Bir-Ikki Yashliq Balilar Terbiyisi

Erkin Sidiq

2014-yili 7-ayning 4-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58994-1-1.html

Men özümning aldinqi qétimqi «Kichik baligha kitab oqup bérishning 10 chong paydisi» dégen maqaliside 45 yilliq tarixqa ige, balilar terbiyisi mutexessisliridin teshkil tapqan «Deslepki mezgiller» guruppisining tor bétidiki bir qisim uchurlarni tonushturdum. Yeni uningda mektep yéshigha toshmighan balilargha kitab oqup bérishning 10 chong paydisini chüshendürdüm. Ashu tor bette yene oxshimighan yashtiki balilarning terbiyisi heqqide ayrim-ayrim uchurlar bar bolup, men mezkur maqalidin bashlap shularni ayrim-ayrim tonushturimen. Mezkur maqalini men hazirghiche teyyarlighan, qorsaqtiki baligha kitab oqup bérishning paydisi, mektep yéshigha toshmighan balilargha kitab oqup bérishning paydisi, we böshükning payda-ziyini témisidiki maqalilerning dawami, dep chüshensingiz bolidu.

Bu maqalida tonushturulidighini bir-ikki yashliq balilar terbiyisi heqqidiki tewsiyilerdin ibaret [1].

1. Bir-Ikki Yashliq Balilargha Kitab Oqup Bérishning Paydiliri

Balingiz yéngidin mangghanda nurghunlighan «tunji qétim» largha duch kélidu. Ularning ichidiki eng köp uchraydighini tunji qedemni élish bilen tunji sözni déyishtin ibarettur. Balingizning aldinqi nechche ay jeryanida sözlep yürgen qalaymiqan söz boghumliri asta-asta uning tunji qétimliq semimiy sözige tereqqiy qilidu. Mutexessislerning mölcherlishiche, yéngi ayighi chiqqan bala künige ottura hésab bilen 10 dane yéngi sözni öginidu. Bala bir yérim yashlargha kirgende ikki yaki uningdin köprek sözlerni bir-birige ulap bir söz ibarisini shekillendüridu. Shu nerse ésingizde bolsunki, oxshimighan balining yétilish sür’itimu oxshash bolmaydu.

Yéngi mangghan balingizning tesewwur qilish iqtidarining shiddetlik halda ösüshige egiship, balingizning her xil qiyapetlerge kiriwélishi uning eng yaxshi köridighan herikitige aylinishi mumkin. Eger balingiz bir kitabni waraqlap, uni ünlük awazda oqughan qiliqni qiliwatqan bolsa, bu uning kichik yéshidila sawat chiqirish terepke qarap ijabiy qedemlerni éliwatqanliqidin dérek béridu. Bir yashliq balilar özining kichik dunyasida bir musteqil yashawatqan qiyapetke kiriwélishqa amraq kélidu. Mesilen, ular paypaq bilen ayaghlirini özliri kiyip, özliri séliwétidu. A’ile jabduqlirining üstige özliri chiqip, özliri chüshidu. Her xil nersilerni özliri échip, özliri yapidu. Bu yéngidin bayqighan özining ishlirini öz aldigha qilish jeryani kitab oqushqiche tereqqiy qilidu. Shunglashqa siz yéngi ayighi chiqqan balingizgha kitab oqup bériwatqanda, eger u kitabni özi tutmaqchi bolsa, yaki kitabning yéngi wariqini özi achmaqchi bolsa, uninggha hergizmu heyran qalmang.

2. Bir-Ikki Yashliq Balilar Terbiyisi Heqqide Tewsiyiler

(1) Kitab Oqup Bérish Arqiliq Musteqil Ish Qilidighan Qilish

Balingiz bir yashqa kirip, ayighi yéngidin chiqqan mezgilde, öz aldigha musteqil ish qilish we öz pikrini ipadileshke amraq kélidu. Ashundaq mezgilde uninggha kitab oqup bersingiz, balingiz yéngidin bayqighan musteqilliqlirini jezmleshtüreleydu. Oquydighan kitab bilen kitab oquydighan orunni balingizning özi tallisun. Eger balingiz kitabni özi tutup bermekchi, we yéngi betni özi échip bermekchi bolsa, uninggha hergiz heyran qalmang.

Gerche balingiz kitabtiki mezmunlargha egiship méngip, munasiwetlik jaylarning hemmiside külümsiresh, külüsh we sözlep kétish ishlirini qilip ketmisimu, balingizning oqush matériyali bilen mushundaq uchrishishi bir saghlam öginish jeryani bolup, u balingizning sawatini chiqirishqa qarap alghan deslepki qedemler bolup hésablinidu.

(2) Kitab Oqup Bérish Arqiliq Balining Töwendiki Bir Baldaqtin Yuqiridiki Bir Baldaqqa Chiqishini Asanlashturup Bérish

Kichik balilar bir yashqa kirishtin burun özini kimning kötürüwatqinigha bek perwa qilip ketmeydu. Emma bala yéshigha toshup, yéngidin méngishqa bashlighandin kéyin, apa-dadisi yénida bolmisa qorqidighan bolup qalidu. Mushundaq waqitta balingizgha dadisi ishtin qaytip kelgende uninggha salam qilidighan, apisi ishqa mangghanda uninggha «xeyr-xosh» dep uni uzitip qoyidighan mezmundiki kitablarni oqup bersingiz, balingiz dadisi we apisidin mushundaq waqitliq ayrilishning bir normal ish ikenlikini chüshinidighan bolidu.

(3) Herikettiki Baligha Kitab Oqup Bérish: Birinchi Qedem, Birinchi Kitab

Ayighi emdila chiqqan balilar bir jayda yiqilip ketmey aranla turalaydighan, öy jabduqlirini tutup mangidighan, hemde bir nersini tutmay bir qanche aran qedemni alidighan halette bolidu. Bundaq waqitlarda balilar hergiz bir jayida jim turghili unimaydu. Bundaq waqitta balingiz basqan her bir qedem tebrikleshke erziydighan maharet bolup hésablinidu. Shundaqla balingiz oyghaq turghan her bir peyt balingizgha yéngiliqlarni ögitidighan purset bolup hésablinidu. Chonglar üchün kitab oqush olturup turup qilidighan ish, emma balilar üchün undaq emes. Yéngi ayighi chiqqan balingiz kitabni öre turup yaki méngip yürüp oqushni yaxshi körüshi mumkin bolup, siz buninggha yol qoyung. Bu yerdiki eng muhim ish balingizning kitab bilen hepilishishidin ibarettur.

(4) Bérip Élish: Kitabni Bille Oynap Turup Oqush

Bille oynash yéngi ayighi chiqqan balini béqishtiki eng muhim ish bolup, bille oynap turup kitab oqush téximu shundaq. Kitabtiki sözni bir bashtin oqup bérishning ornigha, balingizni kitabtiki mezmun’gha melum bir inkas qayturushqa righbetlendürüng. Kitab oqushni pat-pat toxtitip, balingizdin «Némishqa mawu ish bundaq bolghandu?» dep sorap turung, hemde balingiz yaxshi köridighan qismini qayta-qayta oqup béring. Gerche balingiz sizge söz bilen inkas qayturalmisimu, u külümsiresh, külüsh, köz ishariti qilish, we adettiki söz boghumlirini ishlitip sözlesh arqiliq siz oqup Bergen kitabqa inkas qayturushi mumkin. Mushundaq bérip-élish usuli kitab oqushni siz baligha qarita élip barghan heriket emes, siz bilen balingiz bille élip barghan heriketke aylanduridu.

(5) Özining Kitabi: Bir Nersige Ige Bolushni Öginish

Yéngi ayighi chiqqan balilar özlirining boshluqi we özlirining nersiliri bilen pexirlinidu. Bir yashliq balingiz üchün bir kichik kutupxana yasap bérish balingizning sawatini u kichik waqtidila chiqirishning eng yaxshi usuli. Balingizgha uning özining tallishi bilen bir top kitab hazirlap bérish arqiliq siz uninggha kitab oqushning kishilik turmushning bir muhim we huzurlinarliq qismi ikenlikini bildürüp qoyalaysiz. Bundaq qilish balingizghimu özi yaxshi körgen kitabni tallash erkinlikini ata qilidu. Yéngi ayighi chiqqan balingizgha bir kichik kutupxana qurup bérish unchiwala tes ish emes. Eger birer «kitab oqush kulubi» gha eza bolup kirsingiz, hazir eng dewr sürüwatqan kitablarni bayqash pursitige ige bolalaysiz. Siz tughqanliringiz we dostliringizgha, balingizning tughulghan küni we bayram künliride sowghat üchün balingizgha oyunchuq emes, kitab bérishni éytsingizmu bolidu.

«Deslepki mezgiller» tor bétidiki mezmunlar mushu yerde axirlashti.

3. Axirqi Söz

Mezkur maqalida tewsiye qilin’ghan ishlar bezi qérindashlirimiz üchün ezeldin qilip baqmighan, we qilish xéli tes bolghan ishlar bolup tuyulushi mumkin. Emma men aq tenlik we Yehudiy tonushlirimning öyide, shundaqla balilar oynaydighan meydanlarda Amérikiliq ata-anilarning yéngi ayighi chiqqan balilirigha yuqirida tewsiye qilin’ghan ishlarni qilip yürginini köp qétim kördüm. U ata-anilar közlirini öz baliliridin birer minutmu ayrimaydu. Balisining pütün herikitini közitip turidu. Balisi birer ishni xata qilip qoysa uni derhalla tüzitidu. Birer ishni yaxshi qilsa balisini shu waqitning özidila maxtaydu. Öz yénidin hergizmu baliliri üchün hazirlan’ghan kitablarni ayrimaydu. Mushundaq bolghachqa, ularning baliliri kichikidin bashlapla qaysi ishni qilsa bolidu, qaysi ishni qilsa bolmaydu, dégenni intayin éniq bilip chong bolidu. Hemde kitab bilen köp hepileshken bolghachqa, sawati téz chiqidu, shundaqla aldinqi maqalilerde tilgha élin’ghan éghizaki we yazma alaqilishish iqtidarlirigha bay chong bolidu. Balini yuqiri süpet bilen chong qilish mana ashundaq ejirlerni telep qilidiken. Yaponiye we Amérikidiki köpinche ata-anilar balilirini mana shundaq terbiyileydiken. Shunglashqa men Uyghur diyaridiki qérindashlarning mezkur maqalidiki mezmunlargha intayin estayidil mu’amile qilishini, bolsa ularni ishqa ashurush yolida eng zor derijide tirishchanliqni körsitishini ümid qilimen. Sapaliq yéngi ewladlarni mana shundaq qilish arqiliqla terbiyilep yétildürgili bolidu.

Qoshumche: «Deslepki Mezgiller» Guruppisi

Men téxiche anglap baqmighan qérindashlargha qulayliq bolsun üchün, aldinqi maqalidiki «deslepki mezgiller» guruppisi heqqidiki tonushturushni bu yerge eynen köchürüp qoydum.

«Deslepki Mezgiller» tor bétini qurghanlar yalghuz muherrirler bilen neshriyatchilarni öz ichige élip qalmastin [2], ular kichik balilarning ata-anisinimu öz ichige alidu. Ularning hemmisi aliy mektepning ma’arip kespini püttürgenler bolup, ularning köpinchisi balilar kitabliri neshriyati saheside uzun muddet ishligen kesip ehliliridur. Ularning asasiy nishani ata-anilar we ularning perzentlirini yuqiri süpetlik we nahayitimu huzurlinarliq kitab oqush shara’iti bilen teminleshtin ibarettur.

«Deslepki Mezgiller» tor bétining bash shirkiti 1965-yili bir yash axbaratchi teripidin Norwégiyede qurulghan bolup, uning bu ishni bashlishigha özining bir yéngi tughulghan bowiqidin eng yaxshi derijide xewer élish istiki türtke bolghan. U bir guruppa bala terbiyisi (child development) mutexessislirini yighip, yash ata-anilar üchün «Bowaq Kitabi» (The Baby Book) dep atalghan bir qollanmini neshr qilip, uni doxturxanilar arqiliq tunji qétim perzentlik bolghan ata-anilargha tarqatqan. Hazir bu kitabning 42-neshri bésiliwatqan bolup, u 1965-yilidin bashlap pütün Yawropada neshr qilinip kelgen. 45 yildin uzunraq waqittin buyan, bu ish bilen shughulliniwatqan mutexessisler balilar, ata-anilar we balilargha kitab oqup bérishning zörürlüki heqqide nurghun bilim we tejribe-sawaqlarni toplighan.

45 yildin buyan «Deslepki Mezgiller» guruppisi Amérikidiki eng dangliq markilardin «Doktor Syus» (Dr. Seuss), «Disnéy» (Disney) we «Bowaq Éynishtéyn» (Baby Einstein) qatarliqlar bilen hemkarliship kelgen.

«Deslepki Mezgiller» tor bétide mundaq déyilgen: «Ata-ana bolush süpitimiz bilen biz balilirimizgha nurghun nersilerni sowgha qilimiz. Biz ularni ular eng yaxshi köridighan orunduqta olturghuzup baghrimizgha bésip, ulargha bir xil bixeterlik tuyghusi ata qilimiz. Ular oynash meydanida körsetken sérkchilik oyunlirigha chawak chélip, biz ularning öz-özige bolghan ishenchini kücheytimiz. Ular bilen bir dolqunluq kölde su üzüp, biz ularning yéngiliqlargha bolghan hewisini qozghaymiz. Emma, shundaq bir sowghat barki, u balilirimizgha yuqiridiki nersilerning hemmisini, hetta uningdinmu köprek nersilerni ata qilalaydu. U bolsimu balilargha kitab oqup bérish sowghitidin ibaret. Her küni balingiz bilen bille kitab oqush, balingizgha uning yéshigha mas kélidighan we uni jelp qilidighan kitablarni hazirlap bérish, hemde özingiz bir kitab oqush ülgisi bolup bérish arqiliq, siz balingiz kichik waqtidila uning sawatini chiqiralaysiz. Balingizni ömür boyi öginidighan, öginishtin huzurlinidighan qilip terbiyiliyeleysiz. «Deslepki Mezgiller» tor béti sizni balingizning sawatini kichik waqtidila chiqirish üchün zörür bolghan eng qimmetlik matériyallar bilen teminleydu. Biz sizning biz bilen alaqiliship, bizning sizge we ömür-boyi kitab oqughuchi bolush aldida turghan balingizgha qandaq yardemde bolalaydighanliqimizni biliwélishingizni ümid qilimiz.»

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri:

[1] Literacy Skills: Ages 1-2

https://www.earlymoments.com/Promoting-Literacy-and-a-Love-of-Reading/1-2-years-old-Child-Development-Tips/

[2] Early Moments – Our Story

https://www.earlymoments.com/Our-Story/

Resimler: Yéngi ayighi chiqqan balilargha kitab oqup bérish

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair