Böshükning Bowaqqa Ziyini Barmu?

Erkin Sidiq

2014-yili 6-ayning 20-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58825-1-1.html

Men aldinqi qétim «Tughulmighan bowaqqa kitab oqup bérishning paydiliri» dégen yazmini torlargha yollighandin kéyin, bezi qérindashlar inkas yézip, mendin «böshükning bowaqqa ziyini barmu?» dep soridi. Shuning bilen men torlarni izdep baqsam, bu heqte yézilghan maqaliler asasen yoq bolup, nopuzluq orunlar teyyarlighan maqalidin peqet birnila taptim. Mezkur maqalida men ashu matériyalning mezmunini tonushturimen.

Men paydilan’ghan matériyal [1] ni teyyarlighan orun Amérikidiki «Balilarni Qutquzush» Fondi Jem’iyiti bolup, u jem’iyet 1932-yili qurulghan iken [2]. 2011-yili bu teshkilat pütün dunya boyiche 26 dölettiki 15 milyon balilargha yardem qiliptu. Ular teyyarlighan, böshük heqqidiki mezmunni öz ichige alghan maqale 2011-yili yézilghan bolup, uning témisi «Tajikistandiki ziyanliq en’eniwi adetler» (Harmful traditional practices in Tajikistan) iken.

Töwendikisi 1-menbediki mezmunlar. Eger men öz pikrimni qoshup qoyushqa toghra kelse, uni men bir «ilawe» sheklide kirgüzimen.

Tajik xelqi tarixtin buyan yéngi tughulghan bowaqlarni böshükke bölep béqip kelgen. Böshükke bölen’gen bowaq put-qolini midirlitalmaydu, hemde bir yandin yene bir yan’gha örülelmeydu. Peqetla béshini yan terepke azraq midirlitalaydu. Balini böshükke bölep qoyushtiki meqset balining yiqilip chüshüshining aldini élish, shundaqla balining anisi bowaq yighlimisila öz ishini qiliwérishke kapaletlik qilishtur. Tajik xelqi arisidiki bu adet bir ewladtin yene bir ewladqa miras qaldurulup kelgen köpligen medeniy en’enilerning biri bolup, uning dawamlishiwatqinigha bir esirdin köprek waqit bolghan.

«Balilarni qutquzush» fondi jem’iyiti tekshürüsh élip bérish netijiside, töwendiki ehwalni bayqidi:

Adette 2 ayliqtin 20 ayliqqiche bolghan bowaqlar böshükke bölinidu. Emdila tughulghan bowaqlarning ichidiki 70 pirsenti tughulup 5 – 7 kün bolghan haman böshükke bölinidu. Bowaqlarning bir kün ichide böshükte yatidighan waqti 20 sa’etkiche bolidu. Bowaq qanche kichik bolghanséri uning böshükte yatidighan waqtimu shunche uzun bolidu. Bowaq yighlighuche böshükte yatidighan bolup, yighlighandin kéyinmu böshüktin yéshilmeydu. Belki, bashqilar böshükni tewritip, bowaqni yene uxlitip qoyidu. Bowaqning anisi imkaniyetning bariche bowaqni böshüktin yeshmey turupla émitidu. Anilar bowaqni böshüktin yéship chiqarghan waqitlardimu, ularni ediyal yaki yögek bilen ching yögep qoyidu. Adette bowaqlar ikki yashqa kirip, boyining uzunluqi böshüktin uzunraq bolup ketküche böshükte yatidu.

1. Böshükning Paydiliri

Anilardin néme üchün böshük ishlitidighanliqini sorighanda, ular töwendiki jawablarni berdi:

--Bu bizning medeniy en’enimiz bolup, uni bizge apimiz ögetken.

--Méning balam böshükte issiq we quruq turup, yaxshi uxlaydu. Bu qish künliri nahayiti muhim.

--Poq latisigha qarighanda su az kétidu, hemde poq-süydük qeghizi (diapers) élish zörür bolmaydu.

--Öyde we étizlarda nurghun ishliri bar anilar üchün böshük intayin qulayliq bolup, ularning qiyinchiliqliri yénikleydu.

--Kichik balilardin bir qanchisi bar a’ilide böshük bowaqning bixeterlikige, uning birer xéyim-xeterge uchrap qalmasliqigha kapaletlik qilidu.

--Ayallarning qarishiche, böshükke bölen’gen bowaqning béshi soqichaq bolup qalmaydu, bowaqning qolliri bilen putliri egri bolup qalmaydu, hemde uning dümbisi tüz chong bolidu.

--Hemmeylenning qarishiche, böshükke bölenmigen bala deldengship mangidighan bolup qalidu.

2. Böshükning Ziyanliri

«Böshükning bowaqlargha qandaq ziyanliri bar?» dégen so’algha köpinche anilar «héch qandaq ziyini yoq», dep jawab berdi.

Peqet anilardin ikkisila böshükke bölen’gen bowaqlarning beziliri jismaniy jehettin ajiz bolup qalidighanliqini, yaki ularning jismaniy jehettin ösüp yétilishi bir az kéchikidighanliqini, hemde böshükni bek qattiq tewretkende bowaqning méngisi zexmilinidighanliqini otturigha qoydi.

Bir qisim anilar mundaq bir ehwalni otturigha qoydi: Böshükke anche köp bölenmey béqilghan balilar bilen sélishturghanda, künige 10 sa’ettin köprek böshükke bölep chong qilghan balilarning jismaniy we rohiy jehettiki yaki chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash (cognitive) iqtidarlirining yétilishi astiraq bolidu. Böshükke bölen’gen bowaqlarning put-qolliri dawamliq ching baghlaqliq turidighan bolghachqa, ularning ixtiyariy heriket qilish erkinliki asasen yoq bolidu. Shunga ularning olturush we méngishni öginishimu astiraq bolidu. Anilar böshükke bölen’gen bowaqlar bilen bille jismaniy heriket élip barmaydu, hemde bowaqning jismaniy jehettiki tereqqiyati yaki rohiy jehettiki ana-bala baghlinishini ilgiri süridighan birer ishlarni qilmaydu. Balini kötürüp olturush yaki méngishqa oxshash heriketler élip bérilmighachqa, bala yéterlik derijide kün nuri körmeydu. Shuning bilen balining chishining chiqishi kéchikip kétip, Witamin D ning kemchilikidin bala bezide raxt késili (rickets disease) ge giriptar bolup qalidu.

Normal ösken bowaqlar birinchi yili töwendiki ishlarni qilalishi kérek:

--Yantu olturghuzup qoyulghan 1-2 ayliq bolghan bowaq béshini kötüreleydu.

--3-4 ayliq bolghan bowaq bir yandin yene bir yan’gha örüleleydu.

--6-7 ayliq bolghan bowaqning chishi chiqishqa bashlaydu, hemde örülüp ketmey olturalaydu.

--7-8 ayliq bolghan bowaq ömileydu. 11-12 ayliq bolghan bowaq méngishqa bashlaydu.

Bir yerlik doxturning déyishiche, böshükning bowaqlargha bezi ziyanliri bar. Mesilen, böshükni qattiq tewritish balida rohiy we héssiyat jehettiki bezi mesililerni peyda qilidu. Nurghun anilar böshükke böleklik turghan bowaqni böshüktin yeshmey turupla émitidighan bolup, undaq qilghanda bowaqning qorsiqidiki sütning aylinishi normal bolmighanliqtin, bowaqlar emgen sütni qusuwétidighan ishlar köp körülidu. Bezi anilar bu ishni toghra chüshenmey, «balini emdürsem bolmaydiken», dep oylap, balisini emchektin ayriwétidighan ishlarmu bar.

3. Tewsiyiler

(1) Bowaqning böshükte yatidighan waqti cheklinishi, hemde bowaqni böshükke bölesh bilen ana-bala otturisidiki rohiy baghlinish birleshtürülüshi kérek. Hökümet balilarning qaysi jehetlerde normal ösüshi kéreklikini öz xelqige toluq bildürüshi kérek. Bowaqlarning ösüp yétilishi jismaniy we rohiy jehetlerni, shundaqla chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidarlirini öz ichige alidu.

(2) Hökümet mexsus xirajet ajritip, doxturxanilardiki xadimlar we memuriy orunlarda ishleydighan xadimlarni terbiyilesh, ulargha léksiye orunlashturush we ularni zörür bolghan uchurlar bilen teminlesh ishlirini élip bérishi kérek. Doxturxanidiki xadimlar we memuriy orunlarda ishleydighanlar anilarni bala tereqqiyati jehettiki zörür uchurlar bilen teminlesh ishini eng ünümlük élip baralaydu.

Yuqiridikisi 1-menbediki mezmunlar.

4. Axirqi Söz

Yuqirida bayan qilin’ghan, Tajikistanda bayqalghan ehwallar Uyghur diyaridimu omumyüzlük mewjut, dep oylaymen. Uyghurlarning en’eniwi böshüki bilen hazirqi zaman éléktronluq böshüklirining perqlirini ularning her ikkisini ishlitip baqqan anilar asanla hés qilalaydu. Yeni, en’eniwi böshük bir qattiq yüzning üstide tewritilidighan bolup, u balilarning béshini xéli qattiq chayqaydu. Yéngi éléktronluq böshükler bolsa gülenggüchke oxshash siliq tewreydighan, hemde balilar uningda yantu yatidighan bolghachqa, uning ziyanliq terepliri en’eniwi böshüktin köp az, dep qarisaq xatalashmaymiz. Mezkur maqalida tonushturulghan mezmunlardin biz yene balining böshükte yatidighan waqtini imkanqeder qisqartishning zörürlükinimu biliwalalaymiz.

Qoshumche:

Men tordashlar yazghan inkaslarning hemmisini oqup chiqtim.  Shuning bilen töwendiki bir qanche ishlarni eskertip qoyushni muwapiq kördüm.

1. Men paydilan’ghan menbe bir ilmiy maqale emes.  U bir tekshürüsh doklati.  Men yuqiridiki maqalida tilgha alghandek, men torlarni izdep, böshükning payda-ziyanliri heqqide bashqa bir tüzükrek maqale tapalmidim.  Méning perizimche, eger biz qattiq izdensek, insanshunasliq kespi saheside böshük heqqide bir qisim ilmiy maqalilarni tapqili bolushi mumkin.  Lékin, salametlik we bala tereqqiyati (child development)  kesipliri saheside böshük heqqide ilmiy maqaliler anche tépilmasliqi mumkin.

Néme üchün shundaq bolidu?  Méningche bu soalni bashqichiraq sorighan yaxshi:

Dunyadiki qaysi bir tereqqiy qilghan dölettiki xelqler Uyghurning böshükining Uyghur bowaqlirigha payda yaki ziyan yetküziwatqanliqigha perwa qilidu?

Ilmiy tetqiqatqa pul kétidu.  Köpünche ehwalda, tereqqiy qilghan yaki ilmiy tetqiqatqa chiqinalaydighan eller peqet öz menpeti bilen munasiwetlik ishlarni téma qilghan ilmiy tetqiqatlargha pul ajritidu.  Bashqilarning ishliri bilen anche kari yoq.

Eger biz qehwening payda-ziyini heqqide yézilghan ilmiy maqalilarni izdep baqidighan bolsaq, undaq maqalilardin bir qanche ming parchisi tépilishi mumkin. Chünki, Amérika, yawropa we bashqa tereqqiy qilghan eller xelqliri qehwe ichidu. 

Eger Amérika, yawropa we bashqa tereqqiy qilghan eller xelqlirimu bowaqlar üchün böshük ishletken bolsa, böshükning payda-ziyanliri heqqide bu chaqqiche kürmingligen ilmiy maqalilar yézilghan bolushi éhtimalgha nahayiti yéqin idi.  Bezi eller mexsus qanun chiqirip, böshük bilen munasiwetlik bir qisim nersilerge yol qoyghan, bir qisim nersilerni chekligen bolushimu pütünley mumkin idi. 

Uyghurlar baliliri üchün ishlitilidighan böshük heqqide ularning ilmiy tetqiqat élip bérishigha néme türtke bolidu?  Dunyada wehshiy künlerni köriwatqan bezi milletlerge héch bir perwa qilmighan dunya ularning baliliri qandaqraq chong boliwatqanliqigha perwa qilip qalarmu?

2. Bezi qérindashlar en’enini saqlash nuqtisidin böshükning muhimliqini tilgha éliptu.  Men Uyghur en’enisini qoghdash we saqlap qélishni pütün küchi bilen teshebbus qilidighanlarning biri.  Shunga yuqiriqidek qérindashlarning könglini obdan chüshinimen.  Lékin, bir milletning en’enisi ichide jan tikip saqlap qélishqa tégishlik nersiler bar.  Zamaniwiliqqa masliship islah qilishqa yaki özgertishke tégishlik nersilermu bar.  Men kichikimde asasen yaghachtin yasalghan yariya harwida olturup chong bolghan.  «Piglo» yaki «yel tapanliq harwa» dégen harwilar kéyinraq peyda bolghan idi.  Bizning en’enimizge tewe bolghan héliqi yarya harwilarni hazir tapqili bolamdu?  Eger tapqili bolsa, qérindashlardin birersi uni resimge élip, manga mangdurup bergen bolsanglar.  Men uni intayin séghindim.  Resimige bolsimu qarap turay.

3. Bezi qérindashlar ata-bowimizning dewrlirini tilgha éliptu.  Ata-bowilirimiz héch kim bilen riqabetleshmey, közi-qarni toq yashighan.  Emma dewr özgirip ketti.  Hazir bashqilar bilen qattiq riqabetleshmise yashighili bolmaydu.  Bashqilar bilen riqabetlishish iqtidari yoq xelqlerning özlirini saqlap qalalishimu bir mesile.  Shunga men qérindashlardin bu mesilide nezerni sel yiraqqiraq sélishini ümid qilimen. 

4. Böshükning payda-ziyini heqqide ilmiy tetqiqat élip barghili bolidu.  Tereqqiy qilghan ellerde saghlamliq we bala tereqqiyati saheside bundaq ilmiy tetqiqatlar dawamliq élip bérilip turidu.  Mesilen, bir yil ichide tughulghan birer ming bowaqni tizimlap, ularning böshükte yétish ehwalini 10-20 yil tekshürüp we xatirlep turup, 10-20 yildin kéyin ularning jismaniy we eqliy tereqqiyat ehwalini bir qisim ilmiy asasta békitilgen ölchem boyiche xulasilighanda, böshükning qandaq paydisi we qandaq ziyini barliqini éniqlap chiqqili bolidu.  Bir qisim qérindashlar tilgha alghan «ilmiy tejribe» mushuninggha oxshap kétishi mumkin.

Emdiki gep, Uyghur bowaqliri üchün bundaq tejribini kim élip baridu?

5. Men böshükte yétip chong bolghan.  Emma bir künde qanche saet yatqanliqimni bilmeymen.  Apam-dadam tügep ketken bolghachqa, bu qétim u ishni sorap éniqlash imkaniyitim bolmidi.  Bizning ikki balimiznimu böshükke böligen.  Köpünche waqitlarda axshimi suhundaq qilghan.  Emma, bir ish toghrisida ilmiy yekün chiqirishta biz omumiyliqqa qaraymiz.  Qismenlikke emes.  Bu heqte birer statika qilinishtin burun, ayrim ehwalgha qarap bir omumiy yekün chiqirishtin saqlinish kérek.

6. Axirida men qérindashlargha mezkur yazmigha chüshken töwendiki ikki parche inkasni oqup béqishni tewsiye qilimen:

http://bbs.misranim.com/thread-125842-1-1.html

10-qewet

Men köpchilikke özem  anglighan ikki ishni dep bérey:

1-kona xoshnam awstraliyege köchmen bolup chiqip ketken idi, bir küni u balisini böshükke bölewatsa uning xoshnisi (yawropaliq köchmen) kirip qélip, baghlap qoyulghan balini körüptu, hemde derhal uning ‹‹balilarning jismaniy erkinlikige dexli teruz yetküzüsh›› qilmishini saqchigha melum qiptu, saqchilar uninggha terbiye bérip azraq jerimane qoyuptu, hemde shundin kéyin balisini böshükke ‹‹baghlashqa›› yol qoymaptu.

= ================= =

http://bbs.misranim.com/thread-125842-4-1.html

33-qewet

siz anglighan ishni burun menmu anglighan , aridin nechche yil ötkendin kiyin bu yil qiishta qumulgha bir ish bilen birip yolda kitiwatqan shopur adash bilen nahaytii chiqiship kettuq . U adash ching tutiwilip nechche kün mihman qilish jeryanda yiqin doslirini sorun'gha chaqrighan idi . Shu sorunda olturghan bir sorundash özining akisining diyarimizdin bir böshükni chet'elge ilip chiqip kitip balisni bölep baqqanken . Qoshnilliri saqchigha bowaqni xorlawatidu dep dilo melum qilghanken  ,saqchi terep kilip bu nerse ziyanliq dep , akisi paydiliq dep birilkke kilmey , axirda  buni saqlisang meyili biraq ishleteng bolmaydu . Dölitimzidiki tébby xadimlar bu nersining bowaq balilargha bolghan éjabiy-selbi terepliri toghursida iniq bir chüshenchige ige bolmighuche biz sining ishlitishngge yol qoyalmaymiz dep qaraydu .

Paydilinish matériyalliri:

[1] Harmful traditional practices in Tajikistan

http://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/CEDAW/HarmfulPractices/SavetheChildren.pdf

[2] Save the Children -- History

http://www.savethechildren.org/site/c.8rKLIXMGIpI4E/b.6229507/k.C571/History.htm

Éléktronluq böshüklerning resimliri http://www.walmart.com din élindi.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair