaydighan boldi. Insaniyet jem'iyiti tilning peyda bolushi bilen teng wujudqa kelgen. Til qalaymiqanlashsa, ademlerning öz'ara alaqisige kashila qilidu.töt kishilik guruh aghdurulush bilenla ghir qilip töwen'ge siyrilduq.Ötmüshte xenzuchigha özgertilgen sözlerning hemmisini qayta özgerttuq, yene kélip ashuruwettuq. Xelq ammisi buningdin bir nechche yüz yil ilgirila qobul qilip adetlinip ketken xenzuche sözlernimu özgertiwettuq. Mesilen: küeyzi ni choka gha, bending ni orunduq qa özgertiwalduq. Bular eksiche, éghizgha rawan chüshmeydu.

Élawe: bir qutuptin yene bir qutupqa ötüp kétish, qéydash dégen ene shu.

3‏-xatire:

shinjang méditsina shöyüenining muawin mudiri abduqadir raxman balnitsida opiratsiye qildurup emdila qaytip chiqqan. Késeldin téxi sellimaza saqiyip ketmigen, bir'az yadangghu, olturup- qopushimu tesrek iken, bir nechche éghiz gep qilipla u alimliq xislitini ayan qildi, bezi ishlarni özining kechürmishliri bilen delillep, xush péilliq bilen sözlep berdi:-- 50- yillarda xenzuche öginish qizghinliqimu nahayiti üstün idi. Men lenju üniwérsitétida oqughanda, xenzular bilen bir sinipta oqudum, xenzuchini biliwalghandin kéyin, köz aldimda bipayan bilim déngizi peyda boldi.

Élawe: muhemmet peyghember hediste: ilim chinda bolsimu élinglar dégeniken, ereblerde: ilim igilirining düwet- siyahini shéhitlarning qénidek qedirlesh kérek dégen ibretlik söz bar iken.

IX esirde ereb xelipisi memun baghdatta terjime idarisinimu öz ichige alghan eqil sarayi qurup, terjimanliqni katta in'amlar bilen teqdirligen, chet ellerning nersilirini keng qobul qilghaniken. Shu munasiwet bilen el qindi, el razi, farabi qatarliq katta medeniyet erbabliri otturigha chiqqan, shanliq islam- ereb medeniyiti wujudqa kelgen. Démek, échiwétish, qobul qilishmu ereb medeniyitining en'enisi, péshqedem uyghur ziyaliyliri ichide xenzuchini bilmeydighanliri az, mukemmel bilidighanlirimu köp, burhan shehidi xenzuche qedimki uslubta shéir yazalaydu. 4- may ning tesirini hemmidin awwal qobul qilip, uyghurche shéirni janliq tilda yézishni terghip qilghan. Turpanliq shair abduxaliq uyghurmu xenzuchini obdan bilidiken. Aptonom rayunning sabiq muawin reisi merhum es'et is'haqup, shinjang sifen dashösining sabiq muawin mudiri nusret shehidi we shinjang dashösining sabiq muawin mudiri enwerxan babalar azadliqtin burun öz puli bilen aile oqutquchisi teklip qilip, xenzuchini ögen'gen. Üch wilayet inqilabining rehberliridin abdukérim abbasop shinjang darilfununida oquwatqan chéghidila xenzuchini estayidil ögen'gen. Xenzuchini öginish eslidinla uyghur ziyaliylirining yaxshi en'enisi.- kéyin men béyjing méditsina shöyüenige bilim ashurushqa ewetildim. Yétekchi oqutquchim junggo penler akadémiyisi ilim sékisiyisining ezasi idi, töt xil til biletti, nezer dairisi keng, bilimi chongqur, memliket boyiche chet ellerdimu dangqi bar idi. U mendin: nechche xil chet el tili bilisiz? Dep sorighanda, chöchüp kétip: chenzu tilini bilimen dédim. U külüp kétip: bu kupaye qilmaydu, chet el tilliridinchu? Dep soridi. Üzraq rusche bilimen dédim, u: qanchiki köp til bilgen kishi shunche keng nezerlik bolidu dédi. Béyjing méditsina shöyüenide töt xil chet el tili kursi bar iken. Ustazim méni kursqa qatnishishqa dewet qildi. Shuning bilen in'gliz tilini talliwaldim. Til- yéziq ögen'genning paydisini kördüm. Hazir uyghurche, xenzuche, rusche, in'glizche kespiy kitablarni oquyalaymen, méditsinagha dair melumatlardin xewerdar bolalaymen. Aldimda keng dunya turuptu.

Shinjangda békik muhitta turup qalghanliqim sewebi bilen qisilip qalmaymen.

Élawe: chékidin ashqan solchilliq lushyeni, medeniyet inqilabi jeryanida ammining qobul qilish derijisige perwa qilmay, xenzuche öginishni tolimu namuwapiq derijide tekitlidi, ishchi qobul qilishta, kadirning derijisini östürüshte xenzuche bilishni shert qilip qoydi. Milliy rehbiriy kadirlarmu yighinda xenzuche sözleshke mejbur qilindi. Hetta bir milliy rehber awwal xenzuche sözleydighan, andin kéyin yene bir milliy rehber terjime qilidighan ishlarmu boldi.

 1971- yili aptonom rayunluq xelq qurultiyi échilghanda, öz waqtidiki shinjang inqilabiy komitétining mudiri lung shöjin kuénlun méhmanxanisida jenubiy shinjang wekillirining muzakirisige qatnashqanidi, jenubiy shinjang wekilliri öz tilida sözlise, u chüshinelmey: kaldirliship bir némilerni déyishidikensiler, birinimu chüshenmidim, xenzuche sözlisenglar bolmamdu? Dep chichilghan. Ilgiri bezi xenzuche mekteplerde milliy sinip bar idi. Medeniyet inqilabi jeryanida bezi milliy siniplargha xenzu tili bilen ders ötülidighan boldi. Ürümchide bar- yoqi birla qazaq ottura mektipi we birla mongghul sifen mektipi bar idi, ularmu emeldin qalduruldi. Tebiiyki, bu jehettimu ammining yüriki daghlandi.- töt kishilik guruh yoqalghandin kéyin, ammining qorsaq köpüki tügimigen bolghachqa, jem'iyette birdinla xenzuche oqumasliq borini chiqti. Beziler: nechche on yil boldi, aliy mekteplerde yene némishqa xenzu tili bilen ders ötülidiken? Déyishti, shuning bilen beziler: aliy mekteplerdiki teyyarliq siniplirini emeldin qaldurup, uning ornigha öz tilimizda ders öteyli, dégen teshebbusni otturigha qoydi. Beziler, xenzuchini ögenmisek, ichki ölkilerge bérip bilim ashurush, tejribe almashturush, ilmiy muhakime yighinlirigha qatnishish qiyin bolidu, dep oylap, bashqiche qarashnimu otturigha qoydi. Köpchilikning qorsaq köpüki bolghachqa, mesile üstide oylan'ghanda, héssiyat amili üstün orunda turdi. Shunga: terjiman élip barmamduq! Dégenlermu boldi, men uyghur ziyaliysi, öz millitimning tereqqiyati üchün öz mes'uliyitimni ada qilishim lazim. Uyghurche tibbiy kitab nahayiti az, xenzuchini ögensek, oqughuchilarning bilidighini dersliklerdiki azghine bilim bilenla cheklinip qalsa, kamalitige yetken mutexessislerni yétishtürgili bolamdu? Shöyüenimizde söhbet yighini échilghanda, xenzu yoldashlar bir nerse déyishke ongaysizlandi. Men: hemme ishta millitimizning pen, medeniyet, téxnika jehettiki sewiyisini östürüshke paydiliq bolidighan bolmaydighanliqini nezerde tutushimiz lazim, xenzu tilida ders ötüshning layaqetlik tibbiy xadim yétishtürüshke paydisi bar, dédim. Mektipimiz xenzu tilida ders ötüshni qet'iy dawamlashturdi. Aptonom rayunluq partkomning shüjisi janabil bizni teqdirlidi. Aptonom rayunluq siyasiy kéngeshning reisi badey teyyarliq sinipliri emeldin qaldurulsa, oqutush- oqush süpiti töwenlep kétidighanliqni bayqap, aptonom rayonluq partkomgha doklat yazghaniken, bezi aliy mekteplerdiki teyyarliq sinipliri yene eslige keltürülüptu, mushundaq qilish zörür.Élawe: bir qutuptin yene bir qutupqa ötüp kétish, qéyidash dégen ene shu.

4‏-xatire‏:

shinjang ijtimaiy penler akadémiyisi til tetqiqat ornining muawin bashliqi ibrahim mutti men hörmetleydighan alim, köp yilliq türme hayati uning hayatqa bolghan ümidwar pozitsiyisini sunduralmighan, 70 ke yéqinlap qalghan bolsimu chirayi parqirap turidu, qedemlirimu mezmut. Uning nezeride, shinjang békik gewde emes, u özining nezerini her tereplime alaqiler bilen toghrilap turidu. Uning söhbetlirini anglisingiz könglingiz échilip qalidu, uning sözliridin kishining ezayini tikenleshtüridighan héssiyat chiqmaydu. Égiz- pes yollarda köp japa chekken bolsimu, uning elimgha xas pak qelbini dunyaning meynetliri bulghiyalmighan. U herqandaq sorunda ich- qarnini ashkara tökidu.- 50- yillarda béyjing milletler neshriyatida ishleyttim, neshriyatning bashliqi sakonglyaw idi. Shu chaghlarda hökümet milletlerning medeniy miraslirigha ajayip ehmiyet béretti. Bir küni xan sariyigha seyli qilip bérip, xenzu, manju, mongghul, uyghur, tibet tillirida retlen'gen besh tilliq manjuche lughet ni körüp qaldim, uni chyenlung xan retligeniken. Chyenlung katta ziyaliy, qelemgimu, elemgimu kamil, moy qelemde mahirliq bilen yazalaydiken, 14 mingdin artuq shéir yazghaniken. Qandaq, karametmiken?! U, béyjingdiki xan sariyida turupmu mongghul, tibet, uyghur tillirini öginiwalghaniken (élawe: az sanliq milletler rayonlirida ishlewatqan rehbiriy kadirlirimiz ichide qérindash milletlerning tillirini igiligenlerdin qanchisi bar?!) uning bilidighini bir nechche éghiz gep, bir nechche yüz jümle emes, belki hem sözliyeleydiken, hem oquyalaydiken, hem yazalaydiken. U besh tilliq manjuche lughet ni közdin kechürginide bezi uyghurche atalghularning toghra qollinilmighanliqini körüp, öz qoli bilen tüzetken, yéngisar nahiyisi chiyenlung xanning huzurida békitilgeniken.Élawe: her millet rawaj tapqan waqtida haman keng yol échishta we qobul qilishta batur bolidu. Chyenlung shundaq, kangshimu shundaq, u latinchini bilidiken, her küni shunche aldirash bolsimu algébra meshq qilidiken. Uning yawropaning may boyaq resimlirini bahalash iqtidarimu nahayiti üstün iken. Uzun seperlerni bésip junggogha kelgen italiyilik ressam langshinin (bu xenzuche ismi) gha ordida resim sizdurghan. Junggo- yawropache resim sizish usullirining artuqluq yaki kemchilikliri üstide bezide uning bilen muzakirilishidiken. Ular féodal padishah bolush bilenla qalmastin, manju millitining ronaq tapqan dewridiki medeniyet wekilliridur.- besh tilliq manjuche lughet nahayiti qimmetlik kitab iken. Men qaytip kelgendin kéyin, uni qayta neshir qilish toghrisida sakunglyawgha teklip berdim. U kitab tolimu chong bolghachqa, uning üstige, foto basmida chiqirishqa toghra kelgechke, nurghun sermaye kétetti, neshriyatning puli bolmighachqa, sakunglyaw juzungligha doklat yéziptu. Juzungli nahayiti yuqiri melumatliq bolghachqa, u kona kitabning qedrige yétip, bésip chiqiringlar, qanchilik chiqim bolsa, shunchilik pul bérilidu, dep testiq saptu. Men xizmetke aktip qatnashtim. Besh tilliq manjuche lughet axir neshirdin chiqti. Uzun ötmeyla, siyaset solgha burulup ketti, besh tilliq manjuche lughet ni neshir qilishning özi méning jinayitim bolup qaldi. Féodal exletlerni qoghdighan dep, méni soldin soraqqa tartti, hetta méni sakunglyawmu qoghdap qalalmidi. Men shinxua agéntliqidiki yoldashlardin minnetdarmen, besh tilliq manjuche lughet qayta neshir qilin'ghandin kéiyn, kütülmigen halette chet ellerde yaxshi tesirat peyda qiptu. Merkiziy shinxua agéntliqi bu tesiratlarni toplap, qizil serlewhilik paydilinish xewerliride élan qiptu. Buni juzungli körüp nahayiti xursen bulup, testiq sélip sakunglyawgha ewetip bériptu. Neshriyatimizning bu bashliqimu qiziq adem, méni ottek örteydighan tenqid astigha élishiwatqan bir peytte, u köresh meydanigha kirip kélip, peshtaq aldida toxtap: yoldashlar, <besh tilliq manjuche lughet> ni neshir qilghanliqimiz toghrisida zungli yazghan yolyoruqni oqup bérey. Zungli: <bu xizmetke qatnashqan yoldashlar, silerge teshekkür, siler nahayiti yaxshi ish qildinglar>deptu. Yoldashlar, oylap körünglar, bu tenqid mejlisini échiwéremduq yaki toxtitip qoyamduq? Déti. Méni tenqid qiliwatqan kishiler bir- birige qariship turupla qaldi. Elwette, chékidin ashqan solchilliq lushyenining heywisi boshash buyaqta tursun, kücheymekte idi. Méningde kokula bolghachqa, bügün qutulup qalsam, etisi tutulup turdum, kéyin türmige tashlandim, shu tashlan'ghinimche 20 yil yattim...Élawe: hazir bezi sorunlarda uyghurlarning qedimki medeniy mirasliridin türkiy tillar diwani bilen qutadghu bilik tilgha élinmaqta, memliketlik siyasiy kéngeshning muawin reisi hem milletler komitétining mudiri ismail emet türkiyige ziyaretke barghinida, ötküre mutii, imin tursunlar retlep neshir qildurghan türkiy tillar diwani ni alghach barghan. Türkiyining reis jumhuri u kitabni béshigha élip, xursanlik bilen: bu biz türklerning shanliq miraslirimiz dégen. Shinjang ijtimaiy penler akadémiyisi milletler edebiyati tetqiqat ornining bashliqi ötkürning türkiy tillar diwani ni dep tartqan derd- elemlirini kim bilidu? Azadliqtin ilgiri türkiyilik bir ziyaliy ürümchige kelginide, türkiy tillar diwani din bir nusxini ötkürge hediye qilghan, ötkür shu kitabini qedirlep saqlap kelgen. Azadliqtin kéyin, yurti kuchadiki xotunigha tapilap, yerge kömdürüwetken. Buni peqet birla ademge tinip qoyghaniken, qaysibir nöwetlik xelq'ara ilmiy muhakime yighinida chet ellik alimlardin biri shu ikki kitabning shinjangning qedimki zamandiki muhim medeniy mirasi ikenlikini éytqan, ding lichün bu gepni anglap, aptonom rayonning öz waqtidiki reisi seypidin ezizige xewer qilghan. Seypidin ezizi terep- tereplep sürüshtürüp, bu kitabning ötkürning qolida bar ikenlikini anglap, ötkürni tapqan. Ötkür u kitabni teqdim qilishqa razi ikenlikini bildürüsh bilen bille, uning zor qimmitini sözlep bergen. Aptonom rayondin adem teshkillep, retleshni, neshir qilishni teklip qilghan. Uzun ötmey, ongchilargha qarshi küresh bashlan'ghanda, qedimki kitablarni kömüp saqlashning özi alemni özgertish pilanini yoshurun saqlighanliq bolup qalghan. Héliqi türkiyilik toghrisidiki gepler qoshulup, chüshendürüp ketkili bolmaydighan mesilige aylan'ghan. Shuning bilen ötkür türmige tashlan'ghan. Bundaq dishwarchiliqqa uchrighan ademler yalghuz birla emes, shinjangda meliket boyiche omumlashqan qalpaq lardin bashqa, az sanliq milletlerning béshigha yene chet elge baghlan'ghan unsur, yerlik milletchi unsur dégen qalpaqlarmu kiydürüldi. Xéli köp péshqedem alimlar, mutexessislerge yaki undaq, yaki mundaq qalpaq kiydürüldi. Ular chekken riyazetler uyghur milliy medeniyitimu chekken riyazettur. Bu ehwal ziyaliylarning yürikini daghlimay qoymidi, solchil ependiler lezzetlik ashliqni haraq tiripigha aylandurup qoydi. Haraqning tiripidin lezzetlik nerse emes, achchiq nerse chiqidu, xalas!

Medeniyet zor inqilabi jeryanida türmide yétip anglisam, sakunglyawni küreshke tartqanda, besh tilliq manjuche lughet ni uning yüzige étishiptu! Töt kishilik guruh junggoning kona medeniyitini féodalizm, kapitalizm, shyujéngjuyi dégen kaltekler bilen dumbalidi, uyghurlarning qedimki medeniyitinimu bosh qoymidi. Kimki öz millitining medeniyitini teriplise, shuninggha chong qalpaqlarni kiygüzüshti, milliy medeniyetni dep peshwa yégen, tenqid astigha élin'ghan, küreshke tartilghan adem az emes.Élawe: uyghurlarning qedimki medeniyitige féodalizmning shamisi dégen ot tamgha bésildi- yu, 24 tarix qa singip ketken tarixiy idéalizmning latqiliri bolsa, yene lömüldep yamridi. Beziler zormuzor toqup, tarixni öz meyliche burmilap, xenzularning rolini xalighiniche mubalighe qildi. Bezilerning sherhlishiche, 疆 dégen herp shinjangning simwolimish, yuqiridiki siziq altay téghi, otturidiki siziq tengri téghi, astidiki siziq kuénlon téghimish, yuqiridiki 田 herpi jungghariye, astidiki 田 herpi tarimmish. Ularning buningdin: shinjangning burunning burunisidila junggoning zémini ikenlikini ene shu 疆 heripidinla bilgili bolidudégen xulasini chiqirishqan. Shu memeden alim hazirqi shenshi ölkisining bir qisim yerliri ju sulalisi dewride kök art (pamir) uyghurlirigha mensup ikenlikini untup qalghan! Yene beziler: turpandiki karizni lin zéshüy keship qilghan déyishti. Ular shundaq kélishtürüp hékaye toqughanki, hetta: lin zéshüy turpanda tünep qaptu, kéchide yer astida su shaqirap aqqan awazni anglaptu. Etisi yerlik ademlerni yighip quduq kolatquzuptu, kariz ene shundaq peyda boptu déyishti. Tarixiy kitablargha qarighanda, miladidin 48 yil ilgirila turpanda qosh (idiqut) döliti höküm sürgeniken. Mubada kariz bolmighan bolsa, ottek makan qochuda ademler néme yégen, néme ichken bolatti?!

Tang padishahliqning rahibi budda nomlirini élip kélish sepiride qochu xanliqi tewesidin ötkende nediki suni ichkendu? Tebiiyki, bular kona tarixiy qarashning ashkarilinishi, uyghurlarning milliy ghururigha azar qilidighan bundaq qarashlar. Elwette, uyghurlarda keypiyat qozghaydu. Ammining keypiyatliri qoshulup toplan'ghanda, eqilning kontrolluqgha boysunup, muwapiq chekte toxtap qalmaydu, chékidin éship, bezi bimene heriketlerni peyda qilishi mumkin. Dashöning bir uyghur proféssori tang dewridiki shinjang naxsha ussuli namliq bir eserni teyyarlap, neshriyatqa yollighaniken, neshriyatning bir tehriri: kitabingizning ismi yaxshi emesken, özgertip bersingiz qandaq? Dep télifun bériptu. Proféssor: némishqa? Dep soraptiken, tehrir némishqa tang tewridiki deysiz? Uyghurlarning désingiz bolmamdiken? Deptu. Shu proféssor bir ilmiy muhakime yighinida: ‏medeniyet ezeldin öz'ara qobul qilinidu. Ottura tüzlenglik medeniyiti uyghur medeniyitini qobul qilghan, uyghur medeniyitimu xenzu medeniyitini qobul qilghan dep sözligeniken, yighindin kéyin biraw uninggha shéir bilen hujum qilip, uni öz millitini qoghdimaydu deptu. Shuning bilen ikki milletning tarixtiki öz'ara tesiriy mesilisi sezgür mesilige aylinip qalghan. Ilmiy muhakime yighinlirida tilgha élinmaydighan bolup qalghan. Bundaq pisxika tereqqiy qiliwérip, teripleydighan geplerla sözlinip, kemchilik, eyibler tilgha élinmaydighan halet kélip chiqqan. Yene bir yighinda, töt kishilik guruh ning kitablarni köydürgenliki üstide gep bolghanda, bir uyghur alim: <kitablarni töt kishilik guruh> la köydürgen emes, ereb tarixidimu kitab köydürgen exmiqaniliqlar bolghan, ereb qoshunlirining bash qumandani emir quteybe öz qoshunlirini bashlap semerqendke bésip kirgende, qedimki uyghur yéziqidiki kitablarning hemmisini köydürüp tashlighan. Uning shtab bashliqi uyghur bolup, uyghur yéziqidiki kitablarni oqughanliqi üchün héliqi bash qumandan teripidin öltürüp tashlan'ghan dégen, bular tarixiy pakit, lékin bu gepler bezilerning quliqigha yaqmighan, goya özlirining yüzlirige qara sürtürlgendek hedep küchep reddiye bérip kétishken. Emeliyette, kitab köydürgenler yalghuz emir qutteybila emes, öz waqtida aq taghliqlarning serdari bolghan ap'aq xoja diniy esebiylikni qutratqanda, nurghun kitablarni köydürüp, nurghun ademni ottura we gherbiy asiyagha köchüp kétishke mejbur qilghan.Élawe: bir qutuptin yene bir qutupqa ötüp kétish, qéydash dégen ene shu.

5‏-xatire: qéyidash.

Men yene héliqi uyghur buradirimni izdep bardim. U chet eldiki ilmiy léksiyisini tügitip emdila qaytip kelgeniken, rohi üstün, közliridin nur chaqnap turuptu. Chet el sayahiti munasiwiti bilen nezer dairisi téximu kéngiyiptu, qarashlirining derijisi téximu yuqiri kötürülüptu.- qéyidash pisxikisining ipadilirini körüpsiz,- dédi u, - emeliyette, chékidin ashqan solchil lushyendin qéyidaydighan pisxika xenzulardimu nahayiti küchlük bolghan. Biraq xenzular qéyidashliqta diqqitini békikliktin échiwétish teripige yötkep, chet ellerning nersilirini imkan qeder özige qobul qilishqa bashlidi. Biz az sanliq milletler bolsaq, qéyidashliqta diqqet- nezerimizni öz chembirimiz ichigile yighip, özimizning milliy bir némilirimiznila imkan qeder qoghdash bilen bolup qalduq. Xenzular birnechche yildin buyan pirqirighuch sheklide pirqirap mangghan bolsimu, yönilishi yuqiri örlesh bolmaqta, lékin biz bolsaq, chemberdiki bir izdila chöchilewatimiz, chemberning yérim diamétiri téxi shu péti turuwatidu, chember barghanséri tariyip barmaqta. Qéyidash rohiy haliti bilen özini kichikkine bir chember ichige békitip qoyghanda, bashqilarning nersilirini qobul qilish tolimu tes. Birnechche yildin buyan bizde ilgirilesh boldi, lékin bashqa milletlerge sélishturghanda, qedimimiz asta.- biri piqirighuchsiman, biri chembersiman, bu nahayiti obrazliq oxshitish iken.- qéydash pisxikisi millitimizni ziyan'gha uchratmaqta, békinmichilikni kücheytip, en'eniwi échiwétish rohimizni peseytip qoymaqta. Eger hoshimizni tapmay, shundaq rohiy haletning ewj élishigha yol qoyidighan bolsaq, u chaghda bashqa milletlerdin köp aqida qalimiz.- bu mesile toghrisidiki mulahizingiz emeliyetke uyghun, pishqan xulase iken. Oqughuchingizgha xet yazsingiz bolidiken.- alliqachan yazdim.

3. Yöliniwélish pisxikisi

proféssor bilen yene uchrashtim. Uning keypi bosh, uning bilen tonushqandin buyan shuni bayqidimki, u birer gheshlikke yoluqqandila qoshumisi türülüp qalidiken. Uning üstilide bir parche salam xet turuptu, konwérti téxi emdila yirtilghandek turidu. Béyjingdiki héliqi oqughuchi yazghan xet iken: hörmetlik proféssor:sizge salam!xétimge yazghan uchuringizdin minnetdar boldum. Ustazim, sizning qarashliringizgha qoshulimen, hazir biz nurghun jehetlerde qalaq halette turuwétiptimiz, chünki, qéyidash rohiy halitimiz millitimizning échiwétish, qobul qilishigha tosqun bolmaqta. Méningche, bu héchqanche éghir késel emes, peqet köpchilik az- tola oylinidighan bolsaqla eqilge kéleleymiz. Hazirqi uchur dewride békiniwélish özini- özi öltürgenlik bolidu. Bu addiy heqiqetni millitimiz chüshinidu. Ustazim, éytinga, qéyidash rohiy halitimiz tügigendin kéyin, millitimizde rohiy halette yene bashqa tosalghumu bolarmu? Méningche, bolidu. Yéqinda biz béyjingdiki dostlar bir yerge toplinip qélip, mundaq bir mesile üstide muhakime qilishtuq: némishqa biz uyghurlar bezi sahede nahayiti zérek bolup, xenzulardin éship chüshimiz, yene bezi sahelerde xélila arqida qalimiz. Soda saheside, shinjangdiki shunche köp milletning uyghurlardin éship kétidighini yoq. Partiye merkiziy komitétining 3- omumiy yighinidin tartip hazirghiche bolghan qisqighine on yil ichide meyli memlikitimizning ichide bolsun, meyli sirtida bolsun, uyghur sodigerlirimizning ayighi tegmigen yer az. Guangdungluq xenzular tijaretke nahayiti mahir kélidu. Shundaq turuqluq guangjuning senyuenli dégen yéri uyghur sodigerlerning makanigha aylinip qalghan. Buninggha xenzularning özimu heyraniken. Chünki bashqa ölke, rayunlardin barghan xenzular til mesilisi sewebi bilen guangdungda turalmaydiken. Uyghur sodigerler bolsa, jujyang déltisida bexudük yüridiken. Shangxeylik xenzularmu tijaretke mahir. Shundaq bolsimu shangxeyning sherqiy jéjyang kochisi uyghur kochisigha aylinip ketkili tas qalghan. Hetta paytext béyjingdimu uyghur sodigerler xéli qaynaydu.Élawe: uyghurlarning sodigerchilik qilish qabiliyiti chet ellik erbablarnimu heyran qaldurmaqta. Paydilinish xewerliri ning 1987- yil 3- ayning 12- künidiki sanigha mundaq bir xewer bésilghan:réytir agéntliqining 5- mart guangju téligrammisi. Junggoning eng chet rayunimu murekkep qarangghu bazarlardiki pul sodisi bilen, etkeschilik torliri bilen birleshmekte, shyanggangning shimalidiki guangju shu torda muhim rol oynimaqta.......nurghun pul sodigerliri shinjangdin kelgen uyghurlar iken. Ular kolléktip oqet qilidiken, xenzular bilen riqabetlishidiken. Ular chong sheherlerde yaki sayahetgahlardiki méhmanxanilar aldida oqet qilidiken.pul tégishidighan bir uyghur sodiger guangju wogzalining aldida men bilen gepliship: biz her birimiz éyigha 1000 yüenche pul tapalaymiz, lékin bu oqet tolimu müshkül deydu... Üch neper uyghur sodigiridin terkib tapqan bir guruppidikilerning éytishiche, ular ürümchidin guangjugha her nöwet kelginide üch ay turidiken, her nöwette 30 ming dollar shyanggang puli tégiship élip, uninggha nurghun gezlime élip, ürümchige mangduridiken.bir uyghur sodiger mundaq deydu: biz kolléktip heriket qilimiz, chünki biz élip kelgen pul köp bolghachqa, xewp- xetermu chong. Bizning oqet qiliwatqinimizgha üch yil boldi. Her qétimda üch ayche turumiz. Shinjangdin kelgen uyghurlar ashpez, satrashmu alghach kélidiken, ular guangjugha kélip kétip turidighan uyghurlargha xizmet qilidiken. Qachanla bolmisun, shundaq sodigerler birnechche yüzdin kem bolmaydiken.bundaq qarangghu bazar oqiti jenubiy junggoda nahayiti omumliship kétiptu. Bashqa sheherlerdimu, shu jümlidin, béyjing, shangxey, shienlerdimu we sayahet merkezliridimu bar iken. Pul tégishidighan uyghur sodigerler béyjing shehirining merkizidiki bir ashxanining daimliq xéridari iken. U ashxanining shundaq dangqi barki, hetta chet elliklermu uninggha shinjang bankisi dep leqem qoyuptu...bu xewerni neqil keltürüshtin meqsitim, chet el pullirini pelemma qilish heriketlirini medhiylesh emes. Chet el pullirini pelemma qilish bilen shughullinidighan xenzularning sani uyghurlardin jiq köp ikenliki choqum, lékin bu xewerdin qarighanda, xenzular riqabette uyghurlargha teng kélelmeydu. Mushu bir jehetmu uyghurlarning sodigerchilik qabiliyitini eks ettürüp bermemdu?soda sahesige qarighanda, men uyghur bolush süpitim bilen nahayiti pexirlinimen, lékin bashqa sahelerge qarighanda, meyüslinimen. Mesilen, medeniyet, pen- téxnika sahesidiki hazirqi halitimiz kishini memnum qilalmaydu. Ustazim, siz manga qarighanda köp ehwaldin xewerdar. Men bu yerde mundaq bir nechchila ehwalni éytay:

1. 1986- yili aliy mektep imtihanigha qatnashqan uyghur oqughuchilarning matématikidin alghan nomuri 60 qa yetkenler aran %0.9 din sel köpreknila teshkil qiliptu, bir pirsentke yetmeydiken.2. Yéqinqi birnechche yildin buyan uyghur oqughuchilardin ichki ölkilerdiki tetqiqat orunlirigha we aliy mekteplerge aspirantliqqa imtihan bérip imtihandin ötken- qobul qilin'ghanliri on'gha yetmeydiken.3. Shinjangdin ichki ölkilerdiki aliy mekteplerge bérip oquwatqanlar ichide ijtimaiy pende oquydighanlar tebiiy pende oquydighanlargha qarighanda jiq köp iken, démek ilmiy tetqiqat orunlirigha bérip xizmet qilidighanlarningmu az bolushi tebiiy.bu mesililer heqiqeten kishini qayghugha salidu. Undaq oylisaqmu, bundaq muhakime qilsaqmu, gep shu yerdiken: hazirqi dunyada herqandaq bir millet mezmut turup rawaj tapmaqchi bolidiken, pen- téxnikisini rawajlandurushi zörür. Ustazim, bu mesililerni oylap körgenlikingizde shek yoq. Bizning xulasimizmu sizningki bilen oxshash chiqishi mumki. Shundaq bolsimu yenila sizning telimingizni anglashqa teyyarmen.proféssorning oylighanlirimu bar iken. U héliqi salam xetni qatlap élip qoyup, oylap turmastinla: bu mesilini yéshish asan dédi. Uning éytishiche, nurghun ademning könglide oylighanliri bar iken, lékin gepning ochuqini qilghili unimaydiken. Uning özi birmunche sorunda gepning ochuqini sözlep körüptu, lékin her qétim söliginide birmunche soghuq, tene geplerge yoluquptu. U shairlargha xas mijezlik bolghachqa, azghina tenige uchrisila keypi örlep kétidiken. Umu köp chaghlarda mushu ish üchün ghem yep azablinidiken. U héliqi oqughuchining jasaritini yaritidiken. U mundaq deydu:‏- weziyetning tereqqiyati bizdin dunyani yéngi tepekkurda közitishni telep qilmaqta. Yéngi tepekkur déginimiz, hazirqi zaman éngigha we hazirqi zaman métudologiyisige ige tepekkur démektur. Ijtimaiy hadisilerni ene shundaq tepekkur bilen tehlil qilghandila ilmiy xulase chiqarghili bolidu. Birmunche kishiler birer mesile toghra kelsila haman özini kemchiliksiz mukemmel qilip teswirleydu, eyibni bashqilargha ittiridu. U kona tepekkur. Uning mesile hel qilishqa yardimi bolmaydu, köp bolsa, waqtinche öz- özige teselli bolidu. Bu yash oqughuchi ikki sahediki perq bilen otturigha qoyghan, emeliyette xulasimu shuning özidin chiqip turuptu. Bu heqiqeten kishini oylanduridu: uyghurlar soda saheside intayin zérek, medeniyet, pen- téxnika saheside bolsa arqida qalghan. Beziler, yipek yoli üstide yashighan uyghurlar kona yipek yolidiki ereb, pars, xenzu we soghdilarning sodigerchilik tejribilirige warisliq qilip, özige xas milliy en'ene yaratqan déyishi mumkin, lékin uyghurlarning ésil en'eniliri nahayiti köp, némishqa sodigerchilik en'enisi jari bolup, bashqa en'eniliri jari bolmaydu? Méningche, soda saheside étibar bérish dégen gep yoq, pütünley riqabetkila tayinidu. Soda saheside her bir adem özining subyéktip küchini, hazirqi moda söz bilen éytqanda, subyéktipchanliqini eng zor derijide jari qildurushqa mejbur bolidu. Medeniyet, pen- téxnika saheside bolsa, uzundin buyan étibar bérish siyasiti yolgha qoyulghanliqtin, japagha chidap tirishmaydighan, gheyret- ijtihat qilmaydighan yöliniwélish psixikisi peyda bolup qaldi.- siz shundaq dep qaramsiz?- shundaq. Shinjangning medeniyet, pen- téxnika jehette arqida qalghanliqining sewebliri köp. Tarixiy jehette, réal jehette, rehberlik jehette, konkrét ijra qilish jehette, siyaset jehette we tedbir jehette sewebler bar, chong xenzuchiliqningmu, yerlik milletchilikningmu tesiri bar... Netijisi bir, sewebi her xil. Shu seweblerning birersige köz yumushmu yalghanchiliq bolidu, lékin subyéktip sewebni özimizdin izdishimiz lazim. Méningche, shundaq qilghan tüzük. Tarixtin qalghan perq tüpeylidin hazirqi basquchta étibar bérish zörür. Étibar bérish- partiye we döletning az sanliq milletlerge qilghan ghemxorluqi. Mubada étibar bérishni qarighularche chüshinip, uni mutleqleshtürüwalsaq ziyan tartimiz. Lawzi: düshmini yoq dölet halak bolur deptiken. Buni hazirqi zaman tili bilen sherhlisek, riqabetchisi reqibi yoqlar zeipliship kétidu dégenlik bolidu.- shundaq, men bolsam mongghul. Deslepte keskin riqabet ichide chinggizxan otturigha chiqqan, shundaqla u riqabet ichide yer- jahanni zilzilige salidighan ishlarni qilghan. Menching xandanliqi dewride mongghullar alahide étibargha ige boldi. Birnechche yüz yildin kéyin eslidiki qudretlik mongghullar kichik milletke aylinip qaldi.- ilgiri, sotsiyalizmning ewzellikini gewdilendüridu, dep qaralghan dashqazan tamiqi jungxua élining emgekchanliqini, baturluqini yoqitiwetti. Shyanggang, sin'gapor, tayland qatarliq jaylar we ellerdiki xelqler xenzularni hurun, dep zarlinidiken. Ilgiiri bundaq déyishke yol qoyulmaytti, dégenlerge partiyige, sotsiyalizmgha qarshi dégen yoghan qalpaq kiygüzületti. Bu jehette échinishliq ziyanlarni tartqandin kéyin, mana emdi junggoluqlar: dashqazanning tamiqi hurun- teyyar taplarni baqidiken, dep étirap qilishqa mejbur boldi. Étirap qilghanda aktipliq bilen tüzetkili bolidu. Hazir shinjangda étibar bérishtin peyda boludighan passip tereplerni étirap qilmaydighan adem az emes. Uyaq- buyaqlargha bérip, uning- buning gep- sözlirini anglap, jem'iyetni köprek tekshürüp körüshingizni ümid qilimen.

1‏-xatire:

türkiye lale hessidarliq kiyim shirkitining uyghur diréktori tashpolat buningdin 20 nechche yil ilgiri shinjangdin chiqip ketkende, hal- küni anche yaxshi emes iken. Mana emdi öz yurtigha katta bay sodiger bolup qaytip kelgen. U ürümchide we ghuljida öz sermayisi bilen zawut- fabrika qurush üchün kelgen. Uningda chet el dölet tewelikige öttüm dep hal peyda qilidighan, özini bashqilardin chong chaghlaydighan chakiniliq yoq iken. U krésloda yantu olturup No politic dep qayta- qayta tekitlidi. U salapetlik, gep- sözliri siliq adem iken, sözni eqilge sélip oylap, jayida qilidiken.- méning bowilirim ilgiri afghanistanda tijaret qilghaniken. Chong dadamning dewrige kelgende, chong dadam shinjanggha qaytip keptiken. Turmushning qiyinchiliqidin 1961- yili hökümetning ruxsiti bilen yene afghanistan'gha kétiptu. Kabolda ikki- üchla awatraq reste bar iken, kichik kochiliri tolimu weyrane bolup, ürümchige yetmeydiken. Afghanlar süpürge yasashni bilmeydiken. Ata- anam süpürge yasap sétiptu. Kabolning bazarlirida ügre yoq iken, anam xémir yéyip ügre késip qurutup sétiptu. Afghanistan medeniyette arqida iken. Men ghuljidin chiqip kétidighan chaghda ottura mektepni tügetmigen, kabolgha barghandin kéyin, afghanistan döletlik ölchem idarisige xizmetke élindim. Shu chaghda 17 yash idim. Shinjangda héchnersidin ghémim yoq idi, hökümet özila pellige yetküzüp qoyudighandek xatirjem idim. Tirikchilik yolida ghem- qayghu dégenni bilmeyttim. Bolupmu hökümet az sanliq milletlerge étibar bérip turghachqa, asqapmu qalmayttim. Mektepke xuddi oqutquchi üchün oquydighandekla taliship- takalliship kétettim, tirishmayttim. Afghanistan'gha barghandin kéyin ish bashqiche bolup chiqti. Yaxshi ishlisingiz bir nöri, yaxshi ishlimisingiz nan yoq. Ölchem idariside ishtin heydilip kétermenmikin dégen endishidin zadila qutulalmidim. Ölchem idariside kesipni bashqurudighan mutexessisler yaki in'gliz, yaki hindi, ular ishni nahayiti ching tutidu. Ademning meniwi halitining roli karamet bolidiken. Méningdiki ghem endishini bilmeydighan xatirjemlikning ornini wehime aldi, turmush pozitsiyemmu özgerdi, yurtumda oqushqa tirishmighan bolsam, afghanistan'gha barghandin kéyin qétirqinip oquydighan, öginidighan boldum. Mutexessislermu méning tirishchanliqimni körüp, qizghin yardem béridighan boldi. Shundaq qilip, axir, ölchesh kespini pishshiq biliwaldim, igliz tilinimu öginiwaldim.

Élawe: u in'gliz tilini sudek bilidiken, kemine muxbir bilen sözleshkinide pat- patla in'glizchini arilashturup sözlidi.

 eger u yerde hökümet étibar bergen bolsa, öginishke u qeder köp küch serp qilmas idim. Kéyin dadam bilen türkiyige bardim. Türkiye kéyinki yillarda nahayiti téz rawajliniptu. Medeniyet sewiyisi afghanistanningkidin köp yuqiri iken. Aliy melumatliq we chet ellerde bilim ashurghan ademler köp iken. Men chaghliq bilim sewiyem bilen tüzükrek xizmet tapalmasliqim turghan gep. Shuning üchün nailaj stambul xurum zawutigha kirip hüner öginishke bashlidim. Shu jeryanda bir türk qiz bilen turmush qurdum, perzent kördüm. Perzentimning ehwalidin nurghun ishlarni biliwaldim. Türkiyide shert- sharait nahayiti éghir, diplom bolmisa, hüner bolmisa, maashi obdanraq xizmet tapmaq bekmu müshkül. Qizim 11 yéshidila in'gliz tilini nahayiti obdan sözleydighan bolup qaldi. Eger mektep uninggha étibar bergen bolsa, tirishchanliqini boshashturup qoyghan bolatti.dadam tirikchilik qilishta yoli bar adem bolghachqa, stambulda xurum zawuti qurdi. Men tijaret sewebi bilen italiye, yaponiye, bulghariye, amérika, sowét ittipaqi we ottura asiyalargha bardim, teywen'gimu sayahet qilip bardim. Mende shundaq chongqur tesirat peyda boldiki, herqandaq millet pen, medeniyet we téxnika jehette tereqqiy qilmaydiken, qalaqliqtin qutulalmaydu. Medeniyet, pen we téxnikida tereqqiy tépish üchün, bash chökürüp tirishidighan, japagha chidap öginidighan gheyret bolmisa bolmaydu. Sowétler ittipaqidiki ottura asiyaliqlarning medeniyet sapasi shinjangningkidin köp üstün iken. Ular étibar bérishni alliqachan bikar qilghan bolup, yöliniwélish psixikimu zor derijide azlaptu. Ularning tebiiy pen we ijtimaiy pen saheside nurghun mutexessis, alimlar bar, aytmatowqa oxshash edibliri dunyagha meshhur.men bu nöwet ana yurtumda öz sermayem bilen zawut qurush üchün qaytip keldim. Qarisam, bu yerdiki xelqning turmush sewiyisi 60- yillarning bashliridikidin köp yuqiri kötürülüptu, hemme adem öz oqiti bilen xatirjem yashawétiptu, lékin bezi aliy mektep oqughuchiliri bilen parangliship qaldim, ularning bilim dairisi tolimu tar iken! Junggo her yili qanchilik mal import qilidu, qanchilik éksport qilidu, balansi aktipmu yaki passipmu? Bulargha jawab bérelmeydiken. Yashliq dewrimdiki kölenggemni ularning wujudidin körüp qaldim. Ular shundaq bighem, biperwa iken, jiddiylik tuyghusi, xewp tuyghusi kem iken. Siler, axbarat xizmiti bilen shughullinidighan xadimlar choqan bilen dalalet qilsanglar boliduki, gheyret qilmay, japagha chidap tirishmay turup, ronaq tapimiz dégen bikar!

Élawe: tashpolat türlük hadisilerge sinchilap qarap, mesilining tügüni yöliniwélish ikenlikini bayqighan.

2‏-xatire:

shinjang dashö fizika fakultétining yash oqutquchisi  Erkin Sidiqni uchratqanliqim üchün nahayiti xushal boldum. Uning yaponiyidin qaytip kelginige téxi emdila bir nechche kün bolghaniken. Daben éléktrik saymanliri dashösining tejribixanisidiki ehwallar téxi uning köz aldidin ketmigen, héssiyati téxi toluq eslige qaytmighaniken. Men körüshkili barghanda, üstelde matériyal yézip olturuptu. Uning égiz boyi, aq pichim chirayi, ziyaliy süpet qamiti her qandaq kishining diqqitini birdemdila özige tartiwalalaydiken. U shinjanggha pütünley yéngi nezer bilen qaraydiken. Uning méhmanxanisida chirayliq söhbet paranglirini anglap olturup, goya seherning sap hawasini sümürgendek, ich- baghrim échilip qaldi.‏‏- yaponiyining daben éléktrik dashöside bilim ashuruwatqan chéghimda, yaponlar hedésila mendin: yaponiyige kelgendin buyan nezeringizge hemmidin bek sighmighan nerse néme? Sizningche hemmidin bek osal yerlirimiz néme iken? Hemmidin bek qalaq yerlirimiz néme iken? Dep sorap turdi. Ular kemchiliklirini, yétishsizliklirini éytsingiz xursen bolidiken, lékin bizning junggoda bolsa, yaxshi dep teripligenni yaxshi körüdikenmiz. Uyghurlar junggoluqlarning bir qismi, bizmu bashqilarning yaxshi dep maxtishini yaxshi körüdikenmiz. Özining yétishsizliklirini tonumighanda algha ilgirilesh mumkin emes iken. Yaponiyige barghandin kéyin, biz uyghur millitining kemchiliklirimiz néme? Dégen soal méngemdin ketmidi. Men özüm yash, özümni yaponlarning aliy mektep oqughuchilirigha sélishturup baqtim: aliy mektep oqughuchiliri ichide yapon oqughuchilar kutupxanigha hemmidin köprek kiridiken, biz az kiridikenmiz; dersliktin bashqa matériyallarni oqushta yapon oqughuchilar köp oquydiken, biz az oquydikenmiz: yapon oqughuchilar ichide 3- 4 tin bolup quruq parang soqudighanlar az, bizde köp iken; yapon oqughuchilar ichide heddi- hésabsiz kino körüdighanlar, tansa oynaydighanlar az iken, bizde köp iken. Mana bu ehwallar ikki xil psixikini eks ettürüdiken. Bizning oqughuchilirimiz aliy mektepke kiriwalsila diplom alalmasliqtin endishe qilmaydiken: diplom éliwalsila, xizmetke teqsim qilinalmasliqtin endishe qilmaydiken; xizmetke teqsim qilinip, melum stajgha ige bolghandin kéyin, unwan alalmasliqidin endishe qilmaydiken. Mana bundaq bighemlik, tebiiyki, kishini hurunlashturup qoyidu. Yapon oqughuchilarda undaq qorqmasliq yoq iken.

Élawe: hayatliq ijadchan küchke bay bolidu, lékin hayatliq tebiiy yosunda rahet- paraghetke amraq bolidu. Mana bundaq ziddiyet ademlerni turmushta türlük tüske kirgüzüp qoyidu: beziler jesur bolidu, beziler zeip bolidu; beziler zérek, beziler döt bolidu; beziler ghalib, beziler meghlup bolidu. Bular hayatning ikki xil xususiyitide bolghan özgirishlerning netijisi. Pem- parasetlik ademlerni hésabqa almighanda, tola ademler özining rahet- paraghet körüsh temesini qandurushqa tashqi jehettin birer himat- yölenchük tapalmighandila, léwini chishlep, bélini baghlap, öz wujudidiki imkaniyetlerdin paydilinishqa, pidakarliq körsitishke, ijad qilishqa urunidu. Shuning bilen hayatini nurlanduridu. Tashqi dunyadin rahet- paraghet sürgüdek birer imkaniyet tépilip qalsa, bezi rahet körüsh temesini ejirsizla qandurush imkaniyiti chiqip qalsa, u halda boshiship, toxtap qalidu, shuning bilen hayatning zeiplikini ashkarilap qoyidu. Hayatni öz meylige qoyup bérish, uninggha yol qoyush we uninggha itaetchan bendichilik qilish- bu nadanlarning nadanliqining tüp sewebi. Peqet parasetlik ademlerla hayatni qamcha bilen heydep mangidu.

roh shekilsiz bolidu, herqandaq adem passip rohiy küchning ilkige chüshüp qalghanda, özining shundaq mehkum halitini chüshinip kétishi tes. Aliy mektepte oquwatqan chéghimda, bezi sawaqdashlirimning boshangliqigha, oyun- külke bilen waqtini zaye qilip yüridighanliqigha, özi nahayiti zérek bolsimu, japadin qachidighanliqigha közüm chüshüp qalatti. Shundaq ehwallar ayrim kishilerningla oqushqa tutqan pozitsiyisi mesilisi emeslikini, uningda bir xil rohiy halet rol oynawatqanliqini hés qilghan bolsammu, konkrét mezmunini éytip bérelmeyttim.fizika fakultétining muawin mudiri ghappar bizni ching tutatti. U éynishtéyinning nisbet nezeriyisige kamil idi. Bezimizning oqush netijimiz nachar turupmu tirishmaywatqanliqimizni körginide: bashqilar étibar béridu, dep qarap olturamsiler? Közünglar yoqmu? Qolunglar cholaq, quliqinglar gasmu? Siler méyipmu? Némishqa japagha chidap oqumaysiler? Dep tenqid qilatti. Bezi sawaqdashlar bu tenqidni anglighinida, étibar bermise bolamdu? Bizni xenzulargha oxshatsa qandaq bolidu? Tengleshtürüsh munkin emes! Dep perwa qilmaytti. Oylap qarisam, ular étibar bérishni meniwi himat qilishiwalghaniken. Shunga ular ela netije élish yolida japagha chidap oqushni xalimaydiken. Menmu sinipta: bügünki künde étibar bérish zörür, lékin biz étibar bérishke- teyyargha ashiq boluwalsaq, özimizning ösüshimizge ziyan yétidu depmu baqtim. Bu gepni yaqturudighanlar tolimu az boldi. Shuni bayqap qaldimki, bir xil rohiy halet wujudqa chiqip qalsa, shundaq rohiy haletni wujudqa chiqarghan muhit özgertilmeydiken, u rohiy haletni tügitish nahayiti qiyin. Menmu shundaq muhitta ösken. Rohimda uning izlirining bar- yoqluqini oylap qarisam, yoq emes iken. Tebiiy qismette xenzularmu, uyghurlarmu barawer bolsa kérek. Shuning üchün öz waqtida xenzu munewwer oqughuchilargha oxshash oqush üchün, hetta ulardin éship chüshüsh üchün tirishimen, aghzimdiki gep bilenla toxtap qalmastin, alachi xenzu oqughuchilargha oxshash japa chékip oquymen, dep niyet qildim, künige 13 saet öginimen dep pilan tüzdüm. Bashlan'ghuch, ottura mekteplerde öz tilimda oqughachqa xenzuchini bilmeyttim. Aliy mektepning teyyarliq sinipida bir yil oqup, xenzu tili grammatikisini we bir munche xas atalghuni asasen özleshtürüwaldim. Kéyin in'gliz tilinimu ögendim. 1984- yili APT imtihanigha qatniship, bir qétimdila ölchemge yettim. Shuni chüshendimki, ademning wujudidiki yoshurun küch cheksiz bolidiken, yoshurun küchni qanchiki qazsingiz, u shunche ulghiyip turudiken. Bezi ademler muweppiqiyet qazinidiken, ghelibe qilidiken. Uning sewebi, ular shu yoshurun küchlerni eng zor derijide bilimge, qabiliyetke we utuqqa aylandurudiken. Beziler ömür boyi palaqlap- sokuldap ötidiken, buninggha ularning özidiki yoshurun küchlerni zadila qazalmighanliqi, ishqa salalmighanliqi sewebchi bolidiken. Japa chékishning özi yoshurun küchlerni qazidighan buqusa iken. Bashqilar kino körgili barsa, men barmidim, bashqilar tansigha chüshse, men chüshmidim, qizlar tebessum qilsa, men mit qilmidim, lerzan shamal soqup turghan ayding kéchilerdimu, qasqanning horidek issiq tomuz kéchiliridimu, jut bolup shiwirghan ghuyuldap turghan zimistan kéchilerdimu shiredin bash kötürmey oqudum.men shinjang dashö oqughuchilar uyushmisigha reis, aptonom rayunluq yashlar birleshmisige reis, aptonom rayunluq tunji nöwetlik oqughuchilar birleshmisige reis, memliketlik 10- nöwetlik yashlar birleshmisige muawin reis bolghanidim, shu menseplerning sayiside téximu köp étibarlargha érishishim mumkin idi, lékin ular tüwisiz derex, yiltizsiz giyahqa oxshaytti. Qisqa waqit yéshil yopurmaq chiqirip, chécheklep- ghunchilap, kishilerni zoqlandurushi mumkin, lékin téximu bekrek yöliniwélish psixikisini peyda qilish, özümdiki yoshurun küchlerni qézishtin waz kechtürüshi mumkin. Künlerning ötüshi bilen yopurmaqlar sarghiyip, güller yigilep- soliship, erzimes ademge aylinip qélishim mumkin. Chettin kelgen shan- shereplerni ötkünchi bulut, tütün dep qaridim. Shu menseplerdin özümge kelgen paydisiz amillargha soghuqqanliq bilen muamile qilidighan boldum. Chünki ijtimaiy paaliyet köp bolup, tola waqtim u yer- bu yerge bérip mejlis- yighin'gha qatnishish bilen bent bolup ketse, oqushum toxtap qalidiken. Shuning üchün özümge özüm gheyret bérip, dem élish waqtimni we uxlash waqtimni qurban qilidighan, qanchilik waqit zaye ketken bolsa, shuning ornini toldurudighan boldum. Shundaq qilip, axir, elachi xenzu oqughuchilarning netijisige yétishiwaldim. Algha intilish psixikisi kérekmu yaki yöliniwélish psixikisi kérekmu? Ikki xil turmush pozitsiyisidin ikki xil netije kélip chiqidiken.yaponiyige baridighan chéghimda beziler manga: men junggoluq uyghur oqughuchi dégen sewebni körsitip, étibar bergüzüp, özüngge hel bérip qaytip kelseng bolmidimu déyishti, lékin undaq qilish set ish idi. Uyghurlarning shenigimu, junggoning shenigimu dagh chüshürgenlik bolatti. Yaponiyige barghandin kéyin közüm téximu échildi. Bügünki dunya subyéktipchanliqni jari qildurudighan, aktipchanliq bilen pidakarliq körsetmigende, ijad qilmighanda, zaman'gha yarisha adem bolghili bolmaydighan dunya ikenlikini chüshinip qaldim. Shuning üchün, junggoluqlarning yaponlardin qélishmaydighanliqini ela netije bilen ispatlaymen, dégen ikkinchi niyetni baghlidim. Bu niyetni japa chékip tirishqandila güzel réalliqqa aylandurghili bolidu, buningdin bashqa teyyar yol yoq.

Yaponiye aliy mektepliride oqush hawasi bizningkidin yaxshi iken, oqughuchilirimu bizge qarighanda tirishchan iken. Men ulardinmu köprak ter töktüm, uxlimay tang atquzghan kéchilirim ularningkidin köp boldi. Min'guwu shehiri yaponiyining meshhur sayahetgahi iken, daben shehirigimu yéqin iken. Pütün waqtim tetqiqat bölümide yaki kutupxanida ötkechke, u yerge bir qétimmu bérip baqmidim. Ikki yérim yil ichide ustazlirimning yétekchilikide sekkiz tetqiqat témisini tamamlidim, yaponche, in'glizche tilda 12 parche ilmiy maqale yazdim. Bularning bezisini yaponiyidiki ilmiy yighinda oqup berdim, bezisini xelq'ara ilmiy yighinda oqup berdim, üch parchisi amérikining yuqiri sewiyilik éliktrik kespiy jurnilida élan qilindi.wujudumda nahayiti zor ijadiyet iqtidari barliqigha barghanséri bekrek ishinidighan boldum. Shuning bilen herqandaq qiyin mesilige duch kelgende, awwal özümge özüm gheyret bérip, özümni ijadiyet chaqmaqlirini chaqnitishqa mejbur qilidighan idiyiwi adet peyda bolushqa bashlidi. Daben dashösi yaponiye boyiche birinchi qatardiki aliy mektep bolup, ular bir témini uzundin buyan tetqiq qilip, birer netije chiqiralmighaniken. Shu témigha mes'ul bolghan oqutquchi méning ustazim bilen parangliship, méningmu shu témini tetqiq qiliwatqanliqimni, belki bir az netije qazan'ghanliqimni anglap, derhal méni özliri bilen hemkarlishishqa teklip qildi. Ular méning bir yil ichide bir nechche témini yeshkenlikimni anglap heyran bolushti, mexsus teklip qilip méni özlirining dokturluqta, magistérliqta oquwatqan asprantlirigha bir qétim ilmiy doklat bergüzdi.yaponiyide uchur chapsan. Ular chet ellik oqughuchilardinmu özlirige kéreklik nersilerni élishni arzu qilidiken. Ularning tashqi ishlar wazariti chet ellik oqughuchilarni dunya bir pütünlükke qarap kétiwatqan XXI esirde siz néme qilmaqchi? Dégen témida yapon tilida nutuq sözlesh musabiqisige uyushturdi. Uninggha 72 neper chet ellik oqughuchi maqale ewetip tizimlatqanidi. Ulardin on oqughuchi tallandi, shularning biri men. Musabiqe netijiside, junggoluq bir qiz oqughuchi ikkinchilikni, men tötinchilikni aldim. Mukapatni qolumgha éliwétip, yürikim oynap ketti. Bu mukapat méning chishimni chishlep tiriship algha intilgenlikimning mukapati boldi, dep oylidim. Buningdin shundaq chongqur tesiratqa keldimki, herqandaq adem yöliniwélish rohiy halitini tashlisa, ajayip möjize yaritalaydiken. Hazirqi künde, millitimizni medeniyet, pen- téxnika jehette téz rawajlandurimiz dések, ene shundaq rohiy haletlerni tashlishimiz lazim, étibar bérishke telmürsek, yöliniwélish rohiy halitimiz küchiyip kétidu, xalas.

Élawe: u türlük hadisilerge sinchilap qarap, mesilining tügüni yöliniwélish ikenlikini bayqighan.

Men proféssor bilen körüshüp, uninggha hökümlirining toghra ikenlikini turmush ispatlap bergenlikini éyttim. Men paranglashqan kishilerning qéyidash psixikisi toghrisidiki qarashlirimizni asan qobul qilghanliqini, yöliniwélish rohiy haliti toghrisidiki qarashlirimizni tilgha alghanda, chiraylirining önggenilikinimu sözlep berdim.‏‏- tapqan tipik matériyalliringizni, ‏- dédi u manga,‏- manga sözlep béringa.uning bilen ikkimiz, qandaqla bolmisun, ikki millet. Uning rayini yandurmasliqim lazim. Shunga:‏- misal kérak bolsa, qaysi millettin bolsun misal tépilidiken. Xenzulardinmu tépilidu, biz mongghullardin téximu köp tépilidu,‏- dédim.‏- qéni, sözlenga, méning özümde milliy kemchiliklerge toghra qariyalaydighan gheyret bar- yoqluqini sinap körey. Sözlewéring, héch gep yoq.men tapqan shundaq matériyallar az emes idi. Shulardin peqet birinila sözlep berdim:‏- aptonom rayonluq pen- téxnika kadirliri idarisi bu yil birqanche ademni töwen'ge aliy mektepni püttüreen oqughuchilarning xizmet ehwalini tekshürüshke ewetkeniken. Ular X X jaygha barghanda, shu yerdiki doxturxanining bir milliy rehbiri mundaq bir ishni sözlep bériptu: méditsina shöyüenini püttürgen bir oqughuchi mekteptiki chéghidila oqushta biperwa iken, teyyarliq sinipida bir yil oqup, sinip ashalmaptu, jem'iy yette yil oquptu. Doxturxanigha doxtur qilip teqsim qilin'ghandin kéyinmu, öz kespige estayidil kirishmeptu. Shunga doxturxana uni okul sélish xizmitige qoyuptu. Okul sélishqimu bilim kérek. Biraq u ögenmeydiken. Chindamitsin okuli bilen péntsillin okulini arilashturup uruptu. Shuningdin kéyin u okul urghili kirgende, késeller qéchip kétidighan boptu. Bu nahayiti ayrim bir misal, omumiy ehwalgha wekillik qilalmaydu, elwette.‏- shunche köp tekellupning néme kériki bar? Bizning uyghurlardin oqup kamaletke yetken, munewwer ademler chiqmighan démidingizghu. Shundaq yürekke tégidighan misallar biz üchün paydiliq-te!

4. Bahar Kelküni

mewj urushqa bashlidiproféssor öyümge keldi, uning chirayi güldek échilip ketken. Orunduqqa olturush bilenla külkisini basalmidi, u goya birer esiri nobil mukapatigha érishkendek xushal idi.‏- yéqindin buyan,‏- dédi u söz bashlap,‏- biz uyghur ichidin bir xil sada chiqiwatidu, u sada barghanséri küchlük chiqmaqta, qulaqqa tolimu yéqimliq anglanmaqta! U sada baliliq dewrdiki turmushumni esletti. Méning yurtum qeshqerning bir yézisida. Öyimizning aldida bir östeng bar bolup, yaz künliri u sugha tolup köpüp ketse, küzde azlashqa bashlaytti, qishta östeng pütünley qurp qalatti, shuning bilen kentimizni jimjitliq qaplap kétetti. Bir öylük ademningmu ichimiz siqilip kétetti. Dadamningmu, anamningmu etidin kechkiche chirayi échilmaytti, rawab tamdiki qozuqqa iliqliq turatti, dadamning uni chélishqa hepsili yoq idi. Bahar künliri yétip kelgende, östeng birdinla kelkün süyi bilen tolatti, tola chaghlarda jimjit kéchide ulghiyatti.su sugha, dolqun dolqun'gha urulatti, lepenglep qashqa urulatti, shuning bilen qiziq shawqun kötürületti. U shawqun köchüp, tarqilip, yézining jimjitliqini buzuwétetti. Shawqundin chiqqan hayat bexsh xushalliq öymu- öy kiretti, herbir ademning yürek tarini chékip, rohlanduratti, shadlanduratti, küldüretti. Yéqinda mende yene östengning süyi uyghayghanda peyda bolghan héssiyat we xushalliq peyda bolup qaldi.proféssor chirayidiki külkisini yighip, yene alimgha xas éghir bésiq tüske kirdi.‏- menching sulalisi höküm sürgen birnechche yüz yil jeryanida,‏- dédi u,‏- manjularmu, xenzularmu özini tolimu chong tutqaniken, netijide, barghanséri arqida qaptu. Lushün ependi a Q ning heqiqiy terjimihali ni yazdi. Bu dunya sehnisidiki jiddiy weziyetning xenzularning özidiki meniwi késelliklerge toghra qarshqa mejbur qilghanliqi. Özini özi opiratsiye qilsa, öz eyibini özi ashkarilisa, özini özi depsende qilghan, xorlighan bolmaydu, belki u oyghan'ghanliqning alamiti, algha intilishning bashlinishi, milliy ghurur, milliy izzet we ishenchni ornatqanliqining netijisi. Bey yangning betbeshire junggoluqlar dégen kitabi neshrdin chiqqandin kéyin, ichki ölkide oquwatqan bir balam manga bir nusxa ewetip berdi. U shu munasiwet bilen yazghan xétide: xenzular öz eyiblirini shundaq achalighaniken, biz uyghurlarda shundaq gheyret yoqmidu? Deptu we méni mat qilip: dada, siz hem shair, hem yazghuchi, shundaq kitabni yézishqa jür'et qilalamsiz? Deptu. Kéyin uqsam u kitab uyghur yashliri ichide keng tarqalghaniken, hetta ürümchi sheherlik tejribe ottura mektipining toluqsiz ottura sinipida oquydighan oqughuchilarmu taliship oquwétiptu. Elwette, özige baqmay, xenzularning shundaq meniwi eyiblirini hazaq qilidighanlarmu yoq emes, lékin u kitab köpchilik adem üchün obdan eynek. Éytip baqsunchu, biz özimiz qandaq? Yéqinda qizil qonaqliqta namliq kino qoyulghanda, bezi uyghur yashliri ichide kütülmigen tesirat peyda boldi. Ittipaq tiyatirining arqa ret orunduqlirida olturghanlarning tolisi yashlar iken. Ular kinodiki bir körünüshni körüp: qaranglar, xenzularning awu setchiliklirini! Dep mesxire bilen küldi. Men arqamgha burulup: bizning millitimizdimu shundaq ishlar yoqmu? Dédim. Bezisi bar dédi, bezisi shük boluwaldi. Ikki kün ötkendin kéyin bir yash mendin: <qizil qonaqliqta> dégen kino xenzularning set we qalaq tereplirini ashkarilaydikenu, xenzular némishqa yene barikalla éytip chawak chalidu? Dep soridu. Men: buninggha özingiz jawab tapidighanliqingizgha ishinimen dédim. U yash etisi seherde yénimgha kélip: jawab taptim. Bu ehwal hazirqi échiwétish, islahat qilish yillirida xenzularning qalaqliqtin qutulushqa aldirighanliqini eks ettürüp béridiken dédi. Emeliyette bizning millitimiz ichidiki tereqqiyperwer kishiler özimizning arqida qalghanliqimizni ötken yilning kéyinki yérimidin tartip chüshinishke bashlap, medeniyet, pen- téxnikida zor qedemler bilen algha bésishimizni arzu qilmaqta, hetta diniy sahediki zérek- zeki erbablarmu shundaq dewet qilmaqta.

Proféssor xushalliqida manga mundaq bir nechche un'alghu léntisini qoyup berdi:

1-lénta:

proféssorning élawisi: bu korla charbagh yézisidiki birleshme pishshiqlap ishlesh zawutining diréktori raxman. Uning diniy étiqadi ching, haraq ichmeydiken, söz we herikette özini nahayiti ayaydiken. Uning charbagh yézisigha obdan bir ish qilip bérish, yézidiki déhqanlarni tézrek béyitish arzusi bar iken. U pütün waqtini, küchini shu birleshme pishshiqlap ishlesh zawutigha ataptu. Her küni seher turup, kech yétip, harmay- talmay ishleydiken.‏- men öz millitimni qizghin söyümen, birer adem millitimizning kemchiliklirini tilgha alsa, könglümge kéletti, kötürelmeyttim. Kimki bizni palan jehette xenzulardin qalaq deydighan bolsa, quliqimgha yingne sanjilghandek bolatti. Merkiziy komitétning 3- omumiy yighinidin kéyin, yéza- bazar sanaiti keng yolgha qoyuldi. Men yéziliq hökümettin wezipe soridim, yéziliq hökümet manga birleshme pishshiqlap ishlesh zawutining diréktorluqini tapshurdi. Zawutning qarimiqida bir kömür xéngi, bir hak téshi kani bar idi, démek, ishimiz asasen kolash- qézish idi. Shairliqtin xewiri bar bir inim: séning bu ishliringning hemmisi éptidaiy qol hüniri iken. Zamaniwi sanaet dégili bolmaydu. Sanaet üchün ilim bilim, téxnika bolmisa bolmaydu, dep zangliq qilidi. Uning bu qarashlirigha xapa bolup alaydim. Korlidiki qoramtagh tengritaghning tarmiqi, u taghda meden köp. Men bir mashina bilen yémek- ichmeklirimizni élip, bir charwichigha yol bashlitip, dawanmu dawan, belmu bel éship, meden, ruda izdidim. Rudini obdan tonumayttim, renggidin alahidirek körünsila, bir nechche parche choqup élip xaltigha saldim, üssighanda sudandiki suni ichtim, qorsiqim achsa nan yédim, her- her égiz taghlargha chiqtim, her- her tik yarlargha yamashtim, kündüzi aptapta ishlidim, kéchisi juwamni yépinip, qoram tashlarning daldisida uxlidim. Bir küni kéchide xudayim chüshümge kirdi, u qoli bilen bir isharet qiliwidi, taghdiki göherler nur chachti; qizil, sériq, yéshil, kök nur... Qizil yaqut, sériqi altun, éqi kümüsh, yéshili zumret, qarisi tömür, béghirrengdikisi mis iken. Ularning qézishimu asan iken. Kapsuldin birnila partlitidighan bolsam, bir nechche mashina qachilighudek chiqarghili bolidiken. Taghning üstide turup xushalliqimdin: méni meden tapalmaydu deydighan kim bar iken? Dep warqiriwettim. Oyghansam chüshüm. Aldimmu, arqammu qapqarangghu tagh. Teklimakan tereptin ghur- ghur shamal soquwétiptu. Shu chagh yaz künliri bolsimu, kéchide bir az soghuq bolatti. Uyqum échilip ketti. Inimning héliqi geplirige téxiche achchiqim kéletti: ilim- bilim, pen- téxnikini ejebmu sirliq bir néme qiliwaptu- ya?! Uning kari chaghliq, kanchiliqni oqumighanlarmu ruda, meden tapalaydiken'ghu!... Qoramtaghni toptoghra yigirme kün arilidim, ayighimning chemliri téshilip ketti. Bir munche japa tartip, bir xalta meden tépip qayttim. Öydikiler qandaq meden iken, dep soriwidi, jawab bérelmidim. Pütün korlini qédirdim, shundaq medenlerni ayrip bergüdek birer uyghur injénér tépilmidi. Kéyin géologiyilik charlash etritidin bir xenzu injénérni taptim. U ayrip berdi. Élip kelgenlirimning bezisi adettiki tash iken, bezisi kargha yaraydighan ruda iken. Shu rudilarning zapisi qanchilik? Nedin negiche tarqalghan? Charlash, tekshürüsh, qézishni layihilesh üchün injénér bolmisa bolmaydiken. Temtilrepla qaldim. Démek, yigirme kün bikar aware boptimen. Inim yene kélip qaldi. U yene téxnika- péxnika dep bir némilerni sözlep ketti. Qalaq, arqida dégen gepliri quliqimgha yanila yaqmidi.herbiy rayunning su injénérliq tueni bilen birliship mermer tash kéni achmaqchi bolduq. Shu chaghda toxtam tüzduq. Yol yasashqa, ishlepchiqirish meydanini teyyarlashqa, mashina- üsküne hazirlashqa herbiyler mes'ul boldi. Emgek we téxnika küchige biz mes'ul bolduq. Manga qaraydighan 13 yerdiki qézish ornida ishleydighan emgekchining hemmisi déhqan bolup, bilim sewiyisi töwen idi. Mermer kanning bashliqliqigha yarighudek birer adem tallash tolimu qiyin keldi. Kéyin kömür xéngidin adette yaxshi ishleydighan bir xang ishchisini bashliqliqqa qoyduq. U töshük téship, dora qachilap, taghni partlitishni bilgen bilen, mermer tashni qandaq qézishni bilmigechke, sapsaq mermer tashni partlitip küküm- talqan qiliwétidiken. Shunga u bashliqliqni qamlashturalmay, özi tapqan ishchilarni bashlap qéchip ketti. Su injénérliq tueni 10 ming yüen sermaye salghanidi. Bu pulni bikar ketküzüsh mumkin emes- te. Ular méni tenglikte qaldurdi, ularning aldida yüzümni qoyghili yer tapalmidim.bultur sendung ölkisining wéyfang nahiyisige ékskursiyige bardim. U yerde yéza- bazar sanaiti nahayiti obdan yolgha qoyuluptu. Kéchikkine bir zawutta üch injénér, 4-5 téxnik bar iken. Zawut bashliqining sözlep bérishiche, hazirqi künde sanaet üchün pen- téxnika bolmisa bolmaydiken, kimning téxnikisi yaxshi bolsa shu pul tapalaydiken. Ularning séxliri pak- pakiz, ishchilarning kiyiwalghini aq xalat. Ular nepis ishleydiken, biz bolsaq tebiiy nersilerni gürjek, jötu bilen kolaydikenmiz. Ular pishshiqlap ishligen mermer tashlirini körsetti, qarisam: neps hüner bilen ishlen'gen sen'et buyumi! Ulargha oyulghan tagh, derya resimliri, gül, uchar qanat, hasharat, béliq wehakazarlar beeyni ressam sizghan resim! Némidégen chirayliq! Biz bolsaq, pütün- pütün mermer tashni küküm talqan qiliwétidikenmiz. Uyghurche shinjang géziti méni déhqan karxanichi dep maxtighanidi. Ulargha sélishtursam, méni qandaqmu karxanichi dégili bolsun?! Kéyin yene bashqa bir nechche sheherge bardim. Axir qayil boldum, pen- téxnikida qalaq ikenlikimizni étirap qildim. Buni étirap qilish tes, köngül unimaydu, yüzimizgimu set, lékin pakitni étirap qilmay bolmaydiken, étirap qilmisaq téximu arqida qalidikenmiz.inim mendin: u yer- bu yerlerge barding, néme tesiratlarni alding? Dep sorighanidi, bizning millitimizde ijtimaiy pende oqup, shéir, hékaye yazidighanlar köp, tebiiy pende oquydighanlar tolimu az bolghanliqtin pen- téxnikida arqida qéliwatimiz, dep bir az qaynap qaldim we: sen özüng némishqa shairliqni oqup, pen- téxnikini oqumiding? Dep tene qildim. Siyasiy kéngeshning yighinida, uyghur yashlirini tebiiy pende oqushqa righbetlendüreyli, undaq bolmisa, pen- téxnikida tereqqiy qilalmaydikenmiz, dep teklip berdim.men höddige alghan bir orun 10 ming yüendin köprek pul tapti méning olturaq öylirim konirap ketkenidi. Déhqanlar pul tapsila awwal öy salidu. Men tapqan pulumgha mehellide raxman mektipi dep bir mektep sélip berdim. Pexriy mudirliqni üstümge aldim. Oqughuchilarning imtihan netijilirini méning aldimdin ötküzüdighan boldi. Qaysi oqughuchi hésabtin yaxshi netije alghan bolsa uni teqdirlidim, uqutquchisinimu teqdirlidim. Yézimizning toluq ottura mektepte japagha chidap, tiriship oquydighan oqughuchidin bir nechchini tallap, birleshme zawutimizdin pul chiqirip, ichki ölkilerdiki aliy mekteplerge kanchiliqta oqushqa ewetip, qaytip kelgendin kéyin özimizge injénér qiliwalmaqchi boluwatimen. Elwette, etiki quyruqtin bügünki öpke yaxshi. Hazir bir xenzu injénér bilen meslihetlishiwatimen, uni özimizge téxnika yétekchilikke teklip qilmaqchimen.dewr rawajlanmaqta. Biz idiyimizdimu özgirish yasishimiz lazim iken. Eyiblirimizni, kemchiliklirimizni yoshurup yürmeslikimiz, kemchilik bolsa, uni étirap qilishimiz lazim iken. Kemchilikni yoshurmay, emeliy heriket bilen tügitishimiz kérek iken. Chirayliq gepnila qilghan bilen, qulaqqa yaqidighan gepnila yaqturghan bilen ish tangatmaydiken! Bu omumiy riqabet dewride, közimizni öz wujudimizdiki kemchiliklerni tépip tüzitishke tikishimiz zörür iken.

Élawe: chembersiman yolni tashlap, algha ündesh dégen ene shu.

2-lénta:

proféssorning élawisi: bu abdurishit mexsum, ürümchi shixaba meschitining imami. U ikki qétim heremge barghan, bir qétim özi yalghuz, yene bir qétim xotuni bilen barghan. Musulmanlar uni hajim dep izzetlaydu. U pikiri ötkür, sözmen adem.- biz musulmanlarda besh perhiz bar: hej qilmaq, namaz oqumaq, zakat bermek, roza tutmaq, iman éytmaq. Seudi tolimu yiraq bolghachqa, shinjang musulmanlirining mekkige hej qilip bérishi besh perhizning ichide hemmidin qiyin idi. Azadliqtin ilgiri tibetning aliy rayonidin ötüp, keshmirge bérip, hindistan arqiliq seudigha baridighanlar bar idi. Beziler pamirdin ötüp afghanistan yaki pakistan arqiliq baratti. Sowét ottura asiyasi, qara déngiz- fosfor we dardanil boghuzliri arqiliq baridighanlarmu bar idi. Shangxeydin paraxot bilen baridighanlarmu bar idi. Chékidin ashqan solchilliq lushyeni mekkining yolini üzüp qoyup, musulmanlarni biaram qildi. Merkiziy komitétning 3- omumiy yighinidin kéyin, mekkining yoli échildi.islam dunyasi bilen bolghan alaqe üzülüp bir munche yil ötkendin kéyin bérip, öz közüm bilen kördüm. Ularda özgirish nahayiti chong iken. Mekkige bérishtin ilgiri xiyalimda: peyghembirimiz muhemmed eleyhissalam seudida tewellud qilghan, mekkide din nahayiti ching bolsa kérek, dep oylayttim, ayrupilandin chüshkendin kéyin qarisam, seudi erebistanining pulda padishahning süriti bar iken. Beytullagha yéqin qalghanda qarisam, beziler sin'alghuda resimge tartiwétiptu. Mekkining kochilirida süret tartish mashinilirni kötürüwalghanlar tola iken. Peqet beytullagha élip kirishke ruxset qilinmaydiken. Bir nechche aliy mektepni ékiskursiye qildim, shu aliy mekteplerde diniy daril'olumdin bashqa, matématika, fizika, ximiye, téxniologiye fakultitliri bar iken, hetta sen'et fakultitimu bar iken. Bular bizning en'enilirimizge mas kelmeydighan bolghachqa, heyranliqta chöchüp kettim. Shuning üchün mekkining imamining aldigha bérip sorisam, imam: alla taala qur'an kerimde <ögininglar, qolgha qelem élip ögininglar!> dégen. Peyghembirimiz muhemmed eleyhissalam hediste: <öginish musulmanlargha perhiz> dégen. Némini öginish kérek? Öginidighan nersiler nahayiti köp, öginidighan nersiler ichide pen- téxnikimu bar. Musulmanchiliq pen- téxnikigha qarshi emes dédi. Mekkide bezi ademler bilen parangliship qaldim, ularning éytishiche, buningdin nechche on yil muqeddem ötken padishah abdul'eziz seidi, uningdin kéyinki padishah paysal seudini pen- téxnika jehettin tereqqiy qildurushta ajayip chong rol oynighaniken. Ularda waqitning özi puldur dégen shuar yoq iken, lékin waqitni tolimu qedirleydiken, ular hetta namaz oqushqa kétidighan waqitnimu qisqartiwétiptu. Seudida néfit köp, kirim tapawet köp, chet el puli köp bolghachqa, nurghun yashlarni aldinqi qatarda tereqqiy tapqan döletlerge ewetip medeniyet, pen- téxnika jehette uqutuptu. Ilgiri néfitliklerni pütünley chet el mutexessislirige bashqurtidiken, hazir hemmini, mashina- üskünilernimu öz mutexessisliri bilen bashqurudighan boluptu. Bir küni bir buradirim méni öz xanisigha chaygha teklip qildi. Yolda kétiwétip, keng ketken bir chöldin öttuq. Qarisam, shu chölde ajayip katta, gümbez shekillik bir bina bar iken, kölimi heywet, körünüshi tolimu chirayliq, men: bu néme imaret? Dep soriwidim, hemseperlirim: sün'iy hemradin qobul qilish istansisi,- dédi intayin pexirlen'gen teleppuz bilen,- bu yerde ishleydighanlarning hemmisi bizning seudining mutexessisliri, bu yerde chet ellik yoq, islam dunyasi tereqqiy tépiptu, algha ilgirileptu dep oylap qaldim, bu méning héssiyatim. Elwette, mekkidin qaytip kelgen yene bashqa ademlerning bashqa qarashlirimu bolushi mumkin.proféssorning élawisi: ichki ölkilerdin kelgen xenzular, heqiqiy sotsiyalizm shinjangda iken, deydiken. Mekkidin hej qilip qaytip kelgen diniy erbablarning bezisi bolsa, heqiqiy islam dini shinjangda iken, deydiken. Bu geplerning uranidin néme chiqidu? Éhtimal, her kimning chüshenchisi her xil bolsa kérek!- islam dini insanlarni bext- saadetke érishtürüshni meqset qilidu, pen- téxnikimu insanlargha bext- saadet keltürüshni meqset qilidu. Shinjangning medeniyet, pen- téxnika jehettin tereqqiy qilishigha aktip medet bérishimiz kérek. Qeshqer héytgah jamesining imami men bilen isimdash, uning ismimu abdurishit, dadisining ismi sabit. U 7- nöwetlik xelq qurultiyimizning wekili- ordochini, parschini, erebchini, chaghitaychini obdan bilidighan ölima. Mekkidin qaytip kelgendin kéyin, qeshqerdiki bezi bay yekke tijaretchilerni birleshtürüp, ilgiriki medrisning ornigha til téxnikomi dep üch qewetlik bir bina saldurdi. Uning bu ishliri qeshqerdiki herqaysi sahe erbablirining medhiyisige sazawer boldi. U méning yaxshi buradirim, biz shinjangni pen- téxnikida rawajlandurushqa hesse qoshush arzusidimiz.Élawe: chembersiman yolni tashlap, algha ündesh dégen ene shu.

3-lénta:

proféssorning élawisi: bu léntida sözlewatqini höriyet muhemmed, shinjang naxsha- usul ömikining ussulchisi, bu ilgirilimey bir izida dessep turushni xalimaydu, gheyret bilen algha intilidu.- shinjang naxsha- ussul makani, lékin kéyinki bir qanche yildin buyan bizning naxsha ussulimiz ronaq tapalmidi, yéngi sen'et nomurlirini barliqqa keltürelmey, kona sen'et nomurlirimiz ammini jelp qilalmay kéliwatidu. Partiyimizning 13- qurultiyi jeryanida tibetning naxsha- ussul ömiki béyjingda oyun qoyup yaxshi baha aptu, milletler komitétining mudiri ismail emet 7- nöwetlik xelq qurultiyi échiliwatqanda, shinjang naxsha- ussul ömiki béyjingda oyun qoyup bersunmikin dégen niyetke kelgeniken, lékin sen'et nomurlirini körüp, gheyriyrek bir nerse bolmighachqa, u pikridin kéchiptu. Bu ehwallar bizdek kesipdashlarni tolimu biaram qilmaqta. Yéqinda enwer toxti shinjang géziti de maqale élan qilip, shinjangning ussul sen'itini kona izida toxtitip qoymayli, rawajlandurayli, yéngiliq yaritayli, dégen teshebbusni otturigha qoydi. Démek, bizning könglimizdiki gepni qildi. Bir nechche yildin buyan bashqa ellerning sin'alghugha élin'ghan bir munche ussullirini kördüm. Ular tereqqiy qilduruptu, zamaniwi ussullarni özleshtürüptu, hindilar özlirining milliy ussullirini disko bilen birleshtürüp, pütünley hindilashturulghan diskoni ijad qiliptu. Kishini ajayip mehliya qilidiken! Biz zamaniwi ussuldin özimizge kéreklik nersilerni qobul qilsaq némishqa bolmaydiken?qizim dilnar abdulla merkiziy milletler shöyüenining sen'et fakultétini püttürgen, uning oqughinimu ussul. U, 1985- yili yipek yoli ussul kéchilikige teklip qilinip, yaponiyige barghan. Shu ussul kéchilikige sahibxandin bashqa, sowét ittipaqining, türkiyining ussulchilirimu qatnashqaniken. Qizim ussulda alqishqa sazawer boptu, yaponiyining ussul mutexessisliri qizimgha: siler uyghurlar tolimu güzel kélidikensiler, ussulinglarmu nahayiti chirayliq iken, lékin yéngi mezmun kem iken, deptu. Chet ellerning ussul sehniliri dilnarning közini échiptu, yapon dostlarning bahasi uninggha yaraptu, u her halda téxi yash, uyghur millitining ussuli heqqide bilidighanliri az, en'enini obdan bilmise, yéngiliq yaritishmu mumkin emes, lékin u, dunyadiki barliq milletlerdin öginish lazimliqini chüshinidu, u yaponiyide sowét ittipaqining wekiller ömikidin öbékche ussul öginiptu, yaponlarning, türklerning ussullirinimu öginiptu, kéyin kanadagha barghanda taq- taq ussulini, jar ussulini, zamaniwi diskoni öginiwaptu. Nurghun yéngi nersilerni özleshtürüwaptu.

Shinjanggha qaytip kelgendin kéyin, doklat bérish yüzisidin bir qétim konsért qoyup bérey, chet eldin öginip kelgen nersilirimni oynap bérey, shinjangdiki kesipdashlirimning yéngiliq yaritishigha az bolsimu ilham bolup qalsun, dep qayta- qayta telep qilsa, mes'ul orunlar ruxset qilmidi, dilnar ilaj qilalmay, qemberxanimning aldigha bardi, u aptonom rayonluq ussulchilar jem'iyitining reisi. U, dilnarning ussullirini körüp nahayiti hayajanliniptu, qizimni quchaqlap turup: uyghur ussulining hayati siler bir ewladqa qarashliq! Deptu.proféssorning élawisi: qemberxanimning ata- anisi xéli burunla sowét ittipaqining ottura asiyasigha bérip shu yerde turup qalghan, qemberxanim 13 yéshida tashkentte ussul mektipige kirip oqughan, kéyin qizil bayraq naxsha- ussul ömikige kirip ussul ögen'gen, yene bir nechche yil ötkendin kéyin, moskwagha bilim ashurushqa ewetilgen, u baltnimu ögen'gen. Sowét ittipaqi balt ussulida dunyagha meshhur. Qemberxanim ulanowaning balt ussulini bir qanche qétim körgen, moskwa sehniliride yawropaning ésil naxsha- ussul nomurlirinimu körgen, uning nezer dairisi keng. 1942- yili shinjanggha qaytip kelgendin kéyin, öz meshghulatini uyghurche ussulni öginishtin bashlap, bara- bara uyghurche ussulni rawajlandurghan. U, ussulni xuddi hawada bulut üzgendek, deryada su aqqandek, tebiiy, erkin oynaydu, oynighan ussulliridin xuddi shairning shéiridek chongqur mene chiqip turidu. U bashqilarningkini keng qobul qilghanliqi üchün yüksek derijige yetküzeligen. U, yashlarning özining ussul sen'iti izini bésip mangghanliqini körse intayin xushal bolidu.- qemberxanim méning qizimning doklat yüzisidin oyun qoyup bérishini nahayiti qizghin qollap, ussulchilar jem'iyitining bash katipini alaqidar orunlargha ewetip sözlishiptu. Bir qétimda hel bolmaptu, yene bir qétim sözleshsimu hel bolmaptu. Qemberxanim chiqimni ussulchilar jem'iyiti chiqarsun désimu bolmaptu. Axirida héliqi orunning adimi: dilnar bizning qol astimizdiki adem tursa, siler bizdin bisoraq shunche chat kériwalamsiler? Deptu. Ularning oyun qoydurmasliqidiki seweb merkezning yekke ademler öz aldigha oyun qoysa bolmaydu, dégen höjjiti bolghanliqtinmish, shuning üchün bir nechche yil bikar ketti. Bir tömen yil bek uzaq, ching tutup hazirqi peytni tutquluq dégen gep bar. Bu tolimu chirayliq gep, lékin waqitni heqiqiy qedeirleydighan kim bar? Bu yil höddigerlik yolgha qoyuldi. Men bundaq tüzülme islahatini ikki qollap himaye qildim. Naxsha ussul ömikining bir muawin bashliqi manga medet berdi, bir etretni höddige aldim. Bizning put- qolimizni chüshep qoyudighan nersiler qalmidi. Qizimni bir nechche yil armanda qaldurghan bir kishilik naxsha- ussul kéchiliki ötküzüshke bel baghlidim. Méning 20 nechche yilliq hayatim sehnide ötti, uyghur ussulini rawajlandurush jehette alahide töhpe yaritalmidim, yashlarning bösüp chiqishini arzu qilimen. Qizimning kamaletke yétishi üchün shota bolup bermekchimen, u méning yelkemni waxina qilip dessep, baturluq bilen izdinip ilgirilisun.oyunni ittipaq tiyatirida qoymaqchi bolduq, her küni kech saet 4 tin 10 ghiche qizimning répétitsiyisige yétekchilik qilish, sazchilarni teklip qilish, sehne kiyimi we bashqa lazimliqlarni teyyarlash ishliri bilen meshghul boldum. Qisqisi, ushshaq- chüshshek ishlarning hemmisige özüm chaptim, bir nechche kün'giche öyde qaram körünmidi, öyge hérip- échip yérim kéchilerde qayttim.proféssorning élawisi: hüriyet muhemmetning yoldishi muzikant idi, aldinqi yili wapat boldi, hüriyetning öyide paralich bolup qalghan bir inisi, ottura mektepte oquydighan bir oghlimu bar. U millitimizning ussul sen'itini rawajlandurush yolida chapmaqta, ündimekte, pidakarliq körsetmekte. Bu asan gepmu?!oyun resmiy qoyulidighan boldi, biz ana- bala ikkimiz nahayiti jiddiyleshtuq, shunche köp dangliq sen'etchiliri bar naxsha- ussul ömiki ammini jelp qilalmaywatsa, yalghuz bir kishilik ussul bilen jelp qilghili bolarmu? Biz mezmun jehettimu, shekil jehettimu yéngilashqa tirishtuq. Elwette, yéngidin ijad qilduq dep éytalmaymiz. Men sen'et kéchilikining sen'et yétekchilikini üstümge aldim , qizimgha yardemchi rolghimu chiqip berdim, qizim sekkiz nomur ussul oynidi, moda naxshilarnimu chétip oqudi. Axiri qandaq boldi démemsiz? Kütülmigende netije kélip chiqti; kulub tamashichilar bilen liq toldi, bir yüenlik bélet birinchi künila qarangghu bazarda 7.50 yüen, ikkinchi künimu 3.50 yüen boptu. Ikkinchi küni oyun qoyuluwatqanda ushtumtutla tok toxtap qaldi, sehninimu, pütün kulubnimu qarangghuchiliq qaplidi. Lékin tamashichilar tiptinch olturdi, ilgirikidek isqiritidighan, warqiraydighan ehwallar bolmidi. Biz sehnide turup tesirlen'genlikimizdin yighliwettuq.sen'et kéchilikide bizni chongqur oylandurudighan bir hadise peyda boldi; moda naxshilarning axirida shintyenyü dégen naxsha oquldi, u xenzularning kona xelq qoshiqi idi, xenzu yashliri tola anglap zérikkenidi. Kéyin islahat qilin'ghandin kéyin yene shu shintyenyü bolsimu, lékin yéngi pede bilen yéngi héssiyat ipadilen'gechke xenzulargha yaqidighan boptiken, uyghur yashlirimu uni nahayiti yaqturdi. Qizim shu naxshini oqughanda pütün kulub dewrep ketti. Oqup bolghandin kéyin chawak üzün'ghiche toxtimidi. Mushu ehwaldin qarighanda, meyli naxsha boldun, meyli ussulda bolsun, yéngi dewrdiki xelq ammisining hés- tuyghulirini eks ettürüsh zörür iken, naxsha- ussulning istiqbali ammining yéngi hés- tuyghulirini yéngiliq yaritish rohimiz bilen eks ettürüp bérish- bérelmeslikimizge baghliq iken.shu sen'et kéchilikige qemberxanimmu kaldi. U salametliki yaxshi bolmighachqa balnitsida yétip, emdila chiqqaniken, oyun tamamlan'ghanda sehnige chiqip, qizimni quchaqlap, hayajan ichide közlirige yash aldi, biz ana- bala ikkimizmu hayajan bilen yighliwettuq. Qemberxanim: obdan yéngiliq yaritinglar, uyghur ussulini yéngi sewiyige kötürünglar! Dédi.Élawe: halqisiman yolni tashlap algha ündesh dégen ene shu.

4-lénta:

proféssorning élawisi: bu mehemmet baghrash, yéqinqi bir nechche yildin buyan bash kötürüwatqan yash yazghuchi, uning turmush, sen'et jehettiki nezer dairisi xéli keng. Buning qisqiche terjimihali mundaq: 1952- yili tughulghan, qara sheherlik, musulman... Sekkiz yilliq artisliq, alte yil shopurluq qilghan, tibetke mashina heydep barghan... Memiketlik we aptonom rayonluq gézit- jurnallarda ilgiri- kéyin bolup 40 parchige yéqin hékaye, powést, nesir we edebiy xewerliri élan qilin'ghan... Hazir junggo yazghuchilar jem'iyitining ezasi, junggo az sanliq millet yazghuchiliri ilmiy jem'iyitining hey'et ezasi.‏‏‏- men yézishqa yéngi kirishkende, öz millitimiz ichidiki yaxshi adem, yaxshi ishlarnila teswirlep yazattim, yazghanlirim asanla metbuatqa chiqatti. Özümmu nahayiti kérilip yürettim, kéyin ichki ölkilerge barghan chaghlirimda bezi xenzu yazghuchilar bilen tonushtum, ularning éstétika jehettiki arzulirini özümningkige sélishturup baqtim. Bizning insaniy hayatqa we jem'iyetke bolghan nezerimiz téxiche yüzeki qatlamdila toxtap qéliqliq bolup, ademlerning ichki dunyasigha chongqurlap kirip, ademlerning rohini analiz qilalmaywatimiz. Yazghuchi bediiy obrazni upa- englik sürtüp perdazlash yoli bilen emes, turmushtin chekkilep alghan jewher bilen yaritidu. Töt kishilik guruh terghip qilghan aldamchiliq edebiyati ademni segekleshtürüdighan dora emes, belki mest- bihush qilidighan dora. Men öz militimge qilimim bilen bihushluq dorisini bermeymen.méning chüshenchem gézit muxbiri sewiyisidin yazghuchi sewiyisige kötürülgnde, özümge, bashqilargha, millitimge nisbeten yéngi qarash peyda boldi, biz uyghurlarning nurghun ésil, chirayliq nesilirimiz bar iken, qalaq nersilirimizmu bar iken, eger ulargha toghra qarimisaq, qalaq nersilirimiz yük bolup, algha chamdash qedimimizge putlikashang bolidiken. Xenzu yazghuchilarning ichidimu bihush dorisi béridighanlar bar ikenduq, lékin ular barghanséri aziyiwétiptu. Tolisi xenzu millitining meniwi illetlirini rehimsizlik bilen pash qilalaydighan. Ularning eserlirini oqusingiz xuddi yazghuchining qolida opératsiye qaychiliri shirildap késiwatqan bir awazni anglighandek bolisiz, bediningizge titrek olishidu, téningiz jughuldaydu, oqup bolghandin kéyin hetta soghuq terge chömülisiz, bizning edebiy ijadiyetlirimizde undaq eserler nahayiti az. Her qandaq millet mundaq ikki xil sharaitta öz putini özi chüshep qoyidu; biri, yaxshi- yamanni, chirayliq- setni ayrimay, özining milliy nersisila bolsa chirayliq dep bézesh bilenla bolsa, bashqilarning azghine pikrigimu qulaq salmisa, assimilyatsiye bolup kétermizmikin dep endishe qilip, bashqa milletlerning obdan nersilirini qobul qilmisa; yene biri, öz millitining bir némilirini zadila étirap qilmay, hemmide bashqilarni dorisa. Biz uyghurlarda bu hadisilerning her ikkisi bar, bolupmu aldinqisi tolimu gewdilik. Men bu pakitlargha köz yumudighan bolsam, yuqiri abroyluq péshqedem yazghuchilar, péshqedem shairlar ammining chishigha tégishke jür'et qilalmighan yerde, mendek aq soymilargha kim qoyuptu, her muqamda yorghilap yürsem, özümni özüm japagha qaldurmasmenmu, dep oylinip oltursam, yazghuchigha xas wijdanimni yoqatqan bolimen, bir xenzu yazghuchi manga: men jungxua millitining güllinishini ümid qilimen, bu milletning topchilar qataridin chiqirip tashlinishini xalimaymen, dep yaxshi éytqan. Men öz millitimge nisbeten shundaq pozitsiyide bolimen. Shundaq! Öz yolumda mangimen, qolumgha qelemni élip qalaq nersiler bilen tutushimen. Millitimizning edebiyat zéminigha yéngi qan yetküzüp bérimen.ijtimaiy adet küchi küchlük bolidiken. Men ene shundaq nishan'gha qarap yol alghinimda, aldi bilen bezi yashan'ghanraq ademler tapa- tene qildi, méni tenqidlidi, eyiblidi, méning men ölgen ademning qarichuqida qétip qalghan süret serlewhilik powéstim junggo gherbiy diyar edebiyati namliq xenzuche jurnalda élan qilin'ghandin kéyin, uyghurlarning set yerlirini xenzulargha körgezme qilip bériptu, dégenlermu boldi. Qarang, bu gepning chongluqini! Adem ijtimaiyliqqa ige mexluq, ademler déngizida turuqluqmu yitim qélish tolimu azabliq iken.

Élawe: düshmenning qilich, miltiqidin bolghan jarahet shereplik bolidu, qan oqtek étilip chiqip tursimu, kökrekni kérip, chidashliq bilen turghili bolidu.

Öz ademlirining soghuq, pes nezer bilen, mesxire bilen qilghan asta xaraktérlik azarliri yürikingni chanap, tiliwatqandek azablaydiken!‏- ichim pushti, téngirqidim, ganggiridim, weziyet özüm kétiwatqan yol toghrisida yéngibashtin oylinishqa mejbur qildi. Xenzu yazghuchilar xenzularning meniwi exletlirini süpürüp chiqarghaniken, bu ularning kimge körgezme qilip bergini? Körgezme qilip kishilerni oyghatsa, buning néme yamini bar? Tézini bassa mézi chiqidu. Men qelimimni tarliq psixikisigha sanjighan ikenmen, milliy tarliq psixikisi qol yandurmisa, ötkidek sanchimighanliqim bolidu. Ötküdek sanjilsa qol yandurushi muqerrer. Lushünnimu xenzularning koniliq terepdarliri xain dep tillimighanmu?! Millitim aldida jawabkar bolush üchün öz yolumda qet'iy méngishim kérek, dep öz- özümni righbetlendürdüm. Yazghuchilar jem'iyitining muawin reisi abdukérim xojidin minnetdarmen. U özining péshqedemliki bilen méni toluq chüshen'gen teleppuzda manga gheyret bergen, méni qollighanidi. Abdukérim xojining wapat bolghanliqini anglap, némishqa yaxshi ademler baldur ölüp kétidighandu, dep intayin biaram boldum. Shinjang dashödiki abdushükür muhemmet'imindinmu minnetdarmen, u manga nezeriye jehettin yol körsetti, shuning bilen iradem téximu mustehkemlendi.

Élawe: uyghurlarning klassik edebiyatimu békik edebiyat emes. Uyghurlarning nurghun eserliride junggo shahzadiliri, yunanlarning sultani, iskender zulqerneyin, ermenlerning shérini, ereblerning harun reshidi, iran baturi rustem teswirlen'gen. Klassik edebiyat échiwétish yolida mangghan ikenu, ejeba emdilikte biz özimizni békik haletke chüshürüp qoyushimiz kérekmiken?‏

tarix haman algha basidu, milletmu haman algha chamdaydu. Yéqinqi bir yildin buyan waziyette nahayiti zor özgürüsh tughulmaqta, yüzeki hadisilerge medhiye oquydighan eserlerni oqushqa kitabxan chiqmaydighan bolup qaldi, kitabxanlar öz millitini téximu chongqur, téximu köp tereptin chüshinishni arzu qilmaqta, ular qalaq nersilerdin qorqmaydu, özlirining qalaq nersilerni pak- pakiz yoqitalaydighanliqigha ishinidu, bir munche yashlar shinjang edebiyatining hazirqi halitidin narazi ikenlikini bildürüp méni: baghrash, öz yolung boyiche méngiwer, dep righbetlendürmekte.

Élawe: tarix mundaq bir qanuniyetni, yeni qérilar yashlarni emes, yashlar qérilarni terbiyileydian bir qanuniyetni ispatlap turuptu. Qérilarning aghzidin ötmüsh tarixnila anglash mumkin, yashlarning aghzigha qarisang, etiki tarixqa nezer salalaysen.‏

yéqindin buyan shinjangdiki her millet sen'etchiliri saheside yaxshi weziyet peyda bolmaqta. Sen'et sahesidikiler békik halettin échiwétish teripige qarap yol almaqta, aptonom rayonluq edebiyat- sen'etchiler birleshmisi partiye goruppisining muawin shüjisi ene shundaq edebiyattiki échiwétish terepdarlirining biri, u bizdek yash, ottura yash yazghuchilarni qollimaqta, heqni, yaxshiliqni, güzellikni tolup tashqan qizghinliq bilen ipadilesh; saxtiliq, yamanliq we qebihlikni rehimsiz dumbalash‏- bu méning tirishish nishanem.

Élawe: u békik chemberdin chiqip, algha bésishqa ündimekte.

proféssor ün'alghuni yighishturup qoyup: yene on nechche kishining sözi bar idi, boldi qilay,‏- dédi. ‏- ularning kespi, jem'iyettiki orni oxshash emes, melumatimu oxshash emes,‏- dédi proféssor sözini dawamlashturup,‏- lékin oxshishidighan ortaq sadasi bar: daim chembersiman izda aylinip, qéyip yürüsh yarimaydu, kona köz qarash, kona chüshenchilerni bösüp chiqip, rawaj tépish, yéngiliq yaritish kérek!proféssor dérizidin yiraqqa qarighiniche xiyalgha chömdi. Bahar kelküni uning qelbide dolqunlap héslirini qozghimaqta, hayajanlandurmaqta idi. U birdinla arqisigha burulup, xuddi yüz ming adem aldida nutuq sözlewatqandek yangraq teleppuz bilen sözlidi:‏-échiwétish, tawar igiliki, bu ikki nerse shinjangning békik muhitini bösüp tashlidi, shinjangliqlarning békik rohiy halitini titritip, ularni oylandurushqa bashlidi, erebistan'gha hej qilghili, ottura sherq ellirige sodigerchilikke barghanlar qaytqanda, islam dunyasining yéngi uchurlirini élip kelmekte; sowét ittipaqigha uruq- tughqanlirini yoqlap barghanlarmu ottura asiya rayunlirining uchurlirini élip kelmekte; ichki ölkilerning chong- chong sheherliridin kelgenlermu memliketning herqaysi jayliridin yéngi- yéngi uchurlar élip kelmekte. Junggo özgermekte, dunya özgermekte, weziyet bizni mejburlimaqta. Özgirish yasimay mumkin emes. Özgirish yasash üchün oylinish kérek, oylinishning özi algha qedem tashlash démektur....sotsiyalistik qurulushning qedimi tézleshmekte. Qurulushning özi mahiyette ademni takamullashturush, ademni yéngi baldaqqa örlitish hésablinidu. Tarix, bu malaike ulugh ijadkardur, heykeltirashtur, u medeniyetning yéngi pelliside millitimizning yéngi ewladini yaratmaqta. Herqandaq millet özining eyib- méyip tereplirige toghra qarap, késilini yoshurmay dawalisa, andin janliq, jushqun bolalaydu, algha intilidighan gheyretke kéleleydu. Bu milletning terqqiyperwer oghlanliri üchün turmushning élipbesidur. Uyghurlarning medeniyiti dunyada kem uchraydighan, köp yoldin, köp tereptin, köp qatlamdin kelgen chöktürmilerning jüghlinishidin hasil bolghan medeniyet. Uningda güzel, rengdar terkibler bar, bu biz uyghurlarning pexri. U bizning tariximizning hayatiy küchi bolushqa tégishlik idi, lékin uninggha ariliship qalghan sherqning a Q chiliq pelsepilirini, diniy xurapatliqlarni, gherbning quruq shöhretpereslikini körmigenlikimiz üchün, hayatiy küchini toluq namayan qilalmiduq, koniliqqa chaplishiwalduq, arqida qalduq. Islah qilish, échiwétish, biz uyghur xelqighe nisbeten éytqanda, sherq bilen gherbni alaqilashturghan, emma uzun zamanlardin buyan békilip qalghan yépek yolining qayta janliniwatqanliqidin dérek béridu. Elwette, emdi egri- toqay, égiz- pes yollarda at we töge bilen mangmaymiz, belki éléktron qatnash wastiliri bilen perwaz qilip uchimiz. Bizning tereqqiyperwer bashlamchilirimiz diqqet- nezerini özimizdiki meniwi késellerge tikip, kishilerni shu késellerni ayimastin yiltizi bilen chiqirip tashlap, saghlam rohiy halet bilen chaqqan ilgirileshke righbetlendürmekte. Burun yoqitip qoyghan échiwétish en'enimiz yene jari bolidu. U téximu yuqiri pellidiki échiwétish bolghusi!... Adem qiyinchiliq ichide dunyagha kélidu, qiyinchiliq ichide ösüdu. Xuda ademni yaratqan, lékin uning bexini yaratqan emes, adem bextini qiyinchiliq ichide japa chékip tapidu. Siz manga: buning siri néme? Uning siri qeyerde? Dep bir talay soal qoydingiz, ötmüshtiki sir bizning ejdadlirimizning qiyinchiliqlarni yenggendin kéyin wujudqa keltürgen ijadiyetliridur. Islah qilish, échiwétish, riqabetlishish‏- bu üch nersining ehmiyiti biz uyghur xelqi üchün qutadghu bilik tiki adalet, bext we bilimdinmu muhim. Ular bizge yéngi sir (hékmet) yaritishning nahayiti yaxshi muhitini hazirlap bermekte. Qiyinchiliq yoq emes, japagha chidaydighan, tiriship algha intilidighan rohimiz bolsila, junggoda‏- milletlerning bu chong ailiside choqum zamaniwi ang- sewiyige ige uyghur milliti meydan'gha kélidu. Proféssorning kim ikenlikini téxiche éytmidim. Bu, méning sewenlikke yol qoyghanliqim emes, belki atayiten qilghan orunlashturushum. U otturigha azraq chiqsun, maqalamning axirighiraq mökünüp tursun, dédim. Chünki kishiler uni tola chaghlarda xata chüshinip qalidiken, shuning üchün derdi éghir iken. Uninggha derd ustige derd keltürüp qoyushqa yürikim chidimidi.

Mana emdi qisqiche tonushturay;

isim- familisi: Abdushükür Muhemmet'imin.

Milliti: uyghur.

Xizmet orni: shinjang dashö til- edebiyat fakultéti.Ünwani: proféssor.

(junggo gherbiy diyar edebiyati jurnilining 1988- yilliq 8- sanidin)

toxti baqi terjimisi.

Tarim jurnilining 11- sanidin élindi

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair