Manga Yéngidin Bérilgen Mukapatlar Heqqide

Erkin Sidiq

2014-yili 8-ayning 15-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.misranim.com/thread-128246-1-1.html

Bizning idarimiz qarmiqidiki ikki bashqarma 2014-yili 8-ayning 12- we 13-künliri ayrim-ayrim halda mukapat tarqitish murasimi ötküzdi. Ashu murasimlarda manga bir orun birdin bolup, jem’iy ikki dane mukapat bérildi. Men mezkur yazmida oqurmenlerge ashu mukapatlar bilen munasiwetlik bolghan bir qisim ehwallarni qisqiche sözlep bérimen.

Hazir men élip bériwatqan asasiy tetqiqat tashqi planétilarni tapidighan alem téléskopliri heqqide bolup, men ashundaq téléskopning layihilirining biri bolghan «Lyot Coronagraph» (1-layihe) we uning yene biri bolghan «PIAA Coronagraph» (2-layihe) bilen shughulliniwatqili 5 yildin ashqan idi. Ötken yil 8-ayda manga «Visible-Nulling Coronagraph» dep atilidighan 3-layihe üstide tetqiqat élip bérip, shu yil 12-ayning otturilirighiche bu layihining téxnikiliq alahidiliki heqqide bir toluq melumatni wujudqa keltürüsh wezipisi bérildi. Gerche bu layihe üstide tetqiqat élip bériliwatqili 10 yildek waqit bolghan bolup, u heqte bizning idaridiki bir qanche neper mutexessisler teripidin xéli köp ilmiy maqaliler élan qilin’ghan bolsimu, ashu prinsip asasida yasilidighan téléskopning funksiyisi kompyutérda bir qétim toluq, bashtin-axir teqlid (simulation) qilinip béqilmighan idi. Bu layihining barliq kompyutér programmiliri In’glizche «Interactive Data Language, IDL» dep atilidighan bir kompyutér tilida yézilghan bolup, manga nispeten bu téléskop layihisimu yéngi, bu kompyutér tilimu yéngi idi. Uning üstige méning buningdin bashqa tetqiqat türliridimu bir qisim wezipilirim bar idi. Shuning bilen bu ishqa jiddiy tutush qildim (Bu ariliqta héch qandaq Uyghurche maqalilermu yazmidim). Axirqi bir ay ichide künige 15 sa’ettin köprek ishlidim. Shenbe-Yekshenbe dem élish künlirimu ishlidim. Shundaq qilip, ötken yil 12-ayning otturiliridiki NASA bash ishxanisidinmu adem kélip qatniship, oxshimighan layihiler üstide omumyüzlük bahalash élip bérilidighan bir yighin bolidighan küni men etigen sa’et 3 kiche ishlep, bu wezipini tamamlidim. Shu küni sa’et 5 yérimda ornumdin turup ishqa kélip, sa’et 8 din ashqanda men qilghan ishimdin texminen 150 neper xadimgha doklat berdim.

Mezkur tetqiqat türige teqsim qilin’ghan bashqa barliq xadimlarmu manga oxshash yaki mendinmu öte halda qattiq ishlidi.

Mana mushundaq ishligenlerge «derijidin tashqiri xizmet körsetken xadim» dégen mukapat bérilgen bolup, men ashu qétimqi xizmetke alahide töhpe qoshqan bir guruppa kishilerning biri bolush süpitim bilen bu qétim ashundaq mukapattin ikkisige érishtim. Bu ikki mukapat töwendiki 1- we 2-resimlerde bérildi.

1-resim: Erkin Sidiqqa bérilgen mukapatning biri.

2-resim: Erkin Sidiqqa bérilgen mukapatning yene biri.

1. Tashqi Planétilarni Tépishning Qiyinliq Derijisi

Tashqi planétilarni tépish intayin qiyin. Bezi mutexessisler hésablash élip bérip, bu ishning qiyinliq derijisini mundaq bir ishqa oxshatti: Eger siz yer yüzide turup, yer yüzidin hésablighandiki égizliki 10 kilométir kélidighan Himalaya téghining eng égiz choqqisida turghan bir tal insan chéchining üstidiki mudur-chuqurni köreleydighan téléskoptin birni yasisingiz, siz ashu téléskop bilen tashqi planétilarni biwasite köreleysiz. Insan chéchining tomluqi 15 mikrométirdin 180 mikrométirghiche kélidighan bolup, her bir chachning üstidiki mudur-chuqurning égizliki bu yerde 100 nanométir, dep perez qilindi.

Tashqi planétilarni tépishta, biz mundaq ikki chong qiyinchiliqqa duch kélimiz:

1. Yultuzning nurining küchlüklüki uni orbitilawatqan planéta nurining küchlüklükidin 10 milyard hesse küchlük bolushi

2. Yultuz bilen uni orbitilawatqan planétining ariliqining intayin yéqin bolushi

Bizning quyashqa oxshash yultuzlar özlükidin nur chiqiridighan bolup, bizning yer shari we ay sharigha oxshash planétilar we ularning hemrahliri özlükidin nur chiqarmaydu. Biz köridighan ayning nuri quyash nuri aygha chüshüp, ay qayturghan nur bolup, biz ayning peqet quyash nuri chüshken qisminila köreleymiz. Shunga ayning shekli her küni özgirip turidu. Quyash nuri bilen ay qayturghan nurning küchlüklükini sélishtursaq, körünidighan nur dolquni ichide (bu nurlarning dolqun uzunluqi 400 – 700 nanométir kélidu) quyash nuri ay nuridin 10 milyard hesse küchlük bolidu. Yeni, tashqi yultuzlarning nuri ashu yultuzlarni orbitilawatqan tashqi planétilarning nuridin 10 milyard hesse küchlük. Bu biz duch kélidighan 1-qiyin ötkel.

Biz duch kélidighan 2-qiyin ötkel bolsa, yer sharining etrapidiki bir alem téléskopi bilen közetkende, tashqi yultuzlar bilen ularni orbitilaydighan tashqi planétilar öz-ara chapliship qalghan bolidu.

Biz bir intayin qarangghu axshimi asman’gha qarap, yultuzlarni sanisaq, texminen 3000 dane yultuzni saniyalaymiz. Bu yultuzlarning ichidiki bizge eng yéqin yultuzning biz bilen bolghan ariliqi 4.26 nur yili kélidu. Yeni, biz axshimi köridighan yultuzlarning ichidiki bizge eng yéqin bolghan yultuzning nuri buningdin 4.26 yil burun bizge qarap méngishqa bashlighan, yaki bizning körginimiz ashu yultuzning buningdin 4.26 yildin burunqi haliti bolidu. Biz axshimi köridighan qalghan yultuzlar buningdinmu yiraqta bolup, bezilirining biz bilen bolghan ariliqi birer yüz nur yili kélishimu mumkin.

«Nur yili» déginimiz uzunluq birliki bolup, u nurning bir yil ichide basidighan musapisini körsitidu. Nur her bir sékuntta 300 ming kilométir ariliqqa mangidu. Shunga

Bir nur yili = 300000 x 60 x 60 x 24 x 365 Kilométir («x» köpeytish belgisi)

Yeni, bir nur yili déginimiz texminen 9.46 trliyun kilométirgha teng.

Töwendiki 3-resimge qarang. Men bu yerde bir misal süpitide, sizge bir tashqi yultuz bilen uni orbitilawatqan bir tashqi planéta hasil qilidighan bulungni hésablap bérey. Bir tashqi yultuzning yer shari bilen bolghan ariliqi (A) 10 nur yili bolup, u yultuzni orbitilawatqan bir tashqi planétining ashu yultuz bilen bolghan ariliqi (B) kün bilen yer sharining ariliqi bilen oxshash bolsun. U halda biz yer sharida turup ashu tashqi yultuz bilen ashu tashqi planétigha qarighan waqitta bu ikkisi yasighan bulung (C) ning kengliki 0.000091 gradus bolidu. Yeni, bu qimmet texminen bir gradusni 10 minggha bölgen’ge teng. Yaki, bir gradusning 10 mingdin bir qismigha teng.

Bir chembirek yasaydighan bulung 360 gradusqa teng. Bir tik bulung 90 gradusqa teng. Bu ehwal töwendiki 3-resim arqiliq chüshendürüldi.

Yuqirida chüshendürginimdek, biz alem téléskopi bilen qarighan waqitta tashqiy planétilar bilen ularning ana yultuzliri hasil qilghan bulunglar intayin kichik bolghachqa, bizning kesiptikiler ashu bulungni ipadileydighan mundaq ikki qimmetni wujutqa keltürgen:

(1) mas: bu söz in’glizche «milli-arc-second» ning bash heripidin tüzülgen bolup, uyghurchida «milli-yay-sékunt» dégen’ge toghra kélidu.  Yeni, biz adette bulungni ölchesh üchün «yay-sékunt» dégen birliknimu ishlitidighan bolup, bir gradus 60 yay-sékuntqa teng bolidu.  Bir yay-sékunt bolsa 1000 milli-yay-sékuntqa teng bolidu.  Shunglashqa yuqirida hésablap chiqqan 0.000091 gradus 5.46 milli-yay-sékuntqa yaki «5.46 mas»  qa teng bolidu.

 (2) l/D : bu yerdiki «l» heripi dolqun uzunluqigha wekillik qilidighan bolup, D heripi bolsa téléskopning asasiy eynikining diyamétirigha wekillik qilidu.  Eger dolqun uzunluqi 550 nano-métir (bir métir bir milyard nano-métirgha teng), téléskop asasiy eynikining diyamétiri 2 métir bolidiken, yuqiridiki bulung mundaq bolidu:

0.000091 gradus = 0.000091 x (3.14/180)  x 2 / (550e-9) l/D = 5.78 l/D

Biz hazir yasimaqchi bolghan téléskop ana yultuzi bilen yasighan bulungi 2l/D  yaki 3l/D  bolghan pilanétilarnimu perq ételeydu.

3-resim.

Démek, yer shari yüzide yaki uning orbitisida turup, héliqi bir jüp tashqi yultuz-planétigha qaraydighan bolsaq, bu ikkisi bir-birige chapliship turghandek körünidighan bolup, bizning ashu tashqi planétini tapmaqchi bolghinimiz, ashu tashqi yultuzning nurining ichidiki bir tal qara chékitni izdigen bilen barawerdur.

2. Téléskopta Bir «Qarangghu Rayon» ning Wujudqa Keltürülüshi

Hazirgha qeder texminen 1700 dane tashqi planétilar bayqalghan bolup, ular xuddi «Yupitér» gha oxshash nahayiti chong tiptiki gaz planétilardur. Shundaqla ular téléskop bilen biwasite körüsh arqiliq bayqalghan emes — Hazir téxi undaq téléskop mewjut emes. U tashqi planétilar töwendikidek wasitilik usuldin paydilinip bayqalghan:

1) Undaq chongluqtiki planétilar yultuzning aldigha ötkende, yultuzning alem téléskopi bilen ölchen’gen nuri 0.1 pirsenttin bir pirsentkiche ajizlaydu. Bir qisim tashqi planétilar mushu usuldin paydilinip bayqalghan.

2) Yene bir tereptin, ashundaq chong planétilar ana yultuzni aylinip orbitilighanda, ana yultuz ashu ashu planétining tartish küchining tesiride azraq midirlaydu. Yultuzning tewresh dewrining waqit uzunluqi we tewresh derijisi qatarliq uchurlardin paydilinip, uni ayliniwatqan planétining chong-kichikliki, ana yultuzni bir qétim toluq aylinip chiqishqa kétidighan waqti qatarliq qimmetlerni hésablap chiqqili bolidu. Tashqi planétilarning qalghan bir qismi mana mushundaq yultuzning tewrishige asasen bayqalghan.

Janliqlar yashash éhtimalliqi bar bolghan planétilar kichik tiptiki tash planétilar bolup, undaq planétilar ana yultuzining nurini ölchigili bolidighan derijide tosalmaydu, hemde ana yultuzini midirlitalmaydu.

Shunglashqa biz hazir ashundaq hayatliq mewjut bolush éhtimalliqi bar bolghan yer sharigha oxshash kichik tiptiki planétilarni biwasite köreleydighan alem téléskopining tetqiqati bilen shughulliniwatimiz. NASA ning hazirqi pilani ashundaq téléskoptin birini 2018-yili alem boshluqigha chiqirish, hemde biz bilen bolghan ariliqi 30 nur yili kélidighan sharsiman rayon ichidiki 3000 dane tashqi yultuzni tekshürüp chiqish.

Bu yéngi tiptiki téléskop kaméra (resim apparati) gha chüshken tashqi yultuz nurining bir qismini bir rayondin bashqa rayonlargha yötkep, yultuzning resimi üstide bir «qarangghu rayon», «qarangghu öngkür» yaki «qarangghu töshük» (dark-hole) hasil qilidu. Mushu qarangghu-rayon ichide yultuzning nuri 10 milyard hesse ajizlashturulidu. Shuning bilen mushu rayon ichige toghra kélip qalghan tashqi planétini mushundaq téléskop bilen biwasite körgili bolidu. Gerche bu téléskopning «qarangghu rayoni» anche chong bolmisimu, biz uni öz oqida asta aylandurup, 360 gradusluq rayonlarning hemmisini köziteleymiz.

Méning kompyutérimda ashundaq téléskoptin 4 xil téléskopning modéli bar bolup, men kompyutérda hésablash élip bérip, ashundaq qarangghu-rayonni wujudqa keltüreleymen. Shu arqiliq töwendikidek ishlarni qilimen:

--Téléskop zapchaslirining téxnikiliq körsetküchlirini teyyarlash: Téléskop normal ishlesh üchün, uning optikiliq zapchasliri qaysi derijide yaxshi bolushi kérek?

--Ashu téléskop arqiliq érishkili bolidighan eng yaxshi netijini mölcherlesh.

--Téléskopning her xil xataliqlargha bolghan sezgürlükini hésablap éniqlash.

--Tejribixanidiki emeliy ehwalgha asasen, eng yaxshi netijige érishish üchün qaysi ishlarni qilish we qandaq usullarni qollinish kéreklikini éniqlap bérish.

--Eger tejribixanida érishken netijiler nezeriye jehettin mölcherligen netijilerdin qobul qilghili bolmaydighan derijide nachar bolsa, ashundaq ehwalni néme keltürüp chiqarghanliqini éniqlap chiqish.

Yuqiriqilar men qilidighan ishlarning bir qismidinla ibaret. Bizning idaride intayin yuqiri derijilik «pakiz öy» (clean room) ning ichige ornitilghan, métaldin yasalghan «heqiqiy boshluq öyi» (vacuum chamber) din bir qanchisi bar bolup, biz ularda birla waqitta 3 téléskopning tejribisini élip baralaymiz. Biz bu métal öylerning ichidiki hawani pütünley tartip chiqiriwétip, uning ichide xuddi alem boshluqidiki bilen oxshash derijidiki «heqiqiy boshluq» ni hasil qilimiz. Töwendiki 4-resimde körsitilgini ene shundaq «heqiqiy boshluq öyi» ning biri.

4-resim: Bizning idaridiki métaldin yasalghan «heqiqiy boshluq öyi» ning birsining körünüshi.

Töwendiki 5-resimde bir yultuzning qarangghu-rayon hasil qilishtin burunqi resimi bilen qarangghu-rayon hasil qilghandin kéyinki resimi körsitildi. Bu resim 6-resimde körsitilgen, bu yil élan qilin’ghan bir parche ilmiy maqale (10-resimdiki 1-maqale) din élindi. Bizning guruppa bu yil mushundaq téléskoptin ikki xil téléskop heqqide ikki parche ilmiy maqale élan qilghan bolup, bu maqalilerning tepsiliy uchuri maqalining astida (10-resimde) bérildi. Men bu ikki parche maqalining 1-aptori. Bundaq maqalilerde doklat qilin’ghan yéngiliqlargha aptorlarning hemmisi oxshimighan derijide töhpe qoshqan bolidu. Men ularning ichidiki asasiy töhpikar bolup, maqalining deslepki nusxisinimu men yazimen. Qalghanlar zörür tépilghanda tüzitish we toluqlash élip baridu.

7-resim biz bu yil élan qilghan 2-maqalining bashlinish qismini körsitidu. Bu ikki parche maqalida doklat qilin’ghini ikki xil téléskop layihiliri heqqidiki yéngiliqlardur.

5-resim.

6-resim: Bizning 2014-yili «Xelq’ara Optika Inzhénérliri Jem’iyiti» ning maqale toplimigha bésilghan bir parche ilmiy maqalimizning asasiy mezmuni.

7-resim: Bizning 2014-yili «Xelq’ara Optika Inzhénérliri Jem’iyiti» ning maqale toplimigha bésilghan yene bir parche ilmiy maqalimizning asasiy mezmuni.

Adette bir téléskopni yasap chiqqanda, uningda érishkili bolidighan qarangghu rayondiki nispiy nur küchi 10 ning minus 5-derijisigiche bolidu. Shunga uningda tashqi planétilarni biwasite körgili bolmaydu. Bundaq téléskoplarning her biride bir yaki ikki danidin shekli éléktronluq signal bilen özgiridighan özgirishchan eynek bar bolup, her bir eynek 32x32=1024 dane yaki 48x48=2304 dane éléktronluq signalni qobul qilidu. Biz téléskopni ishlitish jeryanida ashundaq eynekni kontrol qilip, qarangghu rayondiki nispiy nur küchini 10 ning minus 10-derijisige chüshürimiz. Men hazir mushu téxnikida dunya boyiche eng aldinqi qatarda turidighan mutexessislerning biri bolup, 2008-yili men mexsus mushu témida bir parche ilmiy maqale élan qildim.

3. Bir Xelq’araliq Zhurnalning Téshigha Bésilghan «Qarangghu Rayon»

Men 2007-yili yazghan bir parche ilmiy maqale «Amérika Optika Jem’iyiti» chiqiridighan ayliq xelq’araliq ilmiy zhurnal «Qollanma Optika» (Applied Optics) gha bésilghan bolup, men ashu maqaligha kirgüzgen «qarangghu rayon» ning 4 parche resimliri ashu zhurnalning téshigha bésildi. Buninggha a’it bir qisim uchurlar töwendiki 8- we 9-resimlerde bérildi.

Töwendiki 10-resimde bu yil élan qilin’ghan 2 parche maqalining tepsiliy uchurliri bérildi. Eger ichkiridiki dangliq aliy mekteplerde oquydighan ukilar bu maqalilerni oqushqa qiziqsanglar, bu zhurnalni öz mektipinglarning kutupxanisidin tapalaysiler. Bu maqalilerni mektipinglarning kutupxanisidiki kompyutér arqiliq chüshürüwalghilimu bolushi mumkin.

8-resim: Men 2007-yili «Qollanma Optika» dep atilidighan xelq’araliq ilmiy zhurnalda élan qilghan bir parche maqalining uchuri. Men ashu maqaligha kirgüzgen 4 dane «qarangghu rayon» ning resimliri mezkur zhurnalning téshigha bésildi.

9-resim: Méning 2007-yili «Qollanma Optika» dep atilidighan xelq’araliq ilmiy zhurnalgha bésilghan bir parche ilmiy maqalemning asasiy mezmuni.

10-resim: 2014-yili 8-ayda «Xelq’ara Optika Inzhénérliri Jem’iyiti» ning maqale toplimigha bésilghan ikki parche ilmiy maqalining toluq uchurliri.

Mezkur maqale bilen munasiwetlik men burun teyyarlighan témilar:

(Bu maqalilar baghdash, izdinish we misranim torlirida bar)

1. Men qilghan bir yéngiliq nasa zhornilida xewer qilindi

2. Men qatnashqan bir yéngiliq — alem téléskopida yer tewreshni ölchesh

Qoshumche:

Yéqinda öz’hal ukimiz bilen men ikkimiz chet eldiki uyghur qérindashlarning öz yurti üchün xizmet qilish mesilisi, hemde bir adem bexitlik yashash üchün qandaq qilishi kérekliki mesilisi heqqide izdinish torida bir az söhbet ötküzduq.  Méningche öz hayatini qedirlep, özidin chongraq ishlarni qilip, öz ömrini ehmiyetlik we bexitlik ötküzmekchi bolghan qérindashlar üchün bu söhbettiki mezmunlarning belgilik paydisi bar.  Eger siz uninggha qiziqsingiz, u söhbet töwendiki yazmining astidiki inkaslar ichide bar:

Http://bbs.izdinix.com/thread-59240-1-1.html

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair