Patént Hoquqigha Qandaq Iltimas Qilidu?

Erkin Sidiq

2014-yili 6-ayning 21-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58839-1-1.html

Tünügün «motiwarlar» isimlik bir qérindishimiz bbs.bagdax.cn munbirige «Bilimxumar akimizdin torda patént iltimas qilish toghrisida meslihet soraymiz» [1] dégen témida bir qisqa yazma chiqirip, mendin tor arqiliq patént hoquqigha iltimas qilish ishini qandaq qilidighanliqini soraptu. Méning Junggoning hazirqi patént hoquqigha iltimas qilish resmiyetliri heqqide héch qandaq bilimim yoq. Emma, Amérikining bu jehettiki ishliridin xéli obdan xewirim bar. Yeni, men 2000-yilidin 2003-yilighiche bolghan ariliqta Amérikidiki 300 kishidin köprek xadimi bar, nurluq-tala (optical fiber) xewerlishish üsküniliri üchün optika zapchasliri layihilep yasap chiqiridighan bir yuqiri téxnologiye shirkitide patént höjjitini testiqlighuchi bolup ishligen idim. Men érishken Amérika patént hoquqidin 3 parchisi bar bolup, uning ikkisige men özüm yalghuz érishken, qalghan birsige bolsa men Amérika Sandi’a Dölet Tejribixanisi (Sandia National Laboratory) diki bir guruppa mutexessisler bilen bille érishken idim. Shunglashqa bashqa qérindashlarningmu paydilinishi üchün men mezkur yazmida Amérikida paténtigha iltimas qilishtiki qedem-basquchlarni qisqiche tonushturup ötimen.

Amérikida özi Ghuljiliq Uyghur, éri Türk bir hedimiz bar bolup, uning ikki oghli bar. Uning bir oghli adwokatliq kespide oqup, oqush püttürgendin kéyin bir mezgil «shirket patént adwokati» bolup ishlidi. Kéyin u xizmet almiship, bir aliy mektepning adwokati boldi. Méning bilishimche u hazirmu ashu xizmetni qiliwatidu. Chet eldiki Uyghurlar ichide patént adwokatliqi kespi bilen shughullinidighan yaki shughullinip baqan kishilerdin men bilidighini peqet shu bir ukimizla bar. Men u ukimizni obdan bilimen. Lékin, u ukimiz Uyghurchini bilmeydu, hemde Uyghurlar bilen emes, adette peqet Türkler bilenla arilishidu. Méning bu yerde bu geplerni déyishimdiki seweb, chet eldiki Uyghurlarda hazir «patént adwokati» dégen kesipte bir boshluq bar. Uyghur diyarida mezkur kesip bilen shughullinidighan Uyghurlar barmu-yoq, uni bilmeymen.

Her qandaq bir adem birer patént hoquqigha iltimas qilmaqchi bolidiken, u aldi bilen bir «patént höjjiti» yézip chiqishi kérek. Bu höjjet tüzülüshi jehettin ilmiy maqalilerge bir az oxshap qalidu. Bir oxshimaydighan yéri, bu höjjette keshpiyatchi érishken yéngiliq intayin tepsiliy, intayin éniq, we intayin chüshinishlik qilip yézilishi kérek. Zörür bolghanda uningda birinchi, ikkinchi dégendek nomur qoyulghan abzaslar yaki bölümler ishlitilishi kérek. Bu höjjetning tili ilmiy maqalilerde ishlitilidighan kespiy tillar bolup, patént hoquqi adwokatining bir wezipisi bu höjjetni adettiki tildin «qanun tili» gha terjime qilish bolidu. Yeni, Amérikida adette ishlitilidighan yéziq tili bilen qanunda ishlitilidighan tillar otturisida bir az perq bar. Qanun höjjetliride «jakarlima» (claim) lar köp ishlitilidu.

Méning bularni tilgha élishimda melum meqsitim bar. U bolsimu, patént höjjiti nahayiti tepsiliy yézilidighan bolghachqa, patént hoquqi heqiqiy türde qoghdalmaydighan döletlerde bundaq patént höjjiti bashqilarning siz qilghan yéngiliqni oghrilaydighan wasitisi bolup qalidu. Yeni, resmiy testiqlan’ghan patént höjjetliri adette hemmeylenning körüshige qoyup qoyulidighan bolghachqa (Amérikida mushundaq bolup, Junggoda bu ish qandaq uni bilmeydikenmen), beziler ashu höjjettin paydilinip sizning yéngiliqingizni biwasite oghriliyalaydu. Yene beziler bolsa sizning patént höjjitingizdin birer ajizliqni tépip, siz keship qilghan nersini yasap chiqip, qanuniy jawabkarliqqa uchrimaydu. Yeni, eger sizning patént höjjitingizning eng nazuk yéridiki birer söz xata ishlitilip qalghan bolsa, bashqilar siz otturigha qoyghan «jakarlima» ni inawetsiz qiliwételeydu. Mushundaq ish burun méning béshimdin bir qétim ötüp baqqan.

Aldinqi 10 yildek waqit ichide Uyghur diyaridiki yash keshpiyatchilardin nechche 10 kishi manga xet yézip, özlirining keshpiyatlirini manga dep berdi. Ularning bir qismi bolsa mendin patént hoquqi heqqide meslihet soridi. Her qétim ashundaq ukilarni bilgende, men bir tereptin Uyghurlarning eqil-parasitige apirin oqudum. Héliqi ukilardin intayin tesirlendim. Yene bir tereptin intayin azablandim. Méning azablinishimdiki seweb, yéngiliq yaratqan ashu ukilarning öz keshpiyatlirini birer iqtisadiy ünümge érishtürelmey, mangidighan’gha yol tapalmay, telmürüsh, telpünüsh, béshigha birer bext qushining qonushini kütüsh bilen ötüp kétishidur. Xéli köp ukilar mendin Amérika patént hoquqi élishning mumkinchiliki heqqidimu so’al soridi. Bashqa her qandaq döletning bir adimi Amérika paténtigha iltimas qilalaydu. Emma, Amérikida bir patént hoquqigha érishish üchün 10 ming dollar etrapida pul kétidu. Köpinche Uyghur yashliri üchün bu bir yenggili bolmaydighan ötkeldur. Bu ishtiki ikkinchi ötkel bolsa, chet elde bu ishqa yardemliship béridighan birer tonushining yoqluqidur. Men ashundaq ukilargha intayin ich aghrittim. Intayin hésdashliq qildim. Emma özüm bek aldirash bolghachqa, hemde Amérika patént hoquqigha érishish jeryani intayin köp waqit telep qilidighan bolghachqa, bu jehette men birer ukilarghimu yardem qilalmidim. Uyghurlargha yardem qilishni oylawatqan Amérikidiki qérindashlar üchün qilsa bolidighan ishlarning biri mana mushu. Eger bu ishqa qiziqsingiz, siz men bilen alaqilishing.

Bu sahede men körgen eng échinishliq ishlarning biri mundaq: Uyghur diyaridiki bir ukimiz bir qanche yilning aldida bir yéngiliqni keship qilip, uni patént qilishqa yardem béridighan orun izdeydu. Kéyin bu ishqa yardem qilalaydighan ichkiri ölkilerdiki bir shirketni tapidu. U shirket bu yéngiliqni 250 ming somgha sétiwalmaqchi bolidu. Hemde héliqi ukimizdin patént höjjitini ewetip bérishni telep qilidu. U ukimiz patént höjjitini ewetip béridu. Lékin héliqi shirket uningdin kéyin jim bolup kétidu. Shuning bilen u ukimiz nurghun chiqim tartip, héliqi shirketni izdep barsa, héliqi shirket u ukimizgha «séni tonumaymiz» dep, uning bilen körüshkili unimaydu. Méning bilishimizche u ukimiz shundaq qilip özining keshpiyati bilen héch qandaq iqtisadiy ünümge érishelmidi.

Burun Amérika patént hoquqini «Birinchi bolup keship qilghanlar» (First-to-invent) béretti. Emma kéyin uni «Birinchi bolup patént hoquqigha iltimas qilghan keshpiyatchilar» (First-inventor-to-file) özgertti. Shuningdin kéyin «Patént hoquqigha waqitliq iltimas qilish» (Provisional Application for Patent) dégen bir yéngi ish chiqti. «Waqitliq iltimas» ning testiqlinish mudditi resmiy iltimasningkidin köp qisqa bolghachqa, bu arqiliq «birinchi bolup iltimas qilghuchi» salahiyitige asanla érishiwalghili bolidu. Hemde buninggha pul nahayiti az kétidighan bolup, men hazir torlarni izdep baqsam uninggha 65 – 260 dollar kétidiken [2]. Shunga hazir nurghun kishiler aldi bilen mushu «waqitliq patént» ke iltimas qilidu. Emma, bu «waqitliq patént» kéyinche resmiy paténtqa özgermeydiken, u normal «patént hoquqi» gha ige bolmaydu.

Men burun mundaq bir ishni anglighan: Yaponiye hökümiti 500 neper mutexessislerni yighip bir shirket qilip, mexsus yéngiliq yaritip patént élish ishi bilen shughullan’ghan. Bu shirketning kirim menbesi «bilim hoquqi» yaki ashu paténtlarning hoquqini sétish bolghan. Ilim-pende tereqqiy qilghan milletler mana mushundaq yol bilenmu pul tapalaydu.

Patént hoquqi adette ikki xil bolidu. Uning biri xelq’ara patént hoquqi (global patent), yene biri bolsa melum bir döletning patént hoquqi, mesilen, Amérika patént hoquqi (US Patent).

Töwendikisi Amérika patént hoquqigha érishishning qedem basquchiliri [3]:

(1) Sizning keshpiyatingiz burun bashqilar teripidin patént hoquqigha ériship bolun’ghanmu? Siz pütün patént höjjetlirini tekshürüp, öz keshpiyatingiz bilen munasiwetlik burunqi paténtlarni körüp chiqing. Eger bashqilar patént qilip bolghan bolsa, siz iltimas qilmang. Mushu yerde toxtap qéling.

(2) Siz qaysi xildiki patént hoquqigha iltimas qilmaqchi? Layihe paténti, Ösümlük paténti, we Turmush buyumliri yaki ishlepchiqirish (Utility) paténtidin birini tallang.

(3) Xelq’ara yaki Amérika paténtidin birini tallang. Eger Amérika paténtini tallisingiz, 4-qedemge ötüng.

(4) Waqitliq we resmiy paténttin birini tallang.

(5) Tézlitilgen patént iltimas jeryanini tallamsiz? Eger buni tallisingiz patént heqqidiki qarar tézrek chiqidu, emma pulmu jiqraq kétidu.

(6) Özingiz iltimas qilamsiz, yaki bir patént adwokati ishlitemsiz?

(7) «Éléktronluq iltimas qilish» yolini tallashni oyliship béqing. Buninggha pul azraq kétidu.

(8) «Éléktronluq iltimas qilish» usuli bilen patént hoquqigha iltimas qiling.

(9) Amérika patént ishxanisi sizning patént iltimasingizni tekshüridu. Eger ular qobul qilsa, 12-qedemge ötüng. Eger qobul qilmisa, 10-qedemni ménging.

(10) Sizge qoyulghan teleplerni orunlap, qayta iltimas qiling. Yaki sizning iltimasingizni qayta oyliship béqishqa muraji’et (appeal) qiling.

(11) Eger Amérika patént ishxanisi sizning iltimasingizni tekshürgen kishining qararini inkar qilsa, ular sizge bir «Ruxset qilish xéti» yollap, sizdin pul tapshurushni telep qilidu.

(12) Siz pul tapshurisiz. Amérika patént ishxanisi sizge patént hoquqi béridu.

(13) Sizge testiq chüshüp 3.5, 7.5 we 11.5 yil ötkende siz bir qétimdin «saqlash puli» tapshurisiz.

Paydilinish matériyalliri:

[1] Bilimxumar akimizdin torda patént iltimas qilish toghrisida meslihet soraymiz

http://bbs.bagdax.cn/thread-25574-1-1.html

[2] United States Patent and Trademark Office: Fee Schedule

http://www.uspto.gov/web/offices/ac/qs/ope/fee010114.htm

[3] United States Patent and Trademark Office: Patent Process Overview

http://www.uspto.gov/patents/process/ppo_textonly.jsp

1-resim: Amérika patént ishxanisi tor bétining bir körünüshi

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair