Amérika Bashlan’ghuch Mekteplirining Dersi we Oqutquchiliri

Erkin Sidiq

2014-yili 6-ayning 9-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58684-1-1.html

Men aldinqi bir maqalida Amérika bashlan’ghuch mekteplirining tapshuruq bérish ehwalini tonushturghandin kéyin, bezi qérindashlar Amérikidiki bashlan’ghuchlarda balilargha néme dersler ötülidighanliqini sorap inkas yéziptu. Men mezkur maqalida Amérika bashlan’ghuch mekteplirining yene bir qisim ehwallirini tonushturup ötimen.

1. Ötülidighan Dersler we Ularning Heptilik Ötülüsh Sa’iti

Amérikining «Memliketlik Ma’arip Statistika Merkizi» ning 1997-yilidiki bir doklatigha asaslan’ghanda, Amérikidiki bashlan’ghuchning balilirigha ötülidighan dersler we ularning bir heptilik ötülüsh sa’et sani mundaq iken [1]:

Yadro dersler (Core Subjects):

In’glizche, kitab oqush, we til sen’iti: Heptisige 9.4 sa’et

Hésab we matématika: Heptisige 4.6 sa’et

Ijtima’iy-pen we tarix: Heptisige 2.6 sa’et

Tebi’iy-pen: Heptisige 2.3 sa’et

Jem’iy: Heptisige 18.9 sa’et

Méning chüshinishimche, yuqiridiki «yadro dersler» hemme mekteplerdin ötüsh mejburi telep qilin’ghan dersler bolup hésablinidu. Uningdin bashqa, Amérika Ma’arip Ministirliqi belgilep bergen, her bir mektep öz ehwaligha qarap ötse bolidighan «yadro-emes dersler» (Non-core Foundation Subjects) mu bar bolup, ular töwendikidin ibaret [2] (Bu derslerning heptisi qanchilik ötülidighanliqi her bir mektepke baghliq bolup, shunga men u toghruluq birer matériyal tapalmidim):

Layihilesh we téxnologiye

Uchur we xewerlishish téxnologiyisi

Tarix

Jughrapiye

Hazirqi zaman chet el tilliri

Sen’et we layihe

Muzika

Tenterbiye

2. Oqutquchilarning Yilliq we Heptilik Ishlesh Waqti

Bir yilda 52 hepte, bir heptide 5 xizmet küni bar bolup, bir adem héch qandaq dem élish küni yoq halda ishlise, bir yilda 260 kün ishleydu. Amérikidiki shirket-idare orunlirining hemmisining 5 kündin 11 kün’giche bayram künliri bar. Uningdin bashqa, köpinche orunlar öz xizmetchilirige her yili belgilik tetil waqti ajritip béridighan bolup, xizmetchiler tetil qilidighan waqitlarni a’ile ehwaligha asasen özliri békitidu.

Bashqa barliq shirket we idare orunliri bilen sélishturghanda, Amérika bashlan’ghuch mektep oqutquchilirining bayram we dem élish küni eng köp bolup, ularning bir yil ichide ishleydighan waqti jem’iy 180 kün iken [3]. Bundaq bolushidiki bir seweb, mekteplerde yazliq we qishliq tetil waqtiningmu bar bolushidur. Méning bir yilda ishleydighan waqtim 231 kün.

Bir heptide xizmet künidin 5 kün bolghachqa, eger bir adem künige 8 sa’ettin ishlise, bir heptide 40 sa’et ishleydu. Amérikining qanunida belgilen’gen normal xizmet waqti heptisige 40 sa’et bolup, eger kishiler ashu 40 sa’ettin köprek ishleshke mejburi bolidiken, qanun boyiche ularning artuq ishligen waqtigha shenbe küni bolsa 1.5 hesse ma’ash, yekshenbe küni bolsa 2 hesse ma’ash bérilishi kérek. Mesilen, sizning normal ma’ashingiz sa’itige 30 dollardin toghra kelgen bolsa, artuq ishligen waqtingiz shenbe künige toghra kelse, sizge sa’itige 45 dollar bérilishi kérek. Eger artuq ishligen waqtingiz yekshenbe künige toghra kélidiken, sizge sa’itige 60 dollardin ma’ash bérilishi kérek. Mana bu Amérikining bir qanuni bolup, ma’ashliq xizmetchiler «artuq ishleshke layaqetlik xizmetchiler» (nonexempt) bilen «artuq ishleshke layaqetsiz xizmetchiler» (exempt) dep ikki türge bölünidu. «Layaqetsiz» türige kiridighanlar artuq ishlise héliqi artuq ma’ash bérilmeydu. Peqet ölchemlik we muqim ma’ashla bérilidu. Men «layaqetsiz» türige kiridighan bolup, töwendiki 4-menbe [4] de körsitilishiche, ders ötüsh bilen shughullinidighan mektep xadimliri yaki oqutquchilarmu «layaqetsiz» türige kiridiken. Yeni, ular 40 sa’ettin köp ishlise, artuq qismigha ayrim ma’ash bérilmeydiken.

Emma, Amérikidiki bashlan’ghuch mektep oqutquchilirining bir heptide ishleydighan waqti ottura hésab bilen 45.6 sa’et iken [1]. Buning ichide mektep ichide ötküzidighan waqti 32.9 sa’et bolup, normal oqush künliridin bashqa künlerde mektep sirtida ötküzidighan waqti 11.7 sa’et iken. Mektep sirtida serp qilghan bu waqitni ular trénérliq qilish (coaching), oqughuchilarni dala sepirige apirish, ders tekrarlap bérish, derske teyyarliq qilish, qeghez tekshürüsh, ata-anilar bilen uchrishish, we oqutquchilar yighinigha qatnishish qatarliq ishlargha ishlitidiken.

3. Oqutquchilarning Ma’ashi

Amérika Emgek Statistika Idarisining 2012-yilliq melumatigha asaslan’ghanda [5-6], Amérika bashlan’ghuch mektep oqutquchilirining otturiche yilliq ma’ashi 53400 dollar bolup, eng yuqiri ma’ashliqlarning ma’ashi 83160 dollar, eng töwen ma’ashliq oqutquchilarning ma’ashi 35630 dollar iken. Amérikida Nyu York we Kaliforniye qatarliq shtatlarda ma’ash eng yuqiri bolup, Amérikining ottura qismidiki shtatlarda ma’ash eng töwen bolidu. Amérikida aliy mektep bakalawrliqini tamamlap, yéngi xizmetke orunlashqan yashlarning deslepki yilliq ma’ashi adette 30000 dollardin 45000 dollarghiche bolidu.

Men oqurmenlerge bu ma’ashni eynen Junggo puligha aylandurmasliqni tewsiye qilimen. Buning sewebi, Amérika aldi bilen ma’ashni toluq bérip, andin baj tutidighan dölet. Junggo bolsa tutidighan bajlarning hemmisini tutup bolup, andin qalghinini ma’ash qilip béridu. Amérikida asasliq bajlardin mundaq 5 türlük baj bar: (1) Dölet kirim béji. (2) Shtat kirim béji. (3) Soda béji (bu hazir Kaliforniyede 9.25 pirsent). (4) 65 yashqa kirgendin kéyinki kirim képillik béji. (4) 65 yashqa kirgendin kéyinki dawalinish képillik béji. Bu bajlar kirimning oxshimasliqigha qarap oxshash bolmaydighan bolup, kishilerdin eng töwen bolghanda jem’iy 15 pirsent, eng yuqiri bolghanda jem’iy 40 pirsent etrapida baj élinidu. Yeni, töwen kirimlik kishiler bajni az tapshuridu. Yuqiri kirimlik kishiler bolsa bajni köp tapshuridu.

Bashlan’ghuchning oqutquchiliri eng baylarning ichige kirmisimu, otturahal kirimlik (middle class) sinipqa kiridu.

4. Axirqi Söz

Men özümning ma’arip toghrisidiki aldinqi yazmilirimgha chüshken inkaslardin Uyghur diyaridiki Uyghur ma’aripining hazirqi ehwali toghrisida bir qisim chüshenchilerge ige boldum. Bu jehette bezi qérindashlarning manga yazghan ayrim xetlirimu köp yardem qildi. Qérindashlarning xewiride bar bolghinidek, men burun yerlik millet ma’aripi we ana til heqqide xéli köp izden’gen, hemde xéli köp maqalilernimu yazghan. Méning bu sahede dunyaning eng aldida méngiwatqan mutexessislerdin beziliri bilen yéqin dostluq munasiwitim bar bolup, Uyghur ma’aripining hazirqi ehwali toghrisida ular bilen pikirmu almashturup baqqan. Ulardin hazirmu her qandaq waqitta meslihet élish imkaniyitim bar. Bu sahediki bezi xelq’araliq yighinlarghimu men öz chiqimim bilen qatniship baqtim. Hazirqi zaman ilim-pen netijiliri boyiche qarighanda, Uyghur bashlan’ghuch ma’aripini bir «pütünley buzulghan ma’arip», dep qarashqa bolidu. Emdiki gep bu toghruluq qandaq qilish mesilisidur. Bezi qérindashlar manga xet yézip, mendin mushu so’alni sorawatidu.

Eger siyasiy mezmunni kirgüzmisek, Uyghur diyaridiki Uyghur bashlan’ghuch ma’aripining meqsitini mundaq bir qanche nuqtilargha yighish mumkin:

--Xenzu tilidin sawatini chiqirish

--Bashlan’ghuch sewiyisidiki hésab we bashqa kespiy derslerni ögitish

--Balilarni exlaq, mijez, xulq we kishilik xaraktér jehetlerde bir normal insan süpitide chong qilish, shu arqiliq ularni kelgüside öz aldigha musteqil oyliyalaydighan we öz aldigha musteqil ish qilalaydighan, jem’iyetke yaramliq kishilerdin qilip terbiyilep yétildürüsh

Eger yuqiridiki meqsetler toghra bolsa, yeni hazir Uyghur diyaridiki ma’aripning meqsitige uyghun bolsa, u halda ashu meqsetlerni emelge ashurushning ilmiy usuli, hazir dunyadiki tereqqiy qilghan ellerning usuli bilen oxshiship kétidighan usuli mundaq bolushi kérek:

--Bashlan’ghuch 3-sinipni tamamlighuche, balilargha xenzu tili dersini bir ayrim ders qilip ötüsh

--Bashlan’ghuch 3-sinipni tamamlighuche Uyghur tilinimu héch bolmighanda xenzu tili dersi bilen oxshash derijide ötüsh

--Bashlan’ghuch 3-sinipni tamamlighuche, barliq kespiy derslerni Uyghur tilida ötüsh

--Bashlan’ghuch 4-siniptin bashlap, xenzu tili dersi bilen Uyghur tili dersini ayrim ders qilip ötüshtin sirt, bir qisim tebi’iy-pen kespiy derslirini xenzuche we Uyghurche birleshtürüp ötüsh. Hemde u derslerning xenzu tilida ötülüsh nisbitini tedrijiy halda ashurup méngish

Bu usul hazirqi zaman ilmiy tetqiqat netijilirige uyghun kélidu. Hemde u yuqiridiki 3 meqsetni heqiqiy türde emelge ashuralaydu.

Emdi ikkinchi gep, hazir yolgha quyuluwatqan tüzümni özgertip, yuqiriqidek ilmiy oqutush usulini yolgha qoyushqa Uyghurlarning imkaniyiti bolmisa, qandaq qilish kérek?

Bu so’alning eng tüz jawabi yuqiridiki yaxshi usulni öyde qollinishtin ibaret. Emma, bundaq qilghanda biz kem dégende yene töwendiki 2 mesilige duch kélimiz:

--Öyde oqutush waqti nedin kélidu?

--Öyde oqutush usuli bilen mektepte oqutush usuli oxshimay qélish mesilisini qandaq bir terep qilish kérek? Dersler mektepte xenzuche, öyde Uyghurche ötülidighan bolghachqa, bu ikki yerdiki ders ögitish usuli heqiqetenmu oxshimay qalidu.

Amérikidiki bashlan’ghuchlarda ders ötüsh waqti 6 sa’ettin ashmaydu. Yeni, bezi mektepler etigini sa’et 7 de, beziliri 8 de, we beziliri 9 da ders bashlap, chüshtin kéyin sa’et 2 yaki 3 te choqum derstin chüshidu. Bashlan’ghuch mektep balilirigha bérilgen tapshuruqning miqdari bir sa’ettin ashmaydu. Yeni, bashlan’ghuchning baliliri bir künde eng köp bolsimu tapshuruq ishlesh waqtinimu qoshup aran 7 sa’et oquydu. Men igiligen ehwalgha asaslan’ghanda, hazir Uyghur diyaridiki Uyghur balilarning künlük oqush we tapshuruq ishlesh waqti 12 – 15 sa’et kélidiken. Bundaq ehwalda «öyde ögitish» ishini qandaq emelge ashurush kérek?

Bu so’algha mendimu jawab yoq. Méningche bu ishqa Uyghur emel ehliliri bilen Uyghur ma’aripchilar özliri küchishi kérek. Yeni, Uyghur bashlan’ghuch ma’aripining da’iriler közligen meqsitini emelge ashurushta, hazirqidek qalaq we ünümsiz usul bilen tereqqiy tapqan eller qolliniwatqan ilmiy we ünümlük usul bar. Emel ehliliri bilen ma’aripchilar hakimiyet üstidikilerni «nishanni sen belgilep ber, uni özimiz emelge ashurayli» dégen nersige köndürüsh yolida dawamliq tirishishi kérek. Amérikida ma’arip toghrisidiki dölet qararlirini wujudqa keltürüsh jeryanlirining hemmisige ma’aripchilar bilen ata-anilar choqum qatnashturulidu. Men hazirche buningdin bashqa amalni oylap chiqalmidim.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri:

[1] Time spent teaching core academic subjects in elementary schools

http://nces.ed.gov/pubs/97293.pdf

[2] Teaching primary

http://www.education.gov.uk/get-into-teaching/subjects-age-groups/age-groups/teaching-primary

[3] Teachers and the Teaching Profession in the United States

http://www2.ed.gov/pubs/USCaseStudy/chapter5a.html

[4] Wage and Hour Division (WHD)

http://www.dol.gov/whd/regs/compliance/whdfs46.htm

[5] Elementary School Teacher Education Requirements

http://education-portal.com/elementary_school_teacher_requirements.html

[6] Elementary School Teacher: Salary

http://money.usnews.com/careers/best-jobs/elementary-school-teacher/salary

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair