Tughulmighan Bowaqqa Kitab Oqup Bérishning Paydiliri

Erkin Sidiq

2014-yili 6-ayning 13-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58759-1-1.html

Men balilar üchün Uyghur tilida yézilghan héch qandaq kitab yoq bir dewrde tughulup östüm. Méning tunji qétim Uyghur tilida bésilghan balilar kitabigha érishken waqtim toluqsiz 2-yilliqqa chiqqan 1967-yilliri bolup, u chaghda «Qizil pöpüklük neyze» dégen bir balilar kitabi xenzuchidin Uyghurchigha terjime qilinip bésildi. U kitab Aqsudiki kitabxanigha sélin’ghan haman (u chaghda Aqsu shehiri boyiche peqet birla kitabxana bar idi) men uni özüm yighqan pul bilen sétiwélip oqudum. Uni intayin yaxshi körüp ketkenlikimdin, uni siniptiki sawaqdashlirimghimu teshwiq qildim, hemde 15 tek balidin pul yighip, kitabxanidin u kitabni sétiwélip ekélip, sawaqdashlirimgha tarqitip berdim. Shuningdin kéyinmu men kitab oqushqa intayin qiziqqan bolsammu, öz yéshimgha mas kélidighan kitablar asasen yoq idi. Toluq otturigha chiqqandin kéyin bizge bikargha tarqitilip bérilgen Mawzédung eserliri bilen Lushün eserlirining birinimu qoymay oqup chiqqan idim.

Men Yaponiyide ikki yérim yil we Amérikida 25 yildin köprek yashash jeryanida, hemde Yawropagha sayahetke barghan waqitlarda tereqqiy qilghan ellerdiki kishilerning kitab oqush aditige alahide diqqet qildim. Hemde bundaq adetning bala téxi kichik waqtidila ata-ana teripidin yétildüridighanliqini, balilar bashlan’ghuchqa kirmestinla axshimi kitab oqumisa uxlimaydighan bir adetni yétildüridighanliqini chüshinip yettim. Men eslide aldinqi 3 qétim teyyarlighan Amérikining bashlan’ghuch mekteplirining ehwali toghrisidiki yazmining dawami süpitide balilarda kitab oqush aditini yétildürüshning muhimliqi heqqide bir yazma teyyarlashni oylighan idim. Shu chaghda ésimge mundaq bir ish kélip qaldi: Buningdin on nechche yilning aldidiki bir küni chüshtin kéyin men bir balamni mekteptin ekéliwatqan waqitta, bir hamilidar aq tenlik ayalning öyining aldida orunduqta olturup, qorsiqidiki balisigha ünlük awaz bilen kitab oqup bériwatqanliqini kördüm. U ayal intayin chirayliq we ochuq awazda, chongqur héssiyat bilen, bir qolida kitabni tutup, yene bir qolida kitabtiki mezmunlargha maslashturup her xil heriketlerni qilip turup kitab oquwatqan idi. Shuning bilen men bügün torgha «qorsaqtiki bowaqqa kitab oqup bérishning paydisi» dégen ibarini kirgüzüp izdep baqtim. Netijide bu heqtiki In’glizche matériyallar xéli köp ikenlikini bayqidim. Men mezkur yazmida ashundaq matériyallarning ichidiki ikkisining mezmunini tonushturimen [1-2]. Kéyinki yazmida tughulup bolghan balida kitab oqush aditini yétildürüshning zörürlüki we uning ünümlük usuli heqqide toxtilimen.

Men aldinqi 3 parche maqaligha chüshken inkaslarning mezmunidin [3-5] hazir Uyghur diyaridiki balilar üchün öyide kitab oqughudek waqit asasen yoqluqini, ularning mekteptin kéyinki waqitlirining hemmisi asasen tapshuruq ishleshke serp qilinidighanliqini bildim. Lékin, mezkur téma heqqide qelem tewretmey zadila turalmidim. Buning sewebi, hazir Amérikida tamaka chékishning rak késili keltürüp chiqiridighanliqi, shunga u intayin ziyanliq ikenliki heqqidiki teshwiqat qaysi derijide küchlük élip bérilidighan bolsa, baligha kitab oqush aditini yétildürüshning muhimliqimu oxshash derijide, hetta uningdinmu bekrek teshwiq qilinidu. Men bir milletning balilar terbiyisini mana mushundaq tutmay turup, we mushundaq emelge ashurmay turup, tereqqiy qilghan ellerning xelqlirige qandaq yétishiwalalaydighanliqini zadila tesewwur qilalmaymen. Shunglashqa men özüm qilalaydighan ishlarni qilghach turay. Yeni, Uyghur diyaridiki ata-anilargha balilargha kitab oqutushning ehmiyiti heqqidiki ilmiy nezeriyilirini tonushturup qoyay. Bu sahede qandaq ishlarni élip bérishni her bir ata-ana öz ehwaligha asasen özliri qarar qilsun.

1. Néme Üchün Tughulmighan Bowaqqa Kitab Oqup Bérish Kérek?

Men emdi töwendiki 1-menbening mezmunini tonushturushni bashlaymen.

Yéqinqi tetqiqat netijilirining körsitishiche, qorsaqtiki baligha kitab oqup bérish baligha intayin küchlük tesir körsitidu. U tesirlerning biri, qorsaqtiki bowaqning tilning éléméntlirini qobul qilishidur. Shundaqla qorsaq kötürüsh mezgilining axirqi 3 ay waqtida her küni ritimliq we qaytilap hékaye oqup turghanda, bala tughulushtin burun we tughulghandin kéyin balini tinchitish rolini oynaydu (soothe your baby). Qorsaqtiki baligha kitab oqup bergende, bala apisining yaki öyidiki bashqa kishilerning awazi bilen tonushidu. Shundaqla tughulmighan baligha kitab oqup bérish balining chüshinish qabiliyiti (cognitive growth) ni östürüshke yardem qilidu.

Siz her qétim qorsiqingizdiki baligha kitab oqup bergende, siz héssiyat jehette balingiz bilen bir küchlük baghlinish shekillendürisiz. Shuning bilen bille sizning özgiche awazingiz balingizgha asta-asta tonushluq bolup qalidu. Balining dadisi, akisi, hedisi, hemde chong-apa we chong-dadilirimu tughulush aldidiki baligha yéqin kélip, uninggha kitab oqup berse bolidu. Mushundaq qilghanda, bala tughulghandin kéyin burun anglap baqqan, özige tonushluq bolghan hékayilerni anglashqa tézla kiriship kétidu. Balingiz tughulushtin burun bashlan’ghan mushundaq huzurluq, kitab oqushni merkez qilghan bir a’ile kishiliri jem bolush jeryani balingiz tughulghandin kéyin uzun muddetkiche dawam étidu.

2. Téxi Tughulmighan Bowaq Bilen Méhri-muhebbet Ornitish

Tetqiqat netijiliri ispatlighan yene bir ish bar [2] bolup, uningda mundaq dep körsitilgen: Anisining qorsiqidiki bowaqta ata-anisining köyümini sézidighan héssiy (emotional) we tughma (intuitive) qabiliyetler bar bolidu. Perzent terbiyilesh mutexessisi Luminar Rosén (Luminare Rosen) ning déyishiche, «Tughuttin burunqi balilar tughulushtin burunla körüsh, anglash, hés qilish, este tutush, tétish we oylash qatarliq ishlarni qilalaydu.»

Yene bir mutexessis, Marilé Xartling (Marilee Hartling) ning déyishiche, ata-ana bilen bowaq otturisidiki baghlinish bowaqning tughulushtin burun we kéyin dunyaning néme ikenlikini biliwélishining wasitisi bolidu. Shundaqla u bowaqlarning mijezining yétilishige tesir körsitidighan amillarning bir qismi bolidu. Ana bilen bowaq otturisida bir saghlam baghlinish mewjut bolghanda, bowaq «bu dunya bir bixeter jay iken» dégen tonushqa ige bolidu. Bu ishench turghuzush jeryanining bashlinishidur. Bezi anilar qorsiqida bala qalghan waqittin bashlapla bala bilen bir baghlinish hasil qilghandek hés qilidu. Bezi anilarda bu xil héssiyat balining chongiyishigha egiship küchiyip mangidu. Dadilarda bu xil jeryan anilargha qarighanda kéyinrek yüz béridu. Dadilar doxturxanigha ayali bilen bille bérish, qorsaqtiki bowaqni tekshürüsh eswabi arqiliq körüsh we bowaqning tepkinini anglash arqiliq özining bowaq bilen bolghan baghlinishining küchiyishini ilgiri süreleydu.

Luminare-Rosen ning déyishiche, bowaq tughulghandin kéyin u anisining qorsiqidiki waqtida anglighan muzikini tonuyalaydu.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri:

[1] Why read to your baby before birth?

http://thereadingwomb.wordpress.com/2011/05/11/why-read-to-your-belly/

[2] Bilimxumar: « Amérika Bashlan’ghuch Mektepliridiki «Kesip Tallash» Pa’aliyiti»

http://bbs.izdinix.com/thread-58417-1-1.html

[3] Bilimxumar: « Mektep Tapshuruqliri Qanchilik Bolsa Eng Muwapiq?»

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=58597#lastpost

[4] Bilimxumar: «Amérika Bashlan’ghuch Mekteplirining Dersi we Oqutquchiliri»

http://bbs.izdinix.com/thread-58684-1-1.html

[5] Bonding With Baby Before Birth

http://www.webmd.com/baby/features/bonding-with-baby-before-birth

1-resim: Bir Amérikiliq bowaq we uning anisi.

2-resim: Bir Uyghur bowaq.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair