(Bu
maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda
bashqa her
qandaq tor betliride élan qilsingiz boluwéridu.)
Men ushbu
yazmamda kenggés (Kangas) xanim qatarliq 4 neper dunyagha
tonulghan
mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-aprildin 2-mayghiche
échilghan birleshken
döletler teshkilati (b d t) ning "yerlik mesililer toghrisidiki
7-nowetlik
daimiy söhbet yighini" da doklat qilghan 30 betlik in'glizche
"mutexesisler ilmiy maqalisi" ning mezmunini tonushturushni
dawamlashturimen.
4.
Insaniyet Üstidin
Ötküzülgen
Jinayet
"insaniyet
üstidin ötküzülgen jinayet" dégen söz
1915-yili bashlan'ghan osmaniylar
impratorliqi mezgilidiki türkler bilen erminiyler arisidiki
qirghinchiliq üchün
ishlitilgen. Gerche bu söz uzun muddet herbiy toqunushlargha
qarita ishlitilgen
bolsimu, hazir undaq emes. Hazir omumiyüzlük qobul qilin'ghan
bir ehwal shuki,
bu sözni tinchliq mezgilidiki ehwallargha ishletsimu bolidu.
"insaniyet
üstidin ötküzülgen jinayet" ning nimilerdin teshkil
tapidighanlighi
1998-yili 7-ayning 17-kunidiki "rim xelq'ara jinayi ishlar soti
qanuni" (in'glizche "Rome Statute of the International Criminal
Court", qisqartmisi "ICC Statute" bolup, töwende men uni
"rim qanuni" dep alimen) da eng toluq teswirlen'gen. Rim qanunining
7-madda 1-abzasida "insaniyet üstidin ötküzülgen
jinayet" ke mundaq
éniqlima bérilgen: özining nime ish qiliwatqinini
bilip turup, melum bir
quralsiz puqralar nopusigha qarita élip barghan belgilik
sandiki, keng kölemlik
yaki séstimiliq hujumdin ibaret. Ashu paragrafta bu sözning
menisi yene
"bir dölet hakimyiti yaki bir teshkilat öz siyasiti arqiliq
melum bir
puqralar nopusigha qarita élip barghan bir qatar hujumlar" dep
körsitilgen. Bundaq ish bir siyaset hésaplinishi
üchün, bir dölet hökümiti yaki
bir teshkilat ashundaq hujumni aktipliq bilen élip
bérishi yaki bashqilarni uni
élip bérishqa righbetlendürüshi kérek.
Eng muhim yéri shuki, bundaq heriket bir
herbiy hujum bolmisimu boliwéridu.
Birinchi
qétimliq mutexessisler ilmiy maqalimizda bayan qilghan yerlik
millet baliliri
maaripining shekli yuqiridiki "insaniyet üstidin
ötküzülgen jinayet"
ning teleplirige toluq chüshidu, dep qarashqa pütünley
bolidu. Bolupmu hazirche
bu xil maarip shekli rim qanuni 7-madda 1-paragraf öz ichige
alghan
herketlerning birsi, dep qarisaq, bu jinayet elwette köp xildiki
nersilerge
asaslinip ötküzülgen. Shundaqla maarip dégen
dölet hakimiyiti teripidin
orunlashturulidighan ish bolghachqa, bundaq siyasetni chongqurlap
yürgüzüshke
dölet hakimyiti küchimigen, diyish nahayiti tes. Bundaq
heriket choqum
keng-kolemlik we séstimiliq bolup, pütün maarip
séstimisini mushundaq
chüshinishke bolidu.
Rim qanuni
töwendiki
ish-herketlerni öz ichige alghan:
(a) qatilliq
(b) qirghinchiliq
(c) qul qilish
(f) qiyin-qistaq
qilish
(g) basqunchiliq
qilish we jinsiy jehettiki bashqa esheddiylikler
(i) teshkillik halda
bezi kishilerni yoq qiliwétish
(j) irqiy
ayrimichiliq
jinayiti
Rim
qanunida ushbu maqale bilen munasiwetlik ikki kichik paragraf bar.
Uning birsi
(h) paragraf bolup, uningda "melum bir guruppa kishilerni milliti,
étnikligi, mediniyiti we dini qatarliqlarning asasida jazalash".
Bu
qanunda "jazalash" dégen sözge bérilgen
éniqlima mundaq: xelq'ara
qanunlargha xilap halda, milliy kimliki sewebidin bir guruppa
kishilerni
özlirining asasiy hoquqliridin qesten we éghir derijide
mehrum qilish. Biz
özimizning ikki parche maqalimizda yerlik millet balilirining
maarip hoquqining
mahiyitini ana tilda élip bérilidighan mektep terbiyisi
bilen baghlap turup
tekshürüp chiqtuq. Hemde yerlik millet balilirining mektep
terbiyisini öz ana
tilida élip barmasliq maarip shekli yerlik millet balilirining
maarip hoquqini
depsende qilidighanlighini chüshendürüp öttuq.
Bizning qarishimizche, mushundaq
maarip hoquqi rim qanunida teswirlen'gen asasliq hoquqlarning bir
qismini
teshkil qilidu. Yuqirida körsitip ötkinimizdek, mushundaq
asasiy hoquqlardin
mehrum qaldurushtin kélip chiqqan aqiwetler intayin yaman bolup,
mushundaq
siyasetler meqsetlik halda yolgha qoyuliwatidu. Shuning
üchün, bir dölet
hökümiti yolgha qoyghan yerlik millet balilirining mektep
terbiyisini öz ana
tilida élip barmasliq maarip siyasitini rim qanunida otturigha
qoyulghan
"jazalash" bilen oxshash, dep qarashqa bolidu.
Rim
qanunidiki ushbu maqale bilen munasiwetlik ikkinchi kichik paragraf (K)
paragraf bolup, uningda otturigha qoyulghan heriket insan
qélipidin chiqqan,
bashqilargha zor azap-oqubet, yaki adem bedinige, rohiy yaki jismaniy
salametligige éghir zexme élip kélidighan
heriketlerdin ibaret. Biz özimizning
ikki parche maqalimizda körsitip ötkinimizdek, yerlik millet
balilirining öz
ana tilida oquyalmaslighi ular üchün intayin éghir we
menggülük rohiy
zexmilerni élip kélidu. Shundaqla ularning uzun muddetlik
jismaniy
salametlikigimu éghir ziyanlarni élip kélidu.
Shunglashqa biz ashundaq maarip
siyasiti yerlik millet balilirining asasiy hoquqlirini depsende qilipla
qalmastin, ashundaq maarip siyasiti arqiliq rohiy we jismaniy jehettiki
zor
azap-oqubetlerni keltürüp chiqirishni "insan qélipidin
chiqqan
heriket" dep qarashqa bolidu, dep hésaplaymiz.
5.
Xulase
Nahayiti
roshenki, yerlik millet baliliri öz béshidin kechürgen
we hazirmu kechürüwatqan
her xil shekildiki kémeytme maarip ular üchün intayin
yaman we menggülüq rohiy
we jismaniy jehettiki zexmilerni peyda qilidu. Bundaq maarip shekilliri
zorluq
küchi bilen emelge ashurulghan bolup, ular yéqin we uzun
muddetlik yaman
aqiwetlerni keltürüp chiqiridu. Biz özimizning
1-qétimliq maqalimizda muhakime
qilghinimizdek, bundaq maarip siyasiti bir qatar kishilik hoquq
ölchemlirige
xilap bolup, bizning qarishimizche ular hazirmu balilarning asasiy
hoquqini
depsende qiliwatidu. Bundaq maarip siyasiti yuqiri derijidiki
asmilatsiye
qilish tüsini alghan bolidu. Shunglashqa u hazirqi zamandiki
xelq'ara kishilik
hoquq ölchemlirining asasi bolghan az sanliq milletlerni qoghdash
ölchemlirige
zit kélidu.
Biz ushbu
maqalida yerlik millet balilirini öz ana tilida oqutmasliq maarip
siyasiti
qandaq derijidiki irqiy qirghinchiliq we insaniyet üstidin
ötküzülgen jinayet
bolidighanlighi üstide muhakime élip barduq. Gerche
kéngishish we xulasilash
jeryanida "irqiy qirghinchiliq kélishimi" ning dairisi
taraytilghan
bolsimu, bu kélishim kémeytme maarip siyasitining obikti
qilin'ghan yerlik
millet balilirining kechürmishlirini mezmun qilghan heriketlernimu
öz ichige
alidighanlighini körsitip öttuq. Bolupmu biz bu xildiki
maarip "nahayiti
éghir rohiy zexmiler" ni keltürüp
chiqiridighanlighini, "nahayiti
éghir jismaniy zexmiler" bilen ortaq mewjut bolidighanlighini,
hemde
yerlik millet balilirini bashqa bir milletke mejburi halda
özgertiwétishnimu öz
ichige alidighanlighini körsitip öttuq. Emma, ta hazirghiche
mushundaq
herketlerning irqiy qirghinchiliq bolup hésaplinishi
üchün zörür bolghan rohiy
éléméntlar bir milletni fizikiliq we
pisxologiyilik jehettin weyran qilishni
wujutqa chiqirish gherizi bilen cheklinip kelgen bolup, bu cheklenme
ashundaq
maarip siyasitini yolgha qoyushni bir xil érqiy qirghinchiliq,
dep hésaplashqa
zor derijide tosqunluq qilip keldi. Bizning qarishimizche, "insaniyet
üstidin ötküzülgen jinayet" dégen uqumning
cheklimisi jiq ajiz bolup, uni
héliqidek kémeytme maarip siyasitigimu qollinishqa
bolidu. Biraq, kémeytme
maarip bilen eng zich munasiwetlik bolghan jinayi ishlar
katigoriyisining
toghra qanuniy mezmunliri téxiche éniq emes bolup, bu
katigoriyidin toluq
paydilinishqa her xil qiyinchiliqlarni tughduruwatidu. Bizning
qarishimizche,
kémeytme maaripning yalghuz yerlik millet tili we mediniyitigila
emes, yerlik
millet xelqining turmushighimu keltüridighan éghir
buzghunchiliq aqiwetliri
hazir pütünley aydingliship boldi . Emilyette bu ishning
aydingliship
bolghinigha xéli uzun waqit boldi. Bashqa barliq
qanun-permanlargha oxshash,
xelq'ara jinayi ishlar qanunimu ashu qanunning ichidiki ishlarning
özgirishige
egiship tereqqiy qilip mangidu. "insaniyet üstidin
ötküzülgen
jinayet" uqumimu ashundaq tereqqiyatning bir yaxshi asasi bolalaydighan
bolup, mushundaq tereqqiyat eng axirida kémeytme maarip
paaliyetliri we
siyasetlirining bir xil jinayet bolup hésaplinishigha
élip baridu. Biz b d t
ning yerlik mesililer toghrisidiki daimiy söhbet yighinidin mushu
asasta
buningdin kéyin qandaq ish körüsh mesiliside oylinip
béqishini tewsiye qilimiz.
(Eslidiki
30 betlik maqalining mezmuni mushu yerde axirlashti.)
Axirqi
söz
Men Kenggés
xanim qatarliq 4 neper mutexessislerning 2004-yilidiki
1-qétimliq
"mutexessisler ilmiy maqalisi" nimu tépip, uning tor bet
adrisini
mushu yazmining eng astigha yézip qoydum. In'glizchini
bilidighan hemde yerlik
millet maaaripi we ana til heqqide téximu keng bilimge
érishishni isteydighan
qérindashlarning u maqalinimu bir qétim körüp
béqishini tewsiye qilimen. Men
kenggés xanimning 800 betlik in'glizche kitawini
sétiwélip, uni birer qur
waraqlap chiqtim. U kitapta otturigha qoyulghan mezmunlar héliqi
ikki parche
"mutexessisler ilmiy maqalisi" diki mezmunlar bilen asasen oxshiship
kétidighan bolup, dunyadiki milletlerning tarqilish ehwali,
yerlik millet
tilliri, u tillarning yoqilish ehwali qatarliq mesililer üstidimu
nahayiti
tepsiliy mezmunlar bar iken. Lékin yerlik millet maaaripi we ana
til
mesililiride hazirghiche bayan qilinmighan mezmunlar bolmighachqa, men
u kitap
toghrisida bashqa ayrim yazma teyyarlimasliqni qarar qildim.
B D T ning
yerlik milletlerning hoquqi heqqide 2007-maqullan'ghan bir bayannamisi
bar
bolup, uni "Topbagh" isimlik bir qérindishimiz Uyghurchigha
terjime
qilip chiqiptu. Men uning Uyghurbiz we meripettiki tor bet adrisini
mushu
yazmining axirisigha kirgüzüp qoydum. Men oqurmenlerning bu
bayannaminimu bir
qétim oqup béqishini tewsiye qilimen.
Men yéqinda
tor arilawétip, "bir déhqanning maarip nazaritige yazghan
xéti" dégen
bir yazmini körüp qaldim. Bu déhqan
qérindishimiz nahayiti etrapliq pikir
qilghan bolup, qiziqquchlar uni bir qétim körüp baqsa
bolidiken. U xetning tor
bet adrisimu mushu yazmining eng axirisida bar.
Amrikiliq
meshhur kishilik hoquq paaliyetchisi Martin Lusér King (Martin
Luther King )
mundaq deydu: "Melum bir ish üchün ölüshni
xalimaydighan adem yashashqa
layaqetlik emes" (In'glizche "A man who won't die for something is
not fit to live"). Méningche her bir wijdan igisi we her bir
ghorur igisi
üchün özining ana tili we milliy mediniyiti Martin
Lusér King közde tutqan
héliqidek "bir ish" bolalaydu. Chunki xuddi Wén'giriyelik
yazghuchi Andras
Süto (Andras Süto ) eytqinidek, "öz ana tilidin
ayrilishqa mejburi bolghan
insan öz hayatining menisidinmu ayrilidu". Men aldinqi yazmamda Kowéy (Covey) ependining
"prinsip" ning nime ikenligi heqqidiki bayanliridin azraqini
tonushturup öttüm. Men uningdin bu yerge yene azraq qoshup
qoyushni muwapiq
kördüm:
Oxshimighan
kishiler öz hayati üchün oxshimighan nersilerni merkez
qilip tallaydu. Mesilen,
aile, pul, xizmet, kesip, hoquq, dost, din, düshmen, oyun-tamasha,
öz-özi we
prinsip qatarliqlar. Özingiz üchün mushundaq bir
éniq merkezni turghuzush
arqiliq, siz izchil turde öz hayatingizni kapaletke ige qilidighan
mundaq
yuqiri derijilik töt amilgha ige bolalaysiz: bixeterlik, yol
bashchiliq, eqil
we küch-qudret. Bolupmu, eger siz öz hayatingiz
üchün prinsipni merkez qilip
turghuzsingiz, yoquriqi töt amilni tereqqiy qildurush
üchün puxta asas
hazirliyalaysiz. Bundaq bolushtiki sewep, nersiler dawamliq toxtimay
özgirip
turidu. Lékin, toghra prinsip mengngu özgermeydighan bolup,
biz uningdin her
waqit paydilinalaymiz. Prinsip hich qandaq nersige béqinmaydu. U
xapa bolup
qalmaydu, hemde bizge her xil muamilide bolmaydu. U bashqilarning
herkitige
yaki muhitqa béqinmaydu. U menggu ölmeydu. U
bügün bar bolup, ete yoq bolup
qalmaydu. Uni ot yaki yer tewresh weyran qilalmaydu. Yaki uni oghri
oghrilap
kételmeydu. Prinsipni merkez qilghan hayat bilen bille mewjut
bolidighan yol
bashlamchi bilen eqil toghra yol xeritisidin, ishlarning qandaq
yürüshidighanlighidin, burun qandaq
yürüshkenligidin, hemde buningdin kéyin
qandaq yürüshidighanlighidin wujutqa kélidu. Toghra
yol xeritisi bizning qaysi
menzilge yetmekchi ikenligimiz we u menzilge qandaq
yétidighanlighimizni éniq
chüshiniwélishimizni kapaletke ige qilidu. Biz
emilileshtürgili bolidighan we
eqilge muwapiq san-séfirlardin paydilinip özimizning
buningdin kéyinki ishliri
toghrisida toghra qarar alalaymiz. Bizning öz herkitimizni tallash
erkinligimiz
bar, lékin öz herkimizning netijisini belgilesh
erkinligimiz yoq. Her bir
prinsip uningdin kélip chiqidighan melum tebii aqiwetler bilen
bille mewjut
bolidu. Biz prinsip bilen maslashqanda uningdin ijabiy netije
kélip chiqidu.
Biz prinsipni bir yaqqa qayrip qoyup ish tutsaq, uningdin selbiy
aqiwetler
kélip chiqidu. Emma prinsiplar her bir ademning ulardin xewiri
bolush-bolmaslighidin qet'iynezer hemme kishiler üchün ortaq
bolghachqa, bu xil
cheklime uniwérsal bolidu. Biz toghra prinsiplarni qanche
köp bilsek, bizning
aqilane ish körüshtiki shexsiy erkinligimizmu shunche zor
bolidu. Biz öz
hayatimizni dewir bilen munasiwetsiz, menggu özgermes
prinsiplargha
merkezleshturush arqiliq, özimizning ünümluk yashishi
üchün yol achalaymiz.
Qisqisi, prinsip bashqa barliq merkezlerni toghra orun'gha qoyushni
kapaletke
ige qilidighan eng muhim merkezdin ibarettur.
Kenggés
(Kangas) xanim qatarliq bu 4 mutexessis özlirining ikki parche
"mutexessisler ilmiy maqalisi" da otturigha qoyghini buningdin
burunqi 200 yildin artuq waqit ichide yuz bergen yerlik millet maaripi
we ana
til sahesidiki tarixiy ishlar arqiliq toluq ispatlan'ghan toghra
prinsip yaki tebii
qanuniyetlerdin ibarettur. Shunglashqa özimizning ana tili we
millliy
mediniyitini saqlap qélish üchün, biz Uyghur diyarida
choqum öz ana tilimizda
élip bérilidighan mektep terbiyisini yolgha qoyushimiz,
"qosh tilliq
maarip" tüzüminimu choqum uning esli menisi boyiche yolgha
qoyghuzushimiz
kérek. Undaq qilmasliq bir milletni choqum zawalliqqa
yüzlendüridu. Men barliq Uyghur
emeldarlar we Uyghur maaripchilirining bu ishtin toluq xewer
tépishini, hemde
ortaq tirishchanliq körsitip, Uyghur balilirini hazirqi tuyuq
yoldin qutuldurup
chiqishini semimiylik bilen ümüt qilimen.
Men
bu yazmamni Ilham Toxti ependining munu sozliri bilen axirlashturimen
(menbesi
mushu yazmining astida):
«Uyghurlar ichidiki mutleq köp
qisim kshiler
nöwette özlirining hoquq-menpeetlirini süküt ichide
qoldin bérip qoymaqta! Men
éytimenki, her bir kishi, her bir millet izzet-abroy sahibidur.
Junggoning
qanuni Junggo puxraliri millet, jins, din… ayrimastin, barliq
hoquqlarda
bap-barawer, dep éniq belgiligen. Biraq, réal turmushta,
Uyghurlarning qanuniy
hoquq-menpeetliri üzlüksiz dexl-terizge uchrimaqta, hetta
bezi hökümet
organlirimu hamaqetlerche belgilimilerni chiqirip, Uyghurlarni
kemsitmekte!! Hey,
Uyghurlar! Silerning hoquq-menpeetliringlar dexl-terizge uchrighanda,
kaniyinglarni qoyuwétip öz awazinglarning anglitinglar!
Awamning nadanliqi
Hakimiyetning uyatsizliqini keltürüp chiqiridu. Hakimiyetning
uyatsizliqi
Awamni nadan halette qalduridu.»
Tehrirligüchi: Meripet tori http://www.meripet.org
din
Uyghur.
Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning
eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi:
[1]
2004-yili élan qilin’ghan 1-qétimliq «Mutexesisler
ilmiy maqalisi» (In’glizche):
http://www.tove-skutnabb-kangas.org/pdf/PFII_Expert_paper_1_Education_final.pdf
[2]
Yerlik Milletlerning Hoqoqi heqqidiki BDT
Bayanatnamisi (Latin yézighi):
http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=1195&extra=page%3D1
http://www.meripet.com/Academy/ 2009a0_bdt.htm
[3]
Ushbu yazmining aldinqi 3 qismi (kona
yéziq):
1-qisim:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-54612-fpage-0-toread--page-1.html
2-qisim:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-60320.html
3-qisim:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-62748.html
[4]
«Bir dehqanning maarip nazaritige yazghan xéti»:
http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-98236.html
[5] Ushbu yazmining
esli menbesi bolghan «Mutexesisler ilmiy maqalisi»:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.pdf
[6]
Yerlik millet tili heqqidiki xelqara
mutexessisler yighinliri
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/en/EGM_IL.html