Oylashning Alte Qalpighi

 
Erkin Sidiq
2010-yili 1-ayning 12-küni

(Kona yéziq nusxisining tor bet adrisi: http://www.meripet.org/?p=1100 )
 
Dunyagha meshur fizika alimi Albért Éynistéyn (Albert Einstein, 1879-1955) mundaq dégen: "Biz hazirghiche berpa qilghan bu dunya bizning tepekkurimizning mehsulatidur. Shunglashqa özimizning tepekkurini özgertmey turup, bu dunyani özgertelmeymiz." 19- esirde yashighan ikki qérindash "William Hare" bilen "Charles Hare" mundaq dégen: "adem bir yelkenlik kéme, bilim kémini heydesh bolup, tepekkur bolsa ashu yelkenlik kémini ittiridighan shamaldin ibarettur." yéqinqi bir qanche esirdin buyan Uyghurlar anche köp oylanmaydighan milletler qatirida yashap keldi. Bolupmu yaponluq we yehudilargha oxshash hazir tereqqiy tapqan milletler bilen sélishturghanda, hazirqi Uyghurlarni köp oylaydighan millet emes, köp oynaydighan millet, dep qarashqa bolidu. Emma, ademni xoshal qilidighan bir ish shuki, yéqindin buyan her xil mesililer üstide chongqur oylash, chongqur tepekkur qilish jehette Uyghurlarda yéngidin oyghunush we zor ilgirleshler boliwatidu. Kishiler hazir oylawatqan we izdiniwatqan mesililerning ichide milletning buningdin kéyinki teqdirining qandaq bolidighanlighi qatarliq chong-chong ishlarmu bar. Aliy mektep oqushida bir qanche kesipler ichidin birni tallashtek peqet bir ademning öz turmishi we öz hayati bilenla munasiwetlik bolghan, buningdin kéyin méngishqa bolidighan bir qanche yolning ichidin birini tallashtek ishlarmu köp. Meyli bir adem bolsun, bir guruppa adem bolsun, yaki bir teshkilat bolsun, melum bir ish üstide oylunup, chongqur tepekkur yürgüzüp, axirida bir qarargha kélish, nahayiti murekkep bir jeryandur. Men Uyghur diyaridiki yashlarning özliri üchün bir muwapiq kesip talliwilishigha bir az yardimi bolsun üchün, "omurluk kesipni qandaq tallash kérek?" dégen bir yazmini teyyarlighan idim. Mushu yazmini estayidil oqup chiqqan yashlarning ichidiki bir qisimliri özliri üchün bir muwapiq kesip tallashta yardem qilishimni sorap manga yenila dawamliq élxet yéziwatidu. Mana bu bir ish üstide oylunup qarar chiqirish bir intayin murekkep we intayin qiyin jeryan ikenligining bir misalidur. Hazir Uyghurlar arisida bir yéngi shirket qurush, öz shirkiti üchün bir yéngi mehsulat tépish, bir yaki bir guruppa adem özlirining buningdin kéyinki mangidighan yolini yaki yétidighan nishanini tallashqa oxshash ishlarda oylunup qarar chiqirish jeryanigha burunqidin köprek we keskinrek halda duch kéliwatidu. Heqiqetenmu Uyghurlar hazir chongqur oylanmisa bolmaydighan bir dewirge qedem qoydi, diyishke bolidu.
 
Men yéqinda öz idaremde oyushturulghan "oylashning alte qalpighi" (In'glizche " Six thinking hats ") dégen ikki künluk derske qatnashtim. Bu eslide bir parallél oylash usuli bolup, gherb elliride u bir ilim bolup hésaplinidiken. Bu parallél oylash usulini doktur édword de bono ependi özining 1985-yili tunji qétim neshir qilin'ghan "oylashning alte qalpighi" dégen bir kitawida otturigha qoyghan. Aptor en'gliyediki oksford (Oxford), kambrij (Cambridge) we london uniwérsitlirining we amérikidiki xarword (Havard) uniwérsitining proffissori bolup ishligen, hemde nurghun dunyagha dangliq chong shirketlerge meslihetchi bolghan. De bononing bu kitawi 1999-yili 2-qétim neshir qilin'ghan bolup, shuningghiche bolghan 14 yil jeryanida de bononing bu parallél oylash usulini IBM , NASA , DuPont , NTT (Yaponiye), Shell , BP , Statoil (norwigiye), Marzotto (italiye) we Federal Express gha oxshash dunyagha dangliq chong shirketlerning nurghunliri qobul qilip, nahayiti zor ünümge érishken. Mesilen, mushu parallél oylash usulini qollunishqa bashlighandin buyan, IBM ning her bir bashliqlar yighinining waqti 75% qisqarghan. Tok chiqirish we aptomatlashturush téxnilogiyesi bilen shughullinidighan ABB shirkiti burun her bir yéngi projekt yighini üchün 20 kündek waqit serip qilidighan bolup, De Bononing parallel oylash usulini qollan'ghandin buyan undaq yighinni peqet ikki kündila tamamlaydighan bolghan. Germaniyediki 400,000 din artuq xadimi bar, yilliq sodisi 60 milyart dollardin ashidighan Siemens shirkitide hazir mexsus öz xadimlirini ashu "oylashning alte qalpighi" boyiche terbiyileydighan xadimlardin 37 kishi bar iken.
 
Héliqi ikki künluk kurus jeryanida, bizge meshiq süpitide idarimizning mashina toxtitish orunining yétishmesligidin ibaret bir jiddiy mesilisini hel qilish pilanini tüzüp chiqish wezipisini bergen idi, biz ashu parallél oylash usulidin paydilinip, ikki saet waqit ichide bir mukemmel pilanni tüzüp chiqtuq. Bu pilan xéli yoquri sewiyelik bir pilan bolup chiqqachqa, barliq oqughuchilar uni retlep, doklad qilip teyyarlap, idare rehberligige yollashni qarar qilduq. Shuningdin bashlap, buningdin kéyin men özem qatnishidighan barliq qarar chiqirish yighinlirida imkaniyetning bériche mushu parallél oylash usulini qollunish qararigha keldim.
 
De Bononing diyishiche, mushu alte qalpaq boyiche oylash usulini 1999-yilighiche bolghan aldinqi 230 yilning ichide insanlarning tepekkur qilish usulida yüz bergen eng muhim özgirish, dep qarashqa bolidiken. Men ikki künlük ders arqiliq mushu usulni ogen'gendin kéyin, uning Uyghurlar üchünmu intayin paydiliq ikenligini hés qildim. Shuning bilen mushu yazmam arqiliq bu usulni Uyghurlargha qisqiche tonushturup bérish qararigha keldim. Alte qalpaq boyiche oylash usuli De Bononing "oylashning alte qalpighi" dégen 173 betlik bir kitawida tepseliy bayan qilin'ghan bolup, In'glizche bilidighan oqurmenlerning ashu kitapni bir qétim oqup chiqishini, shundaqla wetendiki qiziqqan qérindashlarning bu kitapni Uyghurchigha terjime qilip neshir qildurishini teshebbus qilimen (bu kitap intayin addiy til bilen yézilghan bolup, méningche terjime qilish anche qiyin'gha toxtimiaydu).
 
Méning aldin eskertip qoyudighinim, tüzülishi we mezmuni jehettin qarighanda eslidiki kitap we ushbu yazma bir az "quruq" bolup, oqurmenni asanliqche chongqur jelib qilalmaslighi mumkin. Lékin bu ilimning paydisi nahayiti zor. Shunglashqa melum bir muhim ish toghrisida qarar chiqirishqa hazir duch kelgen yaki kelgüside duch kélidighan barliq shexsler we guruppilarning ushbu yazmini estayidil oqup özleshtüriwélishini semimiylik bilen teshebbus qilimen.
 

1. Alte Qalpaq Boyiche Oylash Usuli Toghrisida Omumiy Chüshenche

Gherbliklerning tepekkur qilish usuli toghrisidiki asasiy idiye buningdin 230 yil ilgiri griklerdin terkip tapqan bir "uch kishilik goroh" teripidin lahiyilen'gen bolup, u bes-munazire teriqiside tepekkur qilishqa asaslan'ghan. "soqratlar" dep atalghan bu goroh dialéktika bilen bes-munazirini nahayiti yoquri derijide tekitligen. Platoning yazmisigha asaslan'ghanda, u qatnashqan, bes-munazire teriqiside élip bérilghan dialogning 80 pirsentidin héch qandaq ijabiy netije chiqmighan. U chaghdiki gheripliklerning tepekkur qilish usuli "bu nime?" (In'glizche "what is") dégen teriqide bolup, bu soalning jawabi analiz qilish, hoküm chiqirish we bes-munazire qilish arqiliq belgilen'gen.
 
Emma, tepekkur qilishning pütünley bashqa bir teripimu bar bolup, u "bu nime bolalishi mumkin?" (In'glizche "what can be") dégen teriqide élip bérilidu, hemde u ijabiy oylash, yéngiliq yaritish teriqiside oylash we buningdin kéyinki algha ilgirlesh yolini lahiyilesh qatarliqlarni öz ichige alidu.
 
Burun yashighan bir adem mashinisining yérimini aq, yérimini qara sirliwaptu. Uning dostliri uningdin nime üchün ashundaq ghelite ishni qilghanlighini sorisa, u "bu men üchün bir nahayiti yaxshi köngül échish bolidu: her qétim men bir mashina weqesige uchrap sotqa barsam, ispatlighuchilarning bir-birige qarimu-qarshi sözliginini anglaymen" dégen. Bu bes-munaziride dawamliq körülüp turidighan bir ehwal bolup, bes-munaziride her ikki terepning digini toghra, lékin ularning közde tutqini melum bir ehwalning öz-are oxshashmaydighan bashqa-bashqa terepliri bolidu.
 
Undaqta "parallél oylash usuli" dégen nime? Ushbu yazmida "parallel oylash usuli", "oylashning alte qalpighi" we "alte qalpaq boyiche oylash usuli" dégenlerning hemmisi oxshash bir nersini, yeni De Bono otturigha qoyghan parallél oylash usulini körsitidu. Oylash yaki tepekkur qilish insanlarning eng asasiy bayliqlirining biri, we insanlarning eng muhim iqtidari bolup hésaplinidu. Oylashtiki asasiy qiyinchiliq qalaymiqanchiliqtur. Oylash jeryanida biz nurghun ishlarni tengla qilishqa urunimiz. Bir ish üstide oylanmaqchi bolghinimizda héssiyat, uchur, logika, ümid we yéngiliq yaritishchanliq qatarliqlarning hemmisi méngimizge tengla kiriwalidu. Bu xuddi bir munche topni asman'gha tengla étip, ularning hemmisini tutiwalmaqchi bolghanliq bilen barawer. Siz dawazchilarning üch, besh yaki yette dane top yaki bashqa bir nersini asman'gha birdin-birdin tertip boyiche étip, ularni yene tertip boyiche tutiwalidighan oyunlirini körgen bolishingiz mumkin. "oylashning alte qalpighi" dégen kitapta otturigha qoyulghini bir addiy uqum bolup, ashu uqum boyiche ish körgende, bir tepekkur qilghuchi bir waqitta peqet birla ishni qilidu. Mana bu "oylashning alte qalpighi" uqümidin ibarettur. Mushu qalpaqning melum birsini kiyish melum bir xildiki oylashni belgüleydu. De Bononing kitawida ashu alte alte qalpaqning her birsining mahiyiti we qoshidighan töhpisi teswirlen'gen.
 
Parallél oylashning tüp mahiyiti shuki, mushu usul boyiche bolghanda, her qandaq bir waqitta yighin'gha qatnashquchilarning hemmisi oxshash bir yönilishke qaraydighan bolup, oylashning yönilishini körsitidighan belge üchün bashqa kiyidighan "qalpaq" ishlitilgen. Tepekkur qilghuchilar qarap chiqidighan yölinishning köp xili bolidu. Mana shu oxshimighan yönilishler üchün oxshimighan rengdiki qalpaq ishlitilidu. Yeni bu yerdiki "qalpaq" bir simwoldinla ibaret bolup, oxshimighan rengdiki qalpaq oxshimighan rolgha wekillik qilidu. Bezi yighinlarda kishiler mexsus oylash üchün teyyarlan'ghan qalpaqlarni kiyiwalidighan bolsimu, köpünche ehwalda bu yerde tilgha élin'ghan "qalpaq" bir xiyaliy nersidinla ibaret bolidu.
 
Oylashning oxshimighan yönilishlirige wekillik qilidighan qalpaqtin jemi alte rengligi bar: aq, qizil, qara, sériq, yéshil we kök. Bu alte qalpaq töwendikidek oylash yönilishige wekillik qilidu:
   Yeni, "oylashning alte qalpighi" diginimiz qarar qilmaqchi bolghan bir mesilige qarap chiqishning alte oxshimighan terepliridin ibarettur. Aq qalpaq boyiche oylighan waqitta, kishiler pakitlarni tizip chiqidu. Qizil qalpaq boyiche oylash waqtida kishiler melum bir ishqa nisbeten qandaq héssiyatqa kelgenligini otturigha qoyidu. Qara qalpaq basquchida kishiler bir qararning selbi tesirliri üstide toxtilidu. Sériq qalpaq basquchida kishiler bir qararning ijabiy tesirlirini tépip chiqidu. Yéshil qalpaq basquchida kishiler qilmaqchi bolghan ishni wujutqa chiqirishta paydilinishqa bolidighan bashqa yolliri üstide toxtilidu. Kök qalpaq basquchida bolsa guruppa bashlighi kishilerge shu waqitta qaysi xildiki oylunushni élip bériliwatqanlighini körsutup béridu. Qisqisi, mushundaq oxshimighan waqitta bir ishning oxshimighan teripi toghrisida oylunush yaki tepekkur yügüzüsh, her bir ademning barliq tejribilirini we eqlini oylashning hemme yönilishliri üchün ishqa sélish arqiliq, öz-ara alaqilishish, oylash we qarar chiqirish jeryanining ünümini zor derijide yoquri kötürgili bolidu.
 
Oylashning oxshimighan yönilishi üchün alte xil rengni we alte xil renglik qalpaqni ishlitishning melum ilmiy asasi bar. Mesilen, siz bir kishidin melum bir ishqa nisbeten qandaq héssiyatta boliwatqanlighini sorisingiz, siz uningdin bir semimiy jawabqa érishelmesligingiz mumkin. Buning sewebi nurghun kishiler héssiyatchan bolushni, héssiyatqa tayinip ish körushni xata dep hésaplaydu. Lékin "qizil qalpaq" dégen söz néytral bolidu. Siz birsidin hazirche bek éhtiyatchan bolup ketmeslikni telep qilghan'gha qarighanda, "hazirche qara qalpaqni keymey tursingiz" dep telep qilish köp asan'gha toxtaydu. Yeni, rengning néytrallighi sizning bashqilarni ongaysizlandurmay turup her xil qalpaqlarni ishlitishingizni, nesihet we eyipleshlerni arlashturmay turup oylash jeryanini melum qaide-tertip boyiche élip bérishingizni imkaniyetke ige qilidu. Mesilen, siz töwendikidek sözlerni nahayiti asanla qilalaysiz: Töwende men oylashning alte xil renglik qalpighi toghrisida ayrim-ayrim toxtulimen.
 
(1) Aq Qalpaq
 
Bir parche aq qeghezni we bésip chiqarghan bir waraq yazmini köz aldingizgha kelturup béqing. Aq qalpaq uchur toghrisida bolup, uni ishletkende hemme adem öz zéhnini her xil munasiwetlik uchurlargha merkezleshturidu. Siz béshingizgha aq qalpaqni kéygende, töwendiki soallargha jawab tépishqa tirishisiz: Bu yerde közde tutulghan uchur toghra-xatalighini tekshurup éniqlighili bolidighan éniq pakit bilen sanliq melumatlarni öz ichige alidu. Shundaqla pikir we héssiyatqa oxshash yumshaq uchurlarnimu öz ichige alidu. Eger siz özingizning héssiyatini bayan qilsingiz, u qizil qalpaqqa tewe bolidu. Emma siz bashqilar teswirligen héssiyatni bayan qilsingiz, u aq qalpaqqa tewe bolidu.
 
Aq qalpaq basquchida eger ikki parche uchur bir-birige oxshimaydighan bolup chiqip qalsa, öz-ara munazirlishishke yol qoyulmaydu. Her ikki uchur oxshash derijide muamile qilinip, uchurlar jughlanmisigha kirguzilidu. Peqet bu ikki uchurdin birni tallashqa mejburi bolup qalghandila ulardin birsi talllinilidu.
 
Aq qalpaq bir oylash jeryanining eng desliwide kiyilidighan bolup, buningdin kéyin élip bérilidighan ashu bir oylash jeryanining arqa körinishi bolush rolini oynaydu. Aq qalpaqni bir oylash jeryanining eng axirida chiqirilghan qararlarni bahalap körush üchün ishletsimu bolidu. Mesilen, sizning teklipliringiz hazirghiche yighilghan uchurlargha uyghun kélemdu?
 
Aq qalpaq néytral kélidighan bolup, u shu chaghda mewjut bolup turghan dunya üstide doklat béridu. Aq qalpaq yéngi idiyilerni berpa qilishqa ishlitilmeydu. Lékin uni hazir ishlitiliwatqan yaki burun ishlitilip baqqan idiyilerni doklat qilishqa ishletse boliwéridu.
 
Aq qalpaqning eng muhim bir qismi kemchil bolghan we zörür bolghan uchurlarni tépip chiqishtin ibaret. U sorulushqa tigishlik bolghan soallarni éniqlap chiqidu. Shundaqla zörür bolghan uchurlarni qolgha kelturushning wastilirini tépip chiqidu. Aq qalpaq zörür bolghan uchurlarni tépip chiqish we tizip chiqish üchün ishlitilidu.
 
(2) Qizil Qalpaq
 
Qizil reng ademge ot, issiqliq we héssiyatni eslitidu. Qizil qalpaq basquchida, kishilerge öz héssiyati, keypiyati we biwaste tuyghusini erkin ipadileshke purset bérilidu. Bir normal xizmet muzakiriside sizning héssiyatingizning élip bériliwatqan muzakire bilen arliship kétishige yol qoyulmaydu. Bir qarar chiqirish yighinida qizil qalpaqni kéygende bolsa, siz üchün öz héssiyatingiz, keypiyatingiz we biwaste tuyghuliringizni erkin-azade otturigha qoyudighan'gha bir mexsus purset yaritip bérilidu.
 
Biwaste tuyghu nurghun emiliy tejribilerge asanlan'ghan bolishi mumkin. Héssiyat, keypiyat we biwaste tuyghularni ipadileshning mundaq misalliri bar:
  Yoqurqidek héssiyatlarning paydisi bar. Lékin biwaste tuyghuning daim toghra bolushi natayin. Dunyagha meshur éynishtéynning biwaste tuyghusimu héysénbérgning éniqsizliq prinsipini inkar qilghanda xata bolup chiqqan idi.
 
Qizil qalpaqni kiygende her bir adem özining bir qatar héssiyatini ipadilise bolidu. Ashundaq héssiyatni ipadileshke ishlitidighan sözlerdin mundaqliri bar:
  Héssiyatni ipadilesh usuli oxshimighan millet we oxshimighan mediniyet üchün oxshash bolmaydu. Mesilen, yaponluqlar öz héssiyatini “men bu ish toghrisida choqum bir oylunup baqmisam bolmaydu.” dégendek sözler bilen mulayim ipadileydu. Amérikiliqlar bolsa öz héssiyatini “bu bir nahayiti qamlashmighan pikir iken.” dégendek sözler bilen kuchluk halda ipadileydu. Uyghurlarda bolsa öz héssiyatini eynen ipadilimeydighan ehwallar xélila éghir.
 
Qizil qalpaqni kéygende, öz héssiyatini chüshendürüsh yaki öz héssiyatining toghrilighini ispatlashning hajiti yoq. Uning eksiche, yighin bashqurghuchi undaq ehwallarning yüz bérishining aldini élishi kérek. Undaq qilmighanda kishiler peqet toghra ikenligini ispatliyalaydighan héssiyatnila otturigha qoyup, bashqa héssiyatni digili unimaydu. Shunglashqa muzakirining bu basquchida her bir adem öz héssiyatini eynen otturigha qoyishi kérek.
 
Qizil qalpaqni bir qarar chiqirish yighining eng aldida bir qétim we eng axirida bir qétim ishletsimu bolidu. Eng deslepte ishletkende qilmaqchi bolghan ishqa nisbeten her bir adem özining eng deslepki héssiyatini otturigha qoyidu. Eng axirida bolsa kishilerning héssiyatida özgirish bolghan-bolmighanlighini otturigha qoyidu.
Qizil qalpaq daim bir alahide idiye yaki bir alahide ehwalgha qarita ishlitilidu. Shunga qizil qalpaqni ishletkende, uning nimige qarita ishlitiliwatqanliqi nahayiti éniq bolishi kérek.
 
Qizil qalpaq bilim telep qilidighan héssiyatlarghimu qollinilidu. Mesilen:
  Qizil qalpaqni ishletken waqitta, yighin'gha qatnashquchilarning hemmisining öz héssiyatini bayan qilish mejburyiti bar bolup, héch kimning “birsi ötüp ketsun” diyishige yol qoyulmaslighi kérek. Qizil qalpaqning meqsidi shu waqitta mewjut bolghan héssiyatni eynen bayan qilish bolup, melum bir hökümni chiqirishqa mejburlash emes.
 
(3) Qara Qalpaq
 
Qara qalpaq eng köp ishlitilidighan we eng muhim qalpaq bolup hésaplinidu. U éhtiyatchanliq we pexeslikke wekillik qilidu. U bizni qanunsiz, xeterlik, payda yetküzmeydighan, hawani bulghaydighan we shuninggha oxshash ishlarni qilishtin tosaydu.
 
Qara qalpaq özini saqlap qélish (in'glizche "survival") qalpighi bolupmu hésaplinidu. Her bir haywan qaysi yimeklikning zeherlik ikenligini, yirtquch haywanning özige keltüridighan xetirining isharetlirini körüp chüshinidighan bolishi kérek. Biz özimizni saqlap qélish üchün éhtiyatchan bolishimiz kérek. Qandaq ishlardin saqlinish kérekligini, qaysi herketning ünüm bermeydighanlighini bilishimiz kérek. Biz mana mushundaq qilish arqiliq özimizni saqlap qalimiz. Özimizning tesewwurgha qanchilik bay bolishimizdin qet'i nezer, bezide birer exmiqane xataliq ötküzüp qoyush bilen özimizni pütünley berbat qiliwitishimizmu mumkin.
 
Qara qalpaq tenqidiy oylashning asasi bolup, gherb medeniyitiningmu asasi bolup hésaplinidu. U nimining özimizning bayliq menbesige, bizning siyasitimizge, bizning istratigiyimizge, bizning xizmet exlaqimizgha, we bizning qimmet qarishimizgha muwapiq kelmeydighanlighini körsütüp béridu.
 
Alte qalpaq boyiche oylash usulining bir alahidiligi, qara qalpaq kiyilgende, oylash jeryanigha qatnishiwatqan hemme ademlerge eng yoquri derijide éhtiyatchan bolidighan we eng yoquri derijide tenqidiy puzutsiyede bolidighan bir waqit yaki purset yaritp bérilidu. Emma bérilgen bu waqitning sirtida bolsa her bir nuqta üstide tenqidiy puzutsiyede bolushqa yol quyulmaydu.
 
Qisqisi, qara qalpaq éhtiyatchanliqni közde tutidu. Bir teklip üstide muzakire élip bérip melum bir basquchqa kelgende, biz uning tewekkulchiligi, xetiri, tosqunliqi, yushurun mesilisi we paydisiz teripi üstide oylunishimiz kérek. Bir teklipning qarangghu teripi toghrisida toluq oylanmay turup uni ijra qilish bir uchigha chiqqan exmeqlik bolup hésaplinidu. Qara qalpaq bizni xeter we qiyinchiliqtin saqlap qalidu. U bizge diqqet qilishqa tégishlik ishlarni körsitip béridu.
 
(4) Sériq Qalpaq
 
sériq reng bizge quyash nurini, ümidwarliqni eslitidu. Bir tepekkurchi sériq qalpaqni kiygende pütün wujudi bilen bérilgen teklipning barliq paydiliq teripini tépip chiqishqa, qandaq qilghanda bu bir idiyeni emilyetke aylandurghili bolidighanlighini oylap chiqishqa tirishidu.
Sériq qalpaqni ishlitish qara qalpaqni ishlitishke qarighanda sel tesraq. Adem méngiside bizning xeterdin saqlinishimizgha yardem béridighan bir tibbii mixanizm mewjut bolidu. Emma sériq qalpaq üchün bundaq mixanizm mewjut emes. Shunglashqa köp sandiki kishiler sériq qalpaqqa qarighanda qara qalpaqni ishlitishke ustiraq kélidu.
Biz özimizde "qimmet sezgürgili" ni yétildurishimizge toghra kélidu. Buning menisi biz qilghan ishimizning xetirige qanchilik sezgür bolghan bolsaq, uning qimmitigimu shunchilik sezgür bolishimiz kérek, dégendin ibaret. Bundaq adetni emiliyet jeryanida yitildürüshke toghra kélidu.
Sériq qalpaqning qimmiti nahayiti yoquri bolup, u kishilerni qilmaqchi bolghan ishining qimmitini bir qétim dengsep körüshke mejburlaydu. Bezide siz üchün unchiwala qiziqarliq körünmigen bir ish nahayiti yoquri qimmetke ige bolup chiqip qalidu. Eger biz qattiq izdinidighan bolsaq, kishilerni anche jelp qilalmighan iddiyilerning ichidinmu belgülük qimmetke ige iddiyiler chiqip qalidu.
Sériq qalpaqning logikiliq asasi bolishi, yeni her bir idiyining qimmiti belgülük asaslar arqiliq mueyyenleshturilishi kérek. Uni ishletkende, mundaq soallargha jawab tépish kérek: Qisqisi, sériq reng quyash nuri, yoruqluq we ümidwarliqning simwoli bolup, sériq qalpaq boyiche oylash ijabiy we paydiliq tereplirini oylashni körsitidu. Xuddiy qara qalpaq bir teklipning selbiy tereplirini bahalap chiqishni körsetkendek, sériq qalpaq bir teklipning ijabiy tereplirini, yeni qimmitini we paydisini tépip chiqishni körsitidu.
 
(5) Yéshil Qalpaq
 
yéshil reng yéngi yopurmaq we yéngi shaxlarning renggi bolup, u ademge ziraetlerni, ösüshni, we énérgiyini eslitidu. U ademning ijatkarliqigha yaki yéngiliq yaritish iqtidarigha wekillik qilidu. Yéshil qalpaqni kiygende, biz yéngi idiyilerni ilgiri sürimiz. Biz üchün mewjut bolghan barliq tallashlarni otturigha qoyimiz. Teklip qilin'ghan idiyilerni özgertimiz we yaxshilaymiz.
 
Yéshil qalpaqning bir alahidiligi, bu qalpaq kiyilgen waqitta, yighin'gha qatnashqan barliq kishiler üchün muzakire qiliniwatqan ish üstide mexsus yéngiliq yaritish pelliside turup oylash pursiti yaritip bérilidu. Bu waqitta her bir adem özi oylap tapqan yéngi idiyilerni otturigha qoyidu. Eger yéngi iddiyisi bolmisa awaz chiqarmay jim olturidu. Adette kishiler héch ish qilmay jim olturushni anche xalap ketmeydu. Shunga ular özining ijatkarlighini ishqa sélip, yéngi iddiyilerni otturigha qoyush yolida toxtimay tirishidu. Yéngiliq yaritish tepekkur qilishning muhim bir terkiwiy qismi bolghachqa, yéshil qalpaq oylash qalpaqlirining ichide intayin muhim orun tutidu.
 
Kishiler bashqilar özidin ümid qilghan ishlarni qilishqa bekraq intilidu. Yéshil qalpaq kéyilgen waqitta, yighin'gha qatnashqan barliq kishilerdin yéngiliq yaritish teriqiside tepekkur qilish ümid qilin'ghan bolghachqa, hemmeylen yéngiliq yaritishqa tirishidu. Netijide burun özini anche yéngiliq yaratquchi hésaplimaydighan kishilermu birer yéngi iddiyini oylap chiqishqa pütün kuchi bilen tirishidu. Shuning bilen öz-özige bolghan ishenchisimu kuchiyip, bir demdin kéyin ularmu bashqilardekla yéngiliq yaritishqa mahir kishilerdin bolup qalidu.
 
Yéshil qalpaq kéyilgende, kishilerning hemme mumkinchiliklerni otturigha qoyishigha yol qoyilidu. Mumkinchilikning tepekkur qilishtiki roli intayin chong bolup, buni kishiler asanliqche tonup yételmeydu. Mumkinchilik bolmisa algha ilgirilesh bolmaydu. Ikki ming yilning aldida junggoning téxnologiyesi gheripningkige qarighanda jiq tereqqiy qilip, andin ularning tereqqiyati pütünley toxtap qalghan. Köpünche kishiler bundaq bolushning sewebi junggoluqlar ilmiy perezlerni tereqqiy qildurmasliqtin bolghan, dep chüshendüridu. Ilmiy perez we mumkinchilikler rohiy yumshaq détallarning eng achquchluq bir qismi bolup, eger ular bolmaydiken tereqqiyatmu mumkin bolmaydu.
 
Bir ishni élip bérishtiki qedem-basquchlar üstidiki tekliplermu mushu yéshil qalpaq basquchida otturigha qoyilidu—“biz mawu ishni, yaki mawu ishni, yaki mawu ishni qilalaymiz.” qara qalpaq basquchida otturigha qoyulghan bir qisim qiyinchiliqlarmu mushu yéshil qalpaq basquchida hel qilinidu. Yeni yéshil qalpaq basquchida bezi qiyinchiliqlardin saqlinish üchün bezi idiyilerni özgertse bolidu. Yéshil qalpaq basquchida burunqidin bashqa yéngi idiyilerge bolghan ihtiyajni teshebbus qilsimu boliwiridu.
 
Eger yéshil qalpaq nahayiti köp yéngi iddiye we mumkinchiliklerni keltürüp chiqarghan bolsa, yéshil qalpaq basquchida ularning hemmisi üstide muhakime élip bérishqa waqit yétishmesligi mumkin. Bundaq ehwalda qizil qalpaqtin paydilinip, melum bir ehwalgha eng uyghun kélidighan idiyilerni tallap bikitsimu bolidu.
 
Qisqisi, yéngiliq yaritish teriqiside tepekkur qilish mundaq sahelerni öz ichige alidu: Yéngiliq yaritish diginimiz qabiliyetmu, talantmu, yaki kishilikmu (in'glizche "personality")? Bu soalning toghra jawabi, yéngiliq yaritish dégen qabiliyet, talant we kishilikning birikmisidin ibarettur. Eger siz özingizning yéngiliq yaritish qabilyitini östürüshke tirishmisingiz, u peqet sizning talantingiz bilen kishilik mijezingizge baghliq nerse bolup qalidu. Shunglashqa siz özingizning yéngiliq yaritish iqtidaringizni östürüsh yolida meqsetlik halda tirishchanliq körsitishingiz kérek. Shunimu este tutush kérekki, bezilerning yéngiliq yaritish iqtidari bashqilarningkin üstünrek bolidu. Bu xuddi beziler muz téyilishta bashqilardin ustünrek turghini bilen oxshash. Emma mutleq köp sandiki kishiler mexsus tirishchanliq körsitish arqiliq özining yéngiliq yaritish iqitidarini özining ihtiyajidin chiqalaydighan derijigiche östüreleydu. Bu jehette "parallél oylash" usuli intayin muhim rol oynaydighan bolup, qiziqqan oqurmenler méning "ong ménge bilen sol ménge" dégen yazmamni bir qétim oqup baqsa bolidu.
 
Kishiler qalaymiqan sözler arqiliq yéngi iddiyini oylap tépish usulinimu tépip chiqqan. Bu usulni her qandaq oylash jeryanida ishletse unum béridighan bolup, melum bir yighinda kishiler yéngi idiye tépishta qiynalghan waqitta téximu yaxshi ünüm béridu. Mesilen, siz shirkitingizning bir rehberler yighinida öz shirkitingiz üchün bir yéngi mehsulat oylap tapmaqchi. Buning üchün siz aldi bilen yighin'gha qatnashquchilardin 20-30 dane qalaymiqan sözlüklerni otturigha qoyushni soraysiz, hemde u sözluklerni bir qeghez taxtaygha yézip chiqisiz. Bu sözlukler mundaq sözlükler bolishi mumkin: sopun, kömür, bürküt, chashqan, töge, taksi, bulut, xatire, wahakazalar. Yaki bu sözluklerning hemmisi oxshash bir herip bilen bashlinidighan bolsimu bolidu. Mesilen, bürküt, bulut, böshük, bughday, bowaq, wahakazalar. Bu sözlükler bir taxtaygha yézilip bolghandin kéyin, hemmeylen ashu sözlüklerge qarap turup, yéngi iddiyilerni oylap tapidu.
 
(6) Kök Qalpaq
 
kök qalpaq bizge kök asmanni eslitidighan bolup, u bir ish üstide omumyüzlük oylunushqa, bir ish üstide toghra tepekkur qilishqa wekillik qilidu.
 
Kök qalpaq orkéstrning bir dirijorigha, yaki bir komandirigha oxshaydu. Uni kéygen kishi qilmaqchi bolghan bir ishni qaysi waqitta qilsa toghra waqitta qilghan bolidighanlighi üstide toghra qarar chiqirip, qilmaqchi bolghan ashu ishtin eng yaxshi netije chiqirishqa tirishidu. Yeni kök qalpaq oylash jeryanini muwapiq bashqurush, ünümluk teshkillesh we yaxshi kontrol qilishqa ishlitilidu.
 
Kök qalpaqni ashu yighinning bashlighi, reisi yaki bashqurghuchisi kiyidighan bolup, uni bir muzakire yighinining eng aldida ishletkende, yighin bashqurghuchi bu yighin nime üchün échilghanlighi, uningda nime mesile hel qilinidighanlighi, bu qétimqi oylash jeryanining meqsidi nime ikenligi, bu oylash jeryani arqiliq qandaq meqset emelge ashurulmaqchi ikenligini otturigha qoyidu. Bu qétimqi yighinda oylashning alte qalpiqini qaysi tertip boyiche kiyidighanliqinimu otturigha qoyidu. Yeni kök qalpaq bu qétimqi yighindiki oylash istratigiyisini belgüleydu. Yighin jeryanida bolsa kök qalpaq yighinning qaide-tüzümini saqlash, kishilerning peqet shu waqit üchün belgülen'gen qalpaqnila kiyishige kapaletlik qilish qatarliq ishlarghimu mes'ul bolidu. Oylash qalpiqini yéngi bir qalpaqqa özgertishnimu yighindikilerge kök qalpaqni kiygen kishi uqturidu.
 
Gerche kök qalpaqni peqet yighin bashqurghuchisila kiyidighan bolup, bir yighin jeryanda bu kishi bashqa bir kishige almashturulmaydighan bolsimu, yighin'gha qatnashquchilar bu yighinni qandaq dawamlashturush usuli üstide yéngi tekliplerni otturigha qoysa boliwéridu.
 
Yighinning axirida kök qalpaqliq kishi yighin qatnashquchiliridin bu yighindin qandaq netije chiqirish kérekligini soraydu. Bu yerdiki netije bir xulase, yekün, qarar, mesilini hel qilishning bir usuli, yaki shuninggha oxshash bashqa bir nerse bolishi mumkin. Kök qalpaqliq kishi yighin axirida bu qétimqi yighinda anche chong ilgirilesh bolmighanlighini étirap qilsimu, hemde kéyinki qétim élip baridighan ishlar, ularning qedem-basquchliri, yaki yene bir qétimliq oylash yighinini otturigha qoysimu boliwéridu.
 
Qisqisi, kök qalpaqni kiygende töwendiki ishlar élip bérilidu:  
2. Oylashning alte qalpiqini ishlitish misalliri

Töwende oylashning alte qalpighini qandaq ishlitish üstide bir qanche qisqa misallarni körsütüp ötimen. Shirket, idare, mektep, teshkilat qatarliq orunlarning hemmisi dawamliq türde bir yaki bir qanche ishlar üstide memuriy we téxnikiliq rehberlik guruppisi ichide qarar chiqirishqa mejburi bolup turidu. Eger bir shirketni misalgha alsaq, ular duch kélidighan bir chong mesile qaysi yéngi mehsulatni tereqqiy qildurup yasap chiqish üstide qarar élish. Töwendiki chüshendürüshni asan qilish üchün, biz bir shirket yéngi mehsulattin birni ishlep chiqarmaqchi bolghanda, bu bir mehsulatni qandaq tallap békitishi kérek, dégen misal üstide toxtilayli. Shirket bashlighi özining rehberlik guruppisi ichide bu ishni töwendikidek qedem basquchlar boyiche élip barsa bolidu.

(1) Deslepki yighinda, yighin'gha qatnashqanlarning hemmisi özliri oylap chiqqan yéngi mehsulatlarni otturigha qoyidu. Bu kök qalpaqtin kéyinki yéshil qalpaq basquchidur. Bu basquchta peqet yéngi iddiyilerla otturigha qoyilidighan bolup, bu idiyeler hergizmu muzakire qilinmaydu. Kéyinki qedem-basquchlarni ongushluq élip bérish üchün, bir kishi otturigha chüshken yéngi idiyelerni özligidin tamgha chaplinidighan, olchimi cm50 x cm58 etirapida kélidighan, köp waraqliq qeghez taxtaygha yézip mangsa eng yaxshi. Bu qeghez taxtay in'glizche "Self Stick Table Top Pad" dep atilidighan bolup, uni amérikining "3M" shirkitimu ishlep chiqiridu.

(2) Hemme yéngi idiyiler otturigha chüshüp bolghandin kéyin, yighin qatnashquchilirining her biri ularning ichidin peqet üch yéngi mehsulatqila bilet tashlaydu. Bu bilet tashlash mundaq élip bérilsa eng ünümluk bolidu: yoquriqi birinchi qedemde teyyar bolghan qeghez taxta yighin ishxanisining bir témigha retlik chaplinidu. Andin her bir adem ornidin qopup, özi eng muwapiq körgen üch mehsulatning ismining qéshigha diyamétiri 1cm din kichik bolghan renglik shilimlik qeghezdin birni chaplaydu (bundaq qeghezni in'glizche " color stickers" dep ataydighan bolup, köpunche kichik balilar we bashlan'ghuch mektep üchün ishlitilidu).

(3) Bir adem her bir mehsulat érishken biletni sanap, u sanni ashu mehsulatning ismining qéshigha yazidu. Hemme bilet sanilip bolun'ghandin kéyin, eng köp biletke érishken üch mehsulat tallinilidu.

(4) Uningdin kéyin, tallan'ghan her bir mehsulat üstide kök qalpaqtin bashqa besh qalpaq boyiche sistémiliq halda muhakime-muzakire élip bérilidu. Bu muzakirini her bir mehsulat üchün ayrim-ayrim élip bérip, otturigha chüshken barliq pikir we uchurlarni eng yaxshisi yoquriqidek qeghez taxtaygha yézip, taxtay toshqanda uni tamgha chaplap mangghan yaxshi.

(5) Üch mehsulat üstide besh qalpaq boyiche oylunush toluq axirlashqandin kéyin, eng axirida yighin'gha qatnashquchilar bu üch mehsulat ichidin peqet birnila tallaydu.

Bundaq bir jeryan üchün az dégende bir qanche saet, köp bolghanda bir qanche kün kétishi mumkin. Bu oylash jeryanini ongushluq élip bérish üchün yighin'gha qatnashquchilarning sani eng yaxshisi on kishidin éship ketmesligi kérek. Eger adem sani uningdin köp bolsa, ularni bir qanche kichik guruppigha bölüp, bu oylash jeryanini ashu guruppilar boyiche parallél élip bérish kérek.

Oylashning alte qalpighini ishlitish tertiwi melum bir oylash jeryani arqiliq yetmekchi bolghan meqsetning oxshimaslighigha qarap oxshash bolmaydu. Töwende men özem qatnashqan ikki künluk léksiyide ügen'gen, oxshimighan ehwalgha qarap alte qalpaqni qaysi tertipte ishlitishke ait bir qanche misallarni sözlep ötimen.

Istratigiyilik pilan tüzüsh: Kök, sériq, qara, aq, kök, yéshil, kök.

Melum bir herket yaki planning netijilirini bahalash: Kök, qizil, aq, sériq, qara, yéshil, qizil, kök.

Melum bir jeryanni yaxshilash: Kök, aq, sériq, qara, yéshil, qizil, kök.

Yoluqqan bir mesilini hel qilish: Kök, aq, yéshil, qizil, sériq, qara, yéshil, kök.

Yéngi iddiye berpa qilish: Kök, aq, yéshil, qizil, kök, sériq, qara, yéshil, kök, qizil, kök.

Her qandaq bir ademning mushu yazmini bir qétim oqupla oylashning alte qalpighidin ünümluk paydilinishni üginip kételishi natayin. Lékin her bir shirket yaki teshkilat bir ademni mexsus terbiyilesh (mesilen, in'glizchini puxta bilidighan bir ademge de bononing eslidiki kitawini oqup toluq özleshleshtürüshni tapshurup, uningdin kéyin ashu kishini alte qalpaq boyiche oylash jeryanigha mes'ul qilish), yaki bir guruppa adem bu usulni her qétim ishlitip, üzüldurmey praktika qilish arqiliq, ilmiyligi we ünümi hazirghiche toluq ispatlan'ghan bu usuldin toluq paydilinidighan derijige yételishi pütünley mumkin.

3. Axirqi söz

Eger bir guruppa adem melum bir menzilge mashina heydep barmaqchi bolup, mashinidiki kishiler u yerge baridighan yolni peqet azraqla bilse, u menzilge baridighan yolni tallashta nurghun talash-tartishlar yuz bérishi mumkin. Emma, eger ularda bir yol xeritisi bar bolup, uningda hemme yollar, u yollardiki qatnash qistangchiliqi ehwali, we yol yuzining süpiti qatarliq uchurlar bolsa, ular eng yaxshi yolni talash tartishsiz nahayiti asanla talliwalalaydu. Bundaq ehwalda bu bir guruppa ademler üchün qaysi yolni tallash nahayiti tézla aydingliship kétidu. Oylashning alte qalpighimu del ashundaq rolni oynaydu. Bir oylash jeryanini alte qalpaq boyiche élip barghanda, eng axirida qandaq qarar chiqirish yighin'gha qatnashquchilarning hemmisige intayin asanla aydingliship kétidighan bolup, bir toghra qarar özlikin wujutqa kélidu. Biz adette bir ish toghrisida öz aldimizgha qarar chiqarghanda, bir ishning yaxshi teripi, yaman teripi, bir ishqa bolghan köngül tuyghusi we pakitlar qatarliq oxshash bir jeryanni oxshimighan derijide bésip ötimiz. Lékin eger ashu jeryanni oylashning alte qalpighi boyiche élip barsaq, oylash jeryanimiz nahayiti mukemmel, nahayiti sistémiliq, nahayiti ochuq-ashkare we hemme ademler üchün chüshinishlik bolidu.

Xuddiy bashqa qarar chiqirish jeryanigha oxshash, bezide alte qalpaq boyiche oylash jeryani arqiliq bir axirqi qararni wujutqa keltürüsh nahayiti qiyin bolishi, bezide hetta mumkin bolmaslighi mumkin. U bezide ikki xil qimmet qarishi otturisida bir tengpungluq hasil qilishni telep qilishi mumkin. Bezide kelgüsi toghrisidiki bir perezge tayinishqa mejburi bolishi, hemde kelgüsi toghrisidiki bezi éniqsizliqtin qutulush mumkin bolmay qélishimu mumkin. Bundaq ehwalda ikki xil éhtimalliqning her ikkisini közde tutqan halda buningdin kéyinki qedemni qandaq bésish toghrisida bir pilanni tüzüp chiqishqa toghra kélidu. Eger bundaq qilishmu mumkin bolmay qalsa, u chaghda bir qizil qalpaq qararini chiqirish kérek. Dimisimu eng axirida hemme qararlar "qizil qalpaq" qararliri bolidu. Biz hemme amillarni otturigha qoyimiz, emma eng axirqi qarar héssiyat asasida wujutqa kélidu.

Gérmaniye iddiyalizimni ijat qilghan peylasup hégil (Georg Wilhelm Friedrich Hegel , 1770-1831) mundaq deydu: ademning mewjutlighi uning kallisini, yeni, uning tepekkurini merkez qilghan bolidu. Ashu tepekkurning ilhami we turtkisi bilen ademler riyalliq dunyasini wujutqa kelturidu. Tepekkur rohiy riyalliq (in'glizche " spiritual reality") ni idare qilidu. Shunglashqa u bir parlaq rohiy bashlinish (in'glizche " glorious mental dawn ") bolup hésaplinidu.

Méningche biz oylashning alte qalpighini qabiliyetlik rehber yaki dahilarning bir intayin muhim qorali, disek hergizmu xatalashmaymiz. Dunyada hazirghiche wujutqa kelgen rehberler toghrisidiki neziriyiler meshhur rehberler we dahilarning osup yitilish jeryanini nurghun türlerge ayriydighan bolup, men özemning kéyinki yazmisida shularni qisqiche tonushturup ötüshni oylawaitmen. Ashu türlerning birsi "insaniy rehberlik neziryisi" bolup, mushu neziriye boyiche bolghanda rehberler nahayiti ünümluk we nahayiti uyushqan bir teshkilatning ichide ösüp yétilidu. Insanlarning hemmisi tebiiy halda öz-özini melum bir meqset üchün qözghatqan bolup, teshkilatlar bolsa tebiiy halda melum tüzülme boyiche orunlashturulghan we kontrol qilin'ghan bolidu. Rehberlerning roli teshkilat ichidiki her xil cheklimilerni özgertip, teshkilattiki her bir ademni erkinlikke ige qilip, shu arqiliq ularning barliq yushurun küchini toluq jari qildurush we ularning öz teshkilatigha tégishlik töhpe qushushini ishqa ashurushtin ibaret bolidu. Alte qalpaq boyiche oylash usuli yalghuz bir oylash jeryanini tertiplik we ünümlük halda élip bérish usulila bolup qalmastin, u ashu oylash jeryanigha qatnashqan barliq kishilerning tepekkur qilish jehettiki barliq yushurun küchini toluq jari qildurush jeryanidur. Shunglashqa bu usulni tégishlik ünümge érishtürüsh üchün, alte qalpaq boyiche oylash jeryanigha yétekchilik qilidighan rehber choqum yoquriqidek rehberlik süpiti we iqtidarigha ige bolishi shert.

Men uyghur millitining oylash yaki tepekkur qilishtek muhim bir sahede "alte qalpaq boyiche oylash" tin ibaret hazirghiche toluq ispatlan'ghan bir ilmiy qoraldin toluq paydilinalaydighan bolishini tolimu ümid qilimen. Mushu sahede men her qandaq bir uyghur qérindishimgha qolumdin kélishiche meslihet we yardemde bolushni xalaymen. Uyghur qérindashlarning paydilinishigha qolayliq bolushi üchün, men oylashning alte qalpighining asasiy mezmunini xulasilap, bir waraqliq jpg sheklidiki resim qilip, mushu yazmamning axirsigha qoyup qoydum. Eger siz bu bir waraq resimni bésip chiqirip, alte qalpaq boyiche oylash élip bérilidighan yighin'gha élip kirip, barliq yighin'gha qatnashquchilargha birdin tarqitip bersingiz, yighiningizni nahayiti ünümlük élip baralaysiz. Men sizge muwappiqiyet tileymen. 

Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.
 
Tehrirligüchi: Meripet tori www.meripet.org 
 

Bu yazmida tilgha élin'ghan eserlerning tor adrisliri:
 
«Ömürluk Kesipni Qandaq Tallash Kérek»:
http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinb4.htm
 
«Ong Ménge bilen Sol Ménge »:
http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc4_Menge.htm  


6 Hats

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti 

Wheelchairs
Wheelchairs