Amérika Bashlan’ghuch Mektepliridiki «Kesip Tallash» Pa’aliyiti

Erkin Sidiq

2014-yili 5-ayning 16-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.izdinix.com/thread-58417-1-1.html

Men her qétim Amérikining balilar ma’aripidiki bizge yéngiliq bolup tuyulidighan ishlardin birerni körsem, uni Uyghur diyaridiki qérindashlargha dep bérishke aldirap kétimen. Men ashundaq ishtin birini 2014-yili 9-May küni kördüm. emeliyette yalghuz uni «kördüm» la emes, men bir künlük xizmettin sorap, uninggha bérip qatniship, uningda bir kishilik «kesip ehli» süpitide sözlep bérish rolini oynidim. Mezkur yazmida men ashu pa’aliyetni qisqiche tonushturup ötimen.

1. Bashlan’ghuchning «Kesip Tallash Küni» Pa’aliyiti

Bu qétimqi pa’aliyetning ismi «Kesip tallash küni» (Career Day) pa’aliyiti bolup, u pa’aliyet Kaliforniye shtati Los Anzhélis shehirige 50 kilométirdek kélidighan «Santa Clarita» shehiridiki «Emblem Academy» dep atilidighan bir bashlan’ghuch mektepte élip bérildi. Méning bir tonushumning balisi ashu mektepte oquydighan bolup, men ashu tonushumning teklipi bilen mezkur mektepke bérip, 3 sinip balilirigha ayrim-ayrim 20 minuttin sözlep, ularning so’aligha jawab berdim.

Men tapshurup alghan «teklipname» xétige mundaq dep yézilghan:

«Biz öz kespige a’it ishlarni bizning oqughuchimizgha sözlep bérishni xalaydighan ata-anilar yaki ularning dostlirini isteymiz. Bizning oqughuchilirimiz oxshimighan kesipler toghrisidiki yéngi uchurlargha dawamliq qiziqidighan bolup, bu pa’aliyet oqughuchilar mektepte ögen’gen bilimlerni kelgüsidiki kesip pursetliri bilen baghlashning eng yaxshi pursitidur. Eger siz oqughuchilirimizgha öz kespingiz heqqide sözlep bérishni xalisingiz, biz bilen alaqilishing.»

Siniplargha kirip sözlep béridighan kesip ehliliridin her bir sinipqa kirgende töwendiki nuqtilar boyiche sözlep bérish telep qilin’ghan:

1. Özingizni tonushturung, we özingizning perzenti yaki tonushingizning perzentining ismini dep béring.

2. Siz qandaq qilip hazirqi kespingizge qiziqip qalghanliqingizni, hemde mekteplerdiki qaysi kesipler sizning mushu kesipke kirishingizge shara’it hazirlap bergenlikini tepsiliy tonushturung. Özingizning künlük xizmet wezipiliringiz, uning waqit jedwili, we ashu wezipiler ichidiki siz eng yaxshi köridighan ishni sözlep béring.

3. Bizning mektep töwendiki sahelerni özining ma’arip merkizi qilidu: Kespiy exlaq (ethics), tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq, karxanichiliq, we matématika. Oqughuchilargha sizning kespingiz bilen yuqiridiki biz merkez qilghan saheler otturisida qandaq baghlinish barliqini sözlep béring.

4. Sözligende choqum sizning sözingizni anglawatqan oqughuchilarning sinip derijisige étibar béring.

Men hazirghiche bir qanche sorunlarda (mesilen, Uyghur Akadémiyisining yighinida) we özümning maqaliliride bir dölet yaki bir milletning qudret tépishida tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématika qatarliq 4 nersining halqiliq rol oynaydighanliqini bir qanche qétim otturigha qoyghan idim. Men bu qétim Amérikidiki bir bashlan’ghuch mektep özi üchün yadro, dep qaraydighan 6 nersining ichidiki 4 nerse men burun tilgha élip kéliwatqan ashu 4 nerse ikenlikini körüp, bekmu tesirlendim, hemde bir az heyran qaldim. Uyghurlar nopusining qanche pirsenti mushu ishlarni chüshinidighandu? Men bu yerde hergizmu gunahni Uyghurlargha artip qoyuwatmaymen – Men hazirqidek ehwallarning kélip chiqishida öz kontrolluqimiz astida emes amillarning nahayiti köp ikenlikini obdan bilimen. Men bu yerde peqet özimizning Amérikiliqlar bilen sélishturghanda bu jehette jiq arqida qalghanliq ehwaligha ökünüwatimen.

Mendin hazirghiche élxet arqiliq so’al sorighan Uyghur yashliri ichide, kesip tallash ishida meslihet sorighanlar eng köp. Toluq otturigha chiqish, aliy mektepke iltimas qilish, we aspirantliqta oqush qatarliqlarning hemmiside kesipni qandaq tallashni bilelmey, mendin meslihet sorighanlar bar. Men ashundaq yashlargha yardimi bolsun üchün bir qisim maqalilernimu yazdim. Uyghur yashlirida kesip tallash iqtidarining töwen bolushining sewebi, Uyghur yashliri üchün asasen héch qandaq kesip tallash terbiyisi yoq. Uyghur diyaridiki ma’aripchilar «mushu jehette qilghili bolidighan ishlar barmu?», dégen so’al üstide bir az izdinip baqqan bolsa.

Men nechche ayning aldida torda mundaq bir xewerni kördüm: Jenubtiki bir ottura mektep ana til pa’aliyiti ötküzüptiken, u pa’aliyetke bir dangliq Uyghur sha’ir kélip sözlep bériptu. Men uni anglap intayin xushal boldum. Emdi Uyghur diyaridikiler bundaq pa’aliyetni tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq, karxanichiliq, we matématika qatarliq bashqa sahelergimu kéngeytishni oyliship baqsa bolidu.

2. Balilarning Kesip Tallishigha Paydiliq Bashqa Pa’aliyetler

Yuqiridiki «kesip tallash küni» pa’aliyitidin bashqa, Amérikida oqughuchilarning kesip tallishigha yardem béridighan yene töwendikidek pa’aliyetliri bar:

(1) Dala sepiri (Field trip). Oqughuchilar bir künlük dersni tashlap, mektepning orunlashturushida birer dangliq jayni, mesilen, birer dangliq shirketni, ékskursiye qilidu. Bu pa’aliyetni asasen bashlan’ghuch mektep bilen toluqsiz ottura mektep oqughuchiliri élip baridu. Bolupmu bashlan’ghuch mektep baliliri üchün bundaq pa’aliyet asasen her yili dégüdek bar. Mushundaq pa’aliyetler bilen bizning idarige kélidighan oqughuchilar intayin köp. Bizning idarining ichide bezide top-top Yehudiy oqughuchilarni körimen.

(2) Ilim-pen musabiqisi (Science Fair). Mektepning orunlashturushi bilen, bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchiliri yilda bir qétim tebi’iy-pen, téxnologiye we inzhénérliq saheliri boyiche birer tetqiqat türlirini ishlep, bir küni uni öz mektipide körgezme qilidu. Bu asasen bir mektep tapshuruqi teriqiside élip bérilidu. Méning oghlum bashlan’ghuchta bir qétim bir tal bataréye bilen aylinidighan éléktronluq mator yasighan. Méning balilirimning her ikkilisi bashlan’ghuch mekteptila ilmiy tejribilerni qandaq ishleshni öginip bolghan.

(3) Ochuq öy (Open House) pa’aliyiti. Bizning idare her yili ikki kün «ochuq öy» pa’aliyiti ötküzidu. Bu 2 kün ichide bizning idare sirtqa qarita échiwétilidighan bolup, her qandaq adem bizning idarige kirip, adettiki ziyaretchilerge échiwétilgen yerlerning hemmisige bérip köreleydu. Bu künliri bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchiliri üchün teyyarlan’ghan mexsus pa’aliyetler bar. Mesilen, 6 chaqliq Marsni tekshürüsh mashinisining bir qismi bar bolup, uni ösmürler özliri mangdurup körüp baqidu. Bezide bir top balilarni yerge qatar tizip yatquzup qoyup, u mashinini ularning dümbisining üstide mangduridu.

(4) Aliy mektepke yéngi kirgen oqughuchilar üchün «kesip tallash» pa’aliyiti. Bezi aliy mektepler yilda bir künni tallap, her xil shirketlerning wekillirini mektepke teklip qilip kélip, aliy mektepke yéngidin qobul qilin’ghan oqughuchilargha öz shirketlirini tonushturup, özliri üchün qandaq kesipning ademliri lazimliqi, bilim, maharet we kishilik süpet jehettin özliri üchün néme eng muhim ikenliki qatarliqlarni sözletküzidu.

(5) Aliy mektepni püttürüsh aldidiki oqughuchilar üchün xizmet tonushturush pa’aliyiti (Job Fair). Yilda bir qétim shirketliride bosh xizmet orni bar shirketler aliy mekteplerge kélip, oqush püttürüsh aldidiki oqughuchilarni öz shirkitige qobul qilidu.

3. Jem’iyetning Balilarning Kesip Tallishigha Köngül Bölüshi

Men yuqirida tilgha alghan pa’aliyetlerning ichidiki her qandiqigha barsingiz, xuddi bir bayram tentenisining ichige kirip qalghandek hés qilisiz. Yeni, Amérikining pütün jem’iyiti bundaq ishlargha nahayitimu köngül bolidu. Men bu qétim héliqi bashlan’ghuch mektepke bérishtin burun, idaremning «ma’arip ishxanisi» gha kirip, özümning ashundaq bir pa’aliyetke qatnishidighanliqimni, eger idaridin teyyarlap qoyghan matériyallar bolsa, men shulardin azraq ashu 3 sinipqa élip barghum barliqini éyttim. U ishxanida ishleydighan bir xanim manga intayin qizghinliq bilen mu’amile qilip, ka’inatqa a’it yéngi bayqashlar resimlik chüshendürülgen chong qeghezlik resim qatarliq xéli köp matériyallardin 3 nusxa teyyarlap, «NASA» dégen xéti bar bir plastik somkigha sélip berdi. Hemde özlirining mektepler üchün néme ish qilip béreleydighanliqi, we mektepler özliri bilen qandaq alaqileshse bolidighanliqi heqqide manga nahayiti estayidil chüshenche berdi.

Qisqisi, pütün Amérika jem’iyitining diqqiti balilarda.

4. Men Barghan Mektepte Körgenlirim

Yuqirida tilgha alghinimdek, men bu qétim jem’iy 3 sinipqa kirip sözlep berdim.  Ularning ichidiki 2 sinip 3-yilliq bolup, yene biri bolsa 5- we 6-yilliqlar birleshtürülgen sinip iken.  Men deslipide özümning kichik waqtimdin tartip bir nerse yasashqa alahide qiziqqanliqimni sözlep, shuninggha a’it mundaq ikki ehwalni sözlep berdim.  Uning biri, men bashlan’ghuchta oquwatqan waqtimda, özümdin ikki yash chongluqtiki akam bilen bille, chine qachining üstelge tégip turidighan yumilaq qismini chéqip ajritip, uning otturisigha mix bilen bir yoghan töshük téship, shuni chaq qilip ishlitip, bir kichik 4-chaqliq kichik harwa yasighanliqimiz, hemde men chüshlük tamaq waqtida ashu kichik harwigha özümdin 3 yash kichik ukamni sélip, bir zawutta ishlewatqan apamning yénigha köp qétim aparghanliqimning hékayisi.  Yene biri bolsa men toluqsiz ottura mektepte oquwatqan waqtimda (bu weqeler 1960-yilliri bolghan) akam bilen birliship, bir plastik sopun qutisining ichige peqet birla bataréye bilen ishleydighan, peqet qulaqqa tiqip qoyidighan tingshighuch bilenla anglighili bolidighan bir kichik radi’o yasighanliqimizning hékayisi (u chaghda radi’olar intayin qis bolup, peqet alahide bay kishilerning öyidila radi’o bar idi).  Méning éléktrgha bolghan qiziqishim ene shu chaghda bashlan’ghan bolup, shu yerdin tereqqiy qilip, hazirqi xizmet ornumgha kélip qalghanliqimni sözlep berdim.  Andin özüm hazir shughulliniwatqan, tashqi planétilarni tapidighan alem téléskopining ishlirini sözlep berdim.  özüm teyyarlighan, idaremning testiqidin ötküzgen bir PowerPoint ilmiy doklat höjjiti bar bolup, men oqughuchilargha shuning ichidiki bir qanche betni ékranda körsitip turup sözlep berdim.  Oqughuchilar sözümge nahayiti qiziqti, hemde qattiq heyranliq we hayajanliqni namayan qilishti.  (Men bu doklatni chet eldiki bir qanche ellerde sözligen bolup, 2009-yili yurtqa barghandimu uni alghach barghan idim.  Emma méning ilmiy doklat bérishimge imkan bolmay qaldi.)

Men bu qétim özüm barghan bashlan’ghuch mektepning töwendiki ishlirigha alahide diqqet qildim:

1. Hemme oqughuchilarning birdin dümbiside kötüridighan somkisi bar bolup, axshimi uninggha kitab-matériyallirini sélip öyige élip kétidiken. Etigini uni mektepke kötürüp kélip, sinipining aldidiki mexsus teyyarlan’ghan yerge qatari tizip ésip qoyidiken. Sinipqa peqet shu qétimliq derske lazimetlik matériyallarnila ekiridiken.

2. Her bir oqutquchida birdin eng yéngi tiptiki, yeni, ékranini barmaq bilen silash arqiliq meshghulat élip barghili bolidighan depter kompyutér bar iken. U kompyutérdiki mezmunlarni pütün oqughuchilargha körsetkili bolidighan bir chong ékranmu bar bolup, u ékran doska bolush rolinimu oynaydiken.

3. Bu qétim kelgen kesip ehliliri aldi bilen bir «Köp Meqsetlik Zal» (Multi-Purpose Room, MPR) gha yighilghan bolup, bu zalning ichide her bir sinip üchün belgilep bérilgen ayrim-ayrim pa’aliyet rayoni bar iken. Uning tamlirigha üstige xet yézilghan alem kémisining resimliri chaplan’ghan bolup, u resimlerning ariliqliri bir qanche métir kélidiken. U resimlerning üstige töwendiki xetler bésiliptu:

--Adilliq (Fairness)

--Mes’uliyetchanliq (Responsibility)

--Hörmet (Respect)

--Bashqilargha köngül bölüsh (Caring)

--Grajdanliq (Citizenship)

--Ishenchlik bolush (Trustworthiness)

4. Oqughuchilar nahayiti aktip we eqilliq bolup, mendin so’al soraydighanlardin her bir waqitta kem dégende 3 oqughuchi chiqip turdi. Beziler xéli chongqur so’allarni soridi.

5. Men kirgen 3 sinipning her biridiki oqughuchilarning sani 25 kishidin ashmaydiken. Men Amérikida «her bir siniptiki oqughuchilar sanini azaytish» dégen sho’arni anglighili uzun bolghan idi. Emma bir sinipta eng köp bolghanda aran 25 oqughuchi oquydighanliqini bu qétim tunji qétim körüptimen. Siniptiki oqughuchilar sani az dégenlik, oqutquchi ulardin yaxshi xewer alidu, her bir oqughuchigha waqtini we zéhnini köprek ajritalaydu, dégendin dérek béridighan bolghachqa, her bir sinipta qanche oqughuchi oquydighanliqi ma’arip süpitining bir körsetküchisi bolup hésablinidu.

Töwendikisi mezkur téma bilen munasiwetlik bir qisim resimler.

1-resim: Men bizning idarining «Ma’arip Ishxanisi» gha men baridighan mekteptiki 2 sinipqa sowgha qilidighan matériyallarni alghili kétiwétip, mezkur menzirini kördüm. Bu balilar bir binaning ichige qoyup qoyulghan «Mars Ilim-Pen Tejribixanisi» (Mars Science Laboratory) dep atilidighan mashinini ékskursiye qilghili turuptu. Bu mashinidin ikkisi yasalghan bolup, uning yene biri 2011-yili 11-ayning 26-küni Marsqa mangdurulghan bolup, 2012-yili 8-ayning 6-küni Marsqa yétip barghan. U Hazir Marsta tekshürüsh élip bériwatidu.

2-resim: Bizning idaridin manga bergen, her bir sinipqa bir nusxisidin sowgha qilidighan matériyallar.

3-resim: «Köp Meqsetlik Öy» ning ichidiki bir körünüsh. Tamdiki alem kémisige yéziqliq xet «Adilliq» dégen sözdur.

4-resim: Bu qétimqi pa’aliyet kelgen bir kesip ehli Amérikining dangliq kino bazisi «Holliwod» (Hollywood) ning bir kino diréktori iken. U mushu pa’aliyet üchün «Qarangghu chewendazning kötürülüshi» (The Dark Knight Rises) dégen kinoda ishletken alahide yasalghan motsiklitni özi bilen bille ekélip, oqughuchilargha körsetti. Bu resimni men shu chaghda tartiwaldim.

5-resim: Oqughuchilar sinipning aldidiki tamgha ésip qoyghan somkilar.

6-resim: Men kirgen sinipning bir körünüshi.

7-resim: Men kirgen sinipning bir körünüshi.

8-resim: Men kirgen sinipning bir körünüshi. Méningdin burun bu sinipqa saqchi bolghili 35 yil bolghan bir saqchi kiriptiken. Bu chaghdiki so’al-jawablar intayin qizip ketti. Siniptiki hemme oqughuchilarning qolliri so’al sorash nöwitini élish üchün kötürülgilikla turdi. «Sen adem öltürüp baqtingmu? Nechche adem öltürüp baqting? Sende aptomatik mashina miltiq barmu? Sen dawamliq 2 tapancha kötürüp yüremsen? Hazirghiche qanche ademni qolgha élip baqting? Sen qanche ademni étip baqting?» Bu qétim oqughuchilarning so’alliri tügimey, méning nöwitim 10 minut kéchikip ketti.

9-resim: Bizning idaride «Ochuq öy» bolghan waqittiki bir körünüsh.

10-resim: men 2014-yili 13-may küni bir yighindin chiqiwétip, idarimizning körgezmixanisini ékskursiye qiliwatqan bir top oqughuchilarni uchritip qaldim.  Bu resimdikisi shu chaghdiki bir körünüsh.

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair