Dahiy we Lidérliq Heqqidiki Nezeriyiler

1900-yilliridin burun dunyada «ulugh adem» nezeriyisi dewr sürgen idi.  20-esir bashlinip 1970-yillirigha kelgiche lidérliqning mundaq 5 chong nezeriyisi wujutqa keldi:

• Éritsiyilik yaki tughma xaraktér nezeriyisi (In’glizche «trait theory»; dahiy ashundaq tughulghan, kéyin yétiship chiqqan emes)
• Kishilik ipade nezeriyisi (In’glizche «behavioral theory»; dahiy kéyin yétiship chiqqan, ashundaq tughulghan emes)
• Hoquq we tesir-küchi nezeriyisi
• Ehwal-sharait nezeriyisi we
• Birleshtürüsh nezeriyisi (In’glizche «integrative»; köp tereplime éléméntlarning birleshturilishi we maslashturilishi arqiliq hasil qilin’ghan bir pütünlük nezeriyisi)

1970-yilliridin kéyin bolsa dahiy we lidérliq nezeriyisi xususiy adem we shert-sharait, pisxologiye analiz, rolgha érishish, özgirish, ghaye we waqtinche bilinmigen amillar we ehwallar bilen bolghan baghlinishi qatarliq bir qatar asasiy nezeriyiler asasida tereqqiy qilip keldi.  Töwende men ashu nezeriyilerni ayrim-ayrim halda qisqiche tonushturup ötimen.

Tarix we ijtimaiy qurulmilar ulugh er we ulugh ayallarning lidérliqi bilen wujutqa kelgen.  Bundaq ulugh kishilerdin Musa peyghember, Mohemmed peyghember, Jeanne d’Arc, Washington, Gandhi, Churchill qatarliqlar bar (Bu isimlar Kowéy ependining kitabida mushundaq tilgha élin’ghan bolup, men ularni eynen yézip qoydum).  Dowd ning déyishiche, dunyada ammiwiy lidérliq deydighan gep yoq.  Her bir jem’iyette yashawatqan kishiler oxshash bolmighan derijidiki eqilge, hoquqqa, we meniwiy nopuzgha ige bolup, ularning qandaq bir yönilishke mangdurulghanlighidin qet’iy nezer, ularni choqum yoqiri süpetlik bir qanche adem yétekligen bolidu.

2) Tughma Xaraktér Nezeriyisi

Dahiy özining egeshküchiliriningkidin periqliq bolghan yoqiri derijilik tughma xaraktérgha ige bolidu.  Yaxshi lidér bolalaydighan kishiler yéterlik derijidiki yaxshi xaraktérlargha ige bolghan bolidu. Bu nezeriye heqqidiki tetqiqat nahayiti muweppeqiyetlik bolghan kishiler üstide tekshürüsh élip bérip, mundaq ikki soalgha jawap tapti: (1) Qandaq tughma xaraktér dahiylarni bashqilardin perqlendüridu? (2) Ashundaq perqlerning dairisi qanchilik?  Bu nezeriyidiki bir qarash shuki, eger bashqa ademlermu ashundaq tughma xaraktérlargha ige bolidiken, ularmu bir ulugh dahiy bolalaydu.

Stogdill ependi (1974) bir dahiy üchün kam bolsa bolmaydighan töwendiki tughma kishilik xaraktér bilen kishilik qabiliyetlerni bayqighan:

McCall bilen Lombardo (1983) muweppeqiyet bilen meghlubiyet üstide tetqiqat élip bérip, bir lidérning muweppeqiyetlik bolushi yaki meghlup bolishini belgileydighan mundaq 4 kishilik tughma xaraktérni bayqighan:

• Héssiyat jehettiki éghir-bésiqliq we sewr-taqetlik: Salmaq, öz-özige bolghan ishenchisi küchlük, aldin-ala möcherligili bolidighan bolush, bolupmu bésim astida téximu shundaq bolush.
• Xataliqni öz üstige élishqa qadir bolush: Xataliqni yoshurush üchün hemme ishni qilip béqishqa urunmay, uni dadilliq bilen öz üstige élish.
• Kishilik munasiwettiki yaxshi iqtidarlargha ige bolush: Selbiy we nachar taktikigha tayanmay turup, oylighinini bashqilargha toluq bildüreleydighan hemde bashqilarni qayil qilalaydighan bolush.
• Keng dairilik bilimge ige bolush: Bir tar dairining mutexessisila bolup qalmay, nahayiti kengri dairidiki ishlarni chüshinidighan bolush.

3) Weziyet Nezeriyisi

Dahiy weziyet éhtiyajining mehsulatidur.  Bu nezeriye boyiche bolghanda, kimning bir dahiy bolup yétilip chiqishini uning xususiy yadikarliqi emes, belki weziyetning amilliri belgileydu.  Bir ulugh dahiyning meydan’gha kélishi waqit, makan we weziyetning netijisidin ibaret bolidu.

4) Shexsi we Weziyet Nezeriyisi

Sexsi we weziyet nezeriyisi ulugh adem, tughma xaraktér, weziyet qatarliq yuqiriqi üch xil nezeriyining birikmisige wekillik qilidu.  Nurghun ilmiy tetqiqat netijiliri lidérliq heqqidiki tetqiqatlar héssiyat, eqil we heriket jehettiki tughma xaraktérni, hemde bir shexis ish élip barghan waqittiki shert sharaitni öz ichige almisa bolmaydighanliqini körsitip berdi.  Bu shertler töwendikilerni öz ichige alidu: (1) Tughma kishilik xaraktér, (2) guruh we uning ezalirining mahiyiti, we (3) ashu guruh duch kelgen hemme ehwallar.

5) Pisxologiye Analiz Nezeriyisi

Dahiy bir dadiliq rolini alghan bolidu: Bir xil muhebbet yaki wehimening menbesi, bir derijidin tashqiri tekebburluqning namayendisi, egeshküchilirining achchighlinishliri, qéydashliri we buzghunchiliq xaraktérdiki tajawuzlirining rohiy chiqish ishiki bolidu.

6) Insanperwerlik Nezeriyisi

Bu nezeriye bir ademning nahayiti ünümlük we nahayiti uyushqan bir teshkilatning ichide ösüp yétilishige qaritilghan. Insanlarning hemmisi tebiiy halda öz-özini melum bir meqset üchün qozghatqan bolup, teshkilatlar bolsa tebiiy halda melum tüzülme boyiche orunlashturulghan we kontrol qilin'ghan bolidu. Lidérlerning roli teshkilat ichidiki her xil cheklimilerni özgertip, teshkilattiki her bir ademni erkinlikke ige qilip, shu arqiliq ularning barliq yushurun küchini toluq jari qildurush we ularning öz teshkilatigha tégishlik töhpe qoshushini ishqa ashurushtin ibaret bolidu.

7) Lidérliq Roli Nezeriyisi

Ademlerning xaraktéri bilen weziyetning éhtiyaji öz-ara tesir körsitishi arqiliq bir yaki bir qanche adem dahiy bolup yétiship chiqidu.  Guruhlar ularning ezalirining öz-ara maslishishi asasida tüzülgen bolup, her xil rol we wezipiler asasida teshkillen’gen bolidu.  Lidérliq perqlendürülgen rollarning birsi bolup, bu rolni öz üstige alghan kishidin guruhtiki bashqa kishilerningkidin perqliq bolghan ishlarni qilish telep qilinidu.  Lidérlar özining rolini qandaq chüshinidighanliqi we bashqilarning özidin némini ümid qilidighanliqigha asasen ish élip baridu.  Beziler töwendiki lidérliq rolini otturigha qoyghan: Simwol, bashlamchi, alaqilashquchi, közetküchi, tarqatquchi, bayanatchi, karxanichi, qalaymiqanchiliqni bir terep qilghuchi, mebleghni teqsim qilghuchi, we kéngeshküchi.

8) Yol-Nishan Nezeriyisi

Lidérlar egeshküchilerge qandaq ishlarni qilghanda mukapatqa érisheleydighanlighini körsitip bérish arqiliq yéngi özgirishlerni wujutqa keltüridu.  Shundaqla egeshküchilerning nishanining néme ikenlikini éniq körsitip bérip, ularni yaxshi ishleshke righbetlendüridu.  Lidérlarning mushundaq yol-nishan meqsitini qandaq ishqa ashuridighanliqini shu waqittiki weziyet amilliri belgileydu.

9) Baghlinishliq («Contingency») Nezeriyisi

Lidérliq uslubini shu waqittiki muhit we weziyetke munasiwetlik bolghan özgirishchan amillargha qarap békitish kérek.  Chünki bir lidérning muweppeqiyetlik bolush-bolmasliqi lidérliq uslubi, egeshküchilerning süpiti, we ehwalning oxshimighan terepliri qatarliq bir qanche özgirishchan amillargha baghliq bolidu. Mushu nezeriyini asas qilghan terbiyilesh kurisliri bir lidérning qaysi türge tewe ikenlikini bayqiwélishigha yardem qilip, weziyetning paydiliq yaki paydisiz tereplirige özini obdanraq maslashturidighan qilidu.

10) 20-Esir Ulugh Adem Nezeriyisi

Dahiy déginimiz özining sözi we ülgilik roli arqiliq özi bilen bir qoshunda ish élip bériwatqan nahayiti köp sandiki kishilerning ish-herikiti, idiyisi we héssiyatigha körünerlik halda tesir körsitidighan kishidin ibaret.  Lidér bilen egeshküchilerni öz ichige alghan barliq insanlarning qelbining mahiyitini toluq chüshinish lidérliqning néme ikenlikini toghra chüshinishke kéreklik bolghan bilim bilen teminleydu.  Kolins («Collins») ependining tetqiqatining yeküni shuki, uzun muddetkiche büyük netijilerni yaritidighan teshkilatlar bilen adettiki teshkilatning perqi, büyük teshkilatlarni kemterlik we rehimsizliktin ibaret öz-ara ziddiyetlik bolghan ikki xil uslubni teng ishlitip ish élip baridighan lidérlar yétekligen bolidu.

11) Hoquq we Tesir-Küchi Nezeriyisi

Hoquq we tesir-küchi nezeriyisi qatnashquchi («participative» lidérliqnimu öz ichige alidu.  Bu nezeriye bir lidér qanchilik hoquqqa ige we u hoquqni qanchilik yürgüzidu, dégen mesile üstide izdinidu.  Qatnashquchi lidérliq bolsa hoquqtin teng behriman bolush we egeshküchilerge hoquq bérish ishliri toghrisida bolidu.  Gardner ning qarishiche lidérliq bashqilarni söz bilen qayil qilish we bashqilargha ülge bulush jeryani bolup, bir lidér yaki bir lidérlar guruhi mushundaq bir jeryan arqiliq egeshküchilerni yéteklep, lidér közligen yaki lidér bilen uning egeshküchiliri ortaq tikligen bir nishanni emelge ashurush üchün küresh qilidu.  Uning qarishiche lidérliq dégen bir adem öz üstige almisa bolmaydighan rol bolup, lidérlar özi yétekchilik qiliwatqan bir sistéma ichidiki kem bolsa bolmaydighan rollarning bir qismini oynaydu.  Qatnashquchi lidérliq nezeriyisining körsitishiche, eng yaxshi lidérliq uslubi bashqilarning pikirlirige estayidil muamile qilishtin ibaret bolidu.  Bundaq lidérler hemme kishilerning bashqurush jeryanigha qatnishishini we töhpe qoshushishini teshebbus qilidu, hemde guruppa ezalirigha özlirining qarar élish jeryanigha qatnashquchilarning birsi ikenlikini hés qildurush we uninggha pütün küchini ata qildurushqa tirishidu.

12) Birleshtürüsh Nezeriyisi

Lidérlar bilen egeshküchiler bir-birining exlaq we heriketlendürgüchi küch jehettiki derijisini téximu yoqiri pellige kötiridu.  Egeshküchiler oz guruhining menpeeti üchün özlirining shexsi menpeetidin waz kéchidu, uzun-muddetlik nishanni közleydu, hemde nimining eng muhim ikenliki toghrisida bir éniq chüshenchige ige bolidu.  Ünümlük lidérlar mundaq üch funkisiyini ada qilidu: Toghrilash, berpa qilish we hoquq bérish.  Lidérlar adem we bashqa bayliq menbesini éhtiyajgha toghrilash arqiliq teshkilatni özgertidu, hemme adem öz pikirlirini erkin otturigha qoyalaydighan bir teshkilat medeniyitini berpa qilidu, hemde bashqilargha ularning teshkilatqa töhpe qoshushigha zörür bolghan hoquqlarni béridu.  Bennis ependi bashqurghuchi bilen lidér otturisidiki perq jehettiki köz qarishi bilen dang chiqarghan bolup, uning qarishiche lidérlar toghra ishni qilidighan kishiler bolup, bashqurghuchilar bolsa ishni toghra qilidighan kishilerdin ibarettur.

13) Righbetlendürgüchi Lidérliq

Lidérlar egeshküchilerning qizghinliqini qozghap, ularni toghra yolgha bashlaydighan kompasliq rolini oynaydu.  Lidérliq bashqilarni heriketlendürüp bir ortaq nishan üchün küresh qilduridighan maharettin ibarettur.  Bu yerdiki eng muhim nuqta egeshküchilerning bir ortaq nishan üchün töhpe qoshush arzusi bilen lidérlerning ularni emili heriketke atlinishqa qozghiyalaydighan qabiliyitidin ibaret.  Lidérlar xéridarlarning éhtiyajigha jawab qayturidu, yiraqni körerlik idiyilerni berpa qilidu, we xizmetchilirige qudret ata qilidu.  Lidérliq déginimiz ulughwar ghayilerni éniq ipadilesh, qimmet köz-qarishini gewdilendürüsh, hemde bir ishni wujutqa chiqarghili bolidighan muhitni berpa qilishtin ibarettur.

14) Bashqurghuchi we Istratégiyilik Lidérliq

Lidérliq tashqi we ichki jehettiki qatnashquchilarning birleshtürülishige wekillik qilidu.  Bundaq birleshtürüshning mundaq üch terkiwi qismi bar: Iqtisadiy, ijra qilinish ehwali («performance») we xususiy terkiwi qismi.  Lidérlar öz teshkilati bilen özi yashawatqan jem’iyetning ish béjirish ehwaligha mehsul bolidu.  Lidérlarning özige xas roli we xaraktéri bolidu.  Lidérlar yiraqni körerlik pilan we yönilishni bashqilargha körsitip béridu, kishilerni ashu nishan’gha toghrilaydu, hemde egeshküchilerni heriketlendürüp, righbetlendürüp, ulargha küch-quwwet ata qilidu.  Uningdin bashqa, lidérlar özgirish hasil qilghuchilar bolup, öz xelqini hoquqlanduridu.  Lidérliq opche tirishchanliqqa toghra meqset we ehmiyetlik yönilish ata qilish, hemde öz raziliqi bilen körsitiwatqan tirishchanliqlarni ashundaq meqsetni ishqa ashurush herikiti ichige élip kélish jeryanidur.  

15) Netijige Asaslan’ghan Lidérliq

Bu nezeriye lidérlar wujutqa keltüridighan bashqiche netijiler toghrisida bolup, netijilerni kishilik xaraktér bilen baghlaydu.  Lidérlar téxnikiliq bilim we istratégiyélik tepekkuridin bashqa yene exlaqiy xaraktér, pütünlük («integrity») we küch-quwwetke ige bolidu.  Shundaqla ular teshkilatning muweppeqiyitini téximu ilgiri süridighan yoqiri ish ünümünimu namayan qilidu.  Uningdin bashqa, lidérlarning netijisini ölchigili bolghachqa, lidérliqni ögetkili we ögen’gilimu bolidu.  Nohria qatarliq tetqiqatchilar 200 din artuq bashqurush türlirini 10 yil tekshürüsh arqiliq, büyük netijilerni wujutqa keltüridighan amillarning néme ikenlikini éniqlap chiqqan.  Eng muhim amillardin töti bar bolup, ular istratégiye tüzüsh, pilanni ijra qilish (emelge ashurush), karxana medeniyiti we karxana qurulmisidin ibaret.  Alahide netijilerni wujutqa keltürgen shirketler yene töwendiki 4 xil nersidin ikkini emelge ashurghan: Talant, yéngiliq yaritish, yéngi mehsulatta bashlamchi bolush, we bashqa shirketler bilen birlishish yaki ularni özige qoshuwélish. 

16) Séhri Küchke Ige Lidérliq

Bu nezeriye boyiche bolghanda, qol astidiki ademler lidérlerni pewqul’adde süpetke ige, dep qaraydu.  Bir lidérning tesiri uning hoquqi yaki en’ene asasida bolmastin, uning egeshküchilirining bu lidérni qandaq chüshinidighanliqi asasida bolidu. 

17) Oqutquchi Lidérliq

Lidérlar oqutquchi bolup hésablinidu.  Ular ögetkili bolidighan köz-qarashlarni wujutqa keltüridu.  Lidérliq déginimiz burunqi ishlarni sözlep bérish arqiliq bashqilarni heriketke keltürüsh dégenliktin ibarettur.  Lidérliqning qanchilik ünümlük bolishini ögitishning qanchilik ünümlük bolishi belgileydu.

18) Xizmetchi Lidérliq

Lidérler asasiy jehettin bashqilar üchün, yeni öz xizmetchiliri, öz xéridarliri we öz guruhi üchün xizmet qilish arqiliq bashqilarni yétekleydu.  Xizmetchi lidérlerning alahidiligi mundaq bolidu: Bashqilarning sözige qulaq sélish, bashqilar bilen ortaqlishish, bashqilargha teselli bérish arqiliq ularni köngül azabidin qutquzush, bashqilarning ehwalidin xewer tépip turush, bashqilarni qayil qilish, bashqilargha chüshenche bérish, kelgüsini toghra mölcherlep bérish, her xil ishlargha mehsul bolush, bashqilarning ösüshi üchün yardem qilish we sharait hazirlap bérish, we bir saghlam muhit berpa qilish.

19) Rohiy Lidérliq

Bundaq lidérler bashqilarning herikitini kontrol qilmay, ularning rohiyitige tesir körsitidu.  Lidérliq bashqilar bilen nahayiti yéqin munasiwet baghlashni öz ichige alidu.  Bir lidér bashqilargha köngül bölgende, ularning rohiyitigimu köngül bölishi kérek.  Bir lidérning tesiri öz teshkilatining medeniyiti, örüp-aditi, qimmet qarishi we en’enisi toghrisidiki bilimi arqiliq emelge ashidu.

Axirqi Söz

Bir aile, bir karxana, bir idare, bir teshkilat, bir jem’iyet we bir millet öz ishlirini muweppeqiyetlik élip bérishta bir yaki bir qanche lidérlarning yéteklesh roligha muhtaj.  Men özem hazirghiche pütün dunya miqyasida wujudqa keltürülgen dahiy we lidérliq nezeriyiliri toghrisida bir qisim chüshenchige ige bolush, hemde mushu yolda izdiniwatqan yaki buningdin kéyin izdinidighan Uyghur yashlirigha azraq yardem qilish meqsitide, ushbu yazmamda özem igiligen uchurlarni qisqiche tonushturup chiqtim.  Men paydilan’ghan asasliq matériyal Kowéy ependining «Sekkizinchi Adet» dégen kitabi boldi. 

Kowéy ependi «Sekkizinchi Adet» dégen kitabida mundaq deydu: Eqil-paraset («wisdom») déginimiz hazirghiche toplan’ghan bilimlerdin özimizge payda yetküzidighan teriqide paydilnish bulup, uchur we bilimning aliy derijilik meqset we prinsiplargha singip kirishidin ibarettur.  Eqil bizge hemme ademge hörmet qilishni, ademler arisidiki perqlerni qutluqlashni, we yalghuz birla exlaq, yeni shexsiy menpeet chembiriki sirtida turup bashqilar üchün xizmet qilish exlaqi teripidin yéteklinishni ögitidu.  Meniwiy hoquq xaraktér jehettiki nopuzni öz ichige alidighan bolup, u asasiy orunda turidighan ulughluq bolup hésaplinidu.  Resmiy hoquq (yeni bir teshkilat jehettin bérilgen xizmet hoquqi) bolsa xizmet orni, bayliq, talant, abroy, we nam-shöhret qatarliqlarni öz ichige alidighan bolup, u qoshumche orunda turidighan ulughluq bolup hésablinidu.  Meniwiy jehettiki hökümranliq ornigha bashqilar üchün xizmet qilish we jem’iyetke töhpe qoshush arqiliq érishkili bolidu.  Hoquq bilen meniwiy üstünlük kemterliktin kélidighan bolup, eng ulugh adem etirapidiki bashqa barliq ademlerning xizmetchisige aylinidu.  Meniwiy hoquq yaki asasiy orunda turidighan ulughluqqa özining barliqini bashqilargha ata qilish arqiliq érishkili bolidu.  Heqiqiy büyük teshkilatlarning eng üstidiki kishiler xizmetchi lidérlardin ibarettur.  Ular eng kemter, eng hörmetke sazawer, eng ochuq-ashkare, eng ögetkili bolidighan, bashqilargha eng köngül bolidighan kishilerdur. 

«’Yaxshi´liqtin ‘Ulugh’ luqqiche» dégen kitabning aptori Jim Kolins («Jim Collins») ependi «Bir teshkilatni ’yaman emes’ dégen sewiyidin ‘heqiqiy ulugh’ dégen sewiyige yetküzidighan nerse néme?» dégen mesile üstide 5 yil tetqiqat élip bérip, uning «5-derijilik lidérliq» ikenlikini xulasilap chiqqan.  Yeni u bir teshkilattiki kishilerni mundaq 5 derijige ayrighan bolup, ‘yaxshi’ liqtin ‘ulugh’ luqqa ötüshte 5-derijilik lidérlar eng muhim rol oynaydighanliqini bayqighan:  (1) Qolidin nahayiti ish kélidighan shexsiler:  Ular özlirining talanti, bilimi, qabiliyiti, we yaxshi xizmet aditi arqiliq yoqiri ünüm bilen töhpe yaritidu.  (2) Töhpikar guruppa bashliqliri:  Ular öz guruppiliridiki bashqa kishiler bilen ünümlük ish élip bérip, öz guruppilirining xizmet nishanlirini emelge ashurushqa töhpe qoshidu.  (3) Her xil ishlarning höddisidin chiqalaydighan bashliqlar: Ademlerni we waste-bayliqlarni burun qarar qilin’ghan nishanlarni ünümlük emelge ashurushqa toghrilap orunlashturidu.  (4) Ish ünümi yoqiri lidérlar:  Bir éniq we toghra nishanni emelge ashurush yolida puxta qedemler bilen tirishchanliq körsitidu, hemde guruppilarni yoqiri ish ünümi ölchimige yetküzidu.  (5) Eng yoqiri orundiki emel ehliliri («executive»):  Kemterlik we kespiy ghayini birleshtürüsh arqiliq, uzun-muddetlik sinaqlargha berdashliq béreleydighan ulughluqni wujutqa keltüridu.

Men ushbu yazmamni Amérikiliq Greg Anderson ependining mundaq ikki jümle sözi bilen axirlashturay: «Ishlar buningdin kéyin bashqiche bolidu, dégen eqilsiz ümidni tashlayli.  Néme üchün bizde özimiz istigen nersilerning yoqlighini chüshendürüsh üchün özimizning waqti hemde héssiy we meniwiy énérgiyisini israp qilishning ornigha, u nersilerge érishishning bashqa amallirini izdeshke bashlayli.» 

 Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.

Yardemge Muhtaj

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti 

Wheelchair