Xelq'araliq
Mutexesisler
Nezeridiki Yerlik Millet Maaripi we Ana Til 3-Qisim Erkin Sidiq 2009-yili 3-ayning 1-
küni
(Bu maqalini
héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa tor
betlerde élan qilsingiz boluwéridu.)
Men ushbu
yazmamda Kangas xanim
qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili
21-Apréldin 2-mayghiche échilghan birleshken
döletler teshkilati (BDT) ning «yerlik mesililer
toghrisidiki 7-nöwetlik daimiy söhbet yighini» da
doklat qilghan 30 betlik In'glizche «mutexesisler ilmiy
maqalisi» ning mezmunini tonushturushni
dawamlashturimen.
Resmiy mezmunni bashlashtin burun, men aldi bilen özüm
yéqinda hés qilghan bezi mesililer üstide qisqiche
toxtulup ötimen. Men yéqinda melum bir Uyghur
tor bétide töwendiki uchurni oqudum: «Bügün men dangliq
yazghuchilar bilen bille bir sorunda bolup qaldim. … ular tuyuqsizla
qosh tilni mulahize qiliship qaldi. Men ularning mulahizilirining
jewhirini silerge yetküzüshni toghra taptim: qosh til
milletning teqdirini belgileydighan , yiraqni körerlik bilen
otturgha qoyulghan, dana tedbir, hazir jemiytimizde Nur Bekrining qosh
til siyasitige qarshi köpligen pikir yéghip uni tuzkor,
déyishtek ehwallar bar. Bu ularning peqet milliy
héssiyati boyiche, qarighularche dégen gépi xalas.
Buni biz yazghuchilar hés qilip yetmisek , adettikki kishiler
asanliqche chüshenmeydu. Nur Bekrining siyasiti toghra bolghan,
yeni hazir millitimiz yéziqni saqlap qalamduq yaki nanni tutup
yemduq dégen mesilige duch keldi, eger sen
körünüsh bop qalghan yéziqmiznila oqutumiz dep ,
Xenzu tilini chetke qaqsang, séning néningni yatlar tutup
yeydu . Eger sen bu tilni bilseng özüngning néningni
özüng tutup yeyse. hem millitimiz bir qisim
milletlerdin éship kétidu. eyni waqitta rehmetlik
seypidin ezizi némishqa yéziqimizni latin yéziqi
asasidiki herpche yéziqqe özgertti , pütünley
méillitimizning bezi milletlerdin tézdin éship
kétishi üchün, lékin bu yaxshi niyet
merkezdikiler teripidin emeldin qaldi, biz yene mushu
yéziqimizni qollansun, bumu bizning özimizning
yéziqi emes, Ereb herpi asasida barliqqa kelgen. Emdilikte Nur
Bekri Seypidin Ezizining yolini tutuwatidu, mana bu dana siyasiet, u
biznng Uyghurni tereqqqi tapquzmaqchi, emma yéziqimizni qurban
qilish arqiliq qilmaqchi, bu arqiliq kiyinki ewladlargha yashash
pursiti qaldurmaqchi, Nur Bekri hazir Xenzularning “chet elning
artuqchiliqini igilep özimizni küchlendürüp, ronaq
tapquzush, özimizning méghizini özimiz chéqish”
dégen musapisini qayta bésip , biz Uyghurlarni
yéziqtiki achchiq qismetlerdin biraqla qutquzmaqchi, eger
Uyghurlar yéziq ötkilidin jayida ötüp ketse qaldi
ishlar kéyinkilerge amanet, mana bu Nur Bekrining ajayip yiraqni
körerlik bilen yolgha qoyghan siyasiti. Mana bular bu dangliq
yazghuchi , edeby tenqidchilirimizning pikiri. …»
(shexsiylerning ismi we bashqa bir qisim jayliri
qisqartildi.) Men bu uchurni oqup bolghandin kéyin,
birer heptigiche bir intayin murekkep rohiy halet ichide
öttüm. Maqale yezishni dawamlashturushqa qolum
zadila barmidi. Nahayiti köp
oylandim. Uyghurlar ichidiki bilimi eng yuqiri kishilerning
bir qismi bolghan Uyghur yazghuchilirining beziliri «qosh tilliq
maarip» mesilisige mushundaq qaraydiken. Töwen
qatlamlardiki yéngi maarip siyasetlirini tüzüp chiqip
ijra qiliwatqan Uyghur emel ehliliridin némini ümid qilish
mumkin? Adettiki puqralardinchu?
Oylap baqsam, Uyghur diyaridiki aliy mekteplerde Uyghur tilini
ishlitishni emeldin qaldurush teklipini eng deslipide bir Uyghur
otturigha qoyghan iken. U adem bilim ehlimu yaki emel
ehlimu, unisi manga éniq emes. Ishqilip u kishining men ushbu
yazmamda tonushturup ötken chet ellerdiki tarixiy pakitlar,
tarixiy tejribe sawaqlar, yerlik millet maaripi we ana til toghrisidiki
hazirqi zaman ilim-pen nezeriyiliri, hemde bu jehettiki xelq'araliq
qanun-kélishimlerdin anche xewiri yoq bir erbab ikenliki
éniq. Méning anglishimche, Uyghur diyariki
bashlan'ghuch mektep hetta yeslidin tartip «qosh tilliq
terbiye»ni yolgha qoyush siyasitini deslepte
kötürüp chiqqan kishimu bir yuqiri derijilik Uyghur emel
ehli iken. Anglisam u kishi hetta bir yighinda
«Tungganlarning öz tili yoq, lékin ular bir ayrim
milletqu? Men Uyghurchini taza dégendek bilmeymen, emma menbu
bir Uyghurghu?» dégen'ge oxshash sözlerni
qilghaniken.
Men ushbu yazmamning 1- we 2-qismida teswirlep ötkinimdek,
dunyadiki bir qisim döletlerde maarip wasitisidin paydilinip
yerlik milletlerni assimilyatsiye qilip yoqitish ishliri
1800-yillirining bashliridila bashlan'ghan bolup, nurghun milletler
mana ashundaq siyasetning qurbani bolup ketken. Hetta hazir
dunyada eng ilghar dölet bolup sanilidighan Amérika bilen
Kanadamu eyni waqitta öz döletliridiki Indianliqlarni mana
ashundaq wasite bilen yoqatqan. Bu yerde men oqurmenlerge
Abral xanimdining «Amérika indianliri teqdiridin
oylighanlirim» dégen yazmisini bir qétim oqup
chiqishini teshebbus qilimen. U maqalining tor bet adrisi mushu
yazmining axirida bar. Yuqiriqi bir abzas uchurdin
köriwalghinimizdek, hazir Uyghur diyaridiki bir qisim kishiler
özlirini mundaq ikki tallash yolidin peqet birsinila tallashqa
mejbur, dep qaraydiken: uning biri ana tilni saqlap qélish, yene
biri bolsa qolidiki nanni saqlap
qélish. Lékin, pütün dunyagha
tonulghan, pütün dunya étirap qilidighan, BDT mu bir
meslihetchi süpitide qarawatqan Kangas xanim özining
pütün ömrini yerlik milletning ana tili heqqidiki
tetqiqatlar üchün serp qilip, eng axirida «eger siz
bashlan'ghuch 1-siniptin tartip öz ana tilingizni
ögenmeydikensiz, siz öz ana tilingdingizdinmu ayrilisiz,
millitingiznimu yoqitisiz, hemde qolungizdiki nandinmu ayrilisiz»
dégen'ge oxshash bir xulasige kelgen. Eger Kangas
xanimning kim ikenlikini téximu tepsiliyraq bilmekchi bolsingiz,
ushbu yazmining 1-qismini oqung. Eger in'glizchini bilsingiz mushu
yazmining axirsida bérilgen Kangas xanimning terjimalinimu
körüp béqing. Bezi dölet
hökümitining «qosh tilliq maarip» toghrisida,
hemde yerlik millet balilirigha ana tilni ögetmigende kélip
chiqidighan yaman aqiwetler toghrisida élip barghan héch
qandaq ilmiy tetqiqatliri yoq. Undaq qilishnimu anche xalap
ketmeydu. Lékin ular yerlik milletlerni assimilyatsiye qilishta
nahayiti zor tejribe-sawaqlargha ige bolup, ularni bu jehette dunya
boyiche eng yuqiri sewiyige ige, déyishke bolidu. Men
hazirghiche oqughan qosh tilliq maarip, yerlik millet maaripi we ana
til toghrisidiki ilmiy maqale we kitablarning mezmunigha
asaslan'ghanda, hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuliwatqan bir qisim
maarip tüzümliri Uyghur balilirining Xenzu til sawadini toluq
chiridu, lékin, ularning bilim asasini hergizmu normal toluqsiz
we toluq ottura mektep sewiyisige apiralmaydu. Shuning bilen
ular Junggo jem'iyitide yat milletler bilen hergizmu riqabetlishelmey,
peqet Xenzu tilini wasite qilghan töwen derijilik xizmetlergila
yaraydighan ademlerdin bolup yétiship chiqidu. Özlirining
ana tildin toluq sawadi chiqmaydu. Shuning bilen ular özining
balilirigha ana til bilen Uyghur medeniyitini ötküzüp
bérelmeydu. Shuning bilen Uyghur tili we Uyghur medeniyiti
yoqaydu. Kangas xanim we BDT ning «mutexessisler ilmiy
maqalisi» diki ilmiy nezeriyilerge asaslan'ghanda, yesli we
bashlan'ghuchning 1-yilliqidin bashlap peqet yat tilnila ögitish,
hemme derslerni yat tilda ötüsh, yat millet bilen yerlik
millet mekteplirini birleshtürüwétish, yerlik millet
balilirini mektepte yétip-oquydighan yataqliq mektepni yolgha
qoyush arqiliq ularning öz ana til muhitida yashash pursitini yoq
qiliwétish, ana tilni mektep ichide cheklesh, balilarni
kichikidin bashlapla öz öyidin we öz milliy rayonidin
yiraq jaylardiki yat millet rayonigha ewetip oqutush, yat til
oqutushida körünerlik netije körsetken oqutquchilarni
mukapatlash, yat til oqutushida netijisi yaxshi bolghan mekteplerning
iqtisadiy yardem miqtarini östürüp bérish we
ularning mektep sharaitini bashqilarningkidin jiq yaxshi qilip
bérish qatarliq bir qatar ishlar del bir yerlik milletni
assimilyatsiye qilip yoqitishning kem bolsa bolmaydighan xuruchidin
ibarettur.
Bezi qérindashlirimiz öz yazmilirida «Uyghur
maaripini berpa qilish» dégendek sözlerni
ishlitidiken. Méningche «Uyghur maaripini berpa
qilish» deydighan ish mewjut emes. Uyghur maaripi 50-yillardila
alliqachan berpa bolup bolghan. Méning bilishimche,
ashu chaghdila sabiq Sowét ittipaqida terbiyilinip kelgen bir
oqutquchilar qoshunining küchi bilen Uyghur maaripining sewiyisi
Junggo jem'iyitide xéli yuqiri orunni
igiligen. 1978-yili men Shinjang
uniwérsitétige qobul qilinip Ürümchige
kelgende, Uyghur diyaridiki barliq bashlan'ghuch we ottura
mekteplerning hemmisi Uyghur tilidiki mektepler bolupla qalmastin,
Shinjang uniwérsitéti, Shinjang sanaet instituti,
Shinjang yéza igilik instituti, Qeshqer pédagika
instituti we Ili pédagogika instituti qatarliq aliy
mekteplerning hemmisimu Uyghur tilida ders ötidighan
küchlük Uyghur oqutquchiliri bilen qoshunlinip bolghan iken
(Ashu oqutquchilarning birsi manga fizika dersi bergen, men eng
hörmetleydighan we eng qayil bolghan oqutquchilarning biri bolghan
ustazim Ghappar Abdulghéni idi. Men dawamliq
«eger men chet elge chiqip ketmigen bolsam, ashu Ghappar aka
uchrighan adaletsizlikke menmu uchrighan bolattim», dep
oylayttim. Aldinqi küni men bu akimizning mushu
24-féwral küni 73 yéshida Ürümchide wapat
bolghinini anglap, intayin qayghurdum. Intayin azablandim. Merhumning
yatqan yéri jennette bolghay.) Méning
bilishimche, pütün Junggo boyiche shu chaghda aliy mektepte
öz ana tilida ders öteleydighan yerlik milletlerdin peqet
Uyghurlarla bar idi. Uyghur maaripi hazirghiche nurghun
yaramliq kishilerni yétildürdi. Mesilen, men
«Uyghurlar döt emes, eqilliq» dégen yazmamda
tilgha alghan kishilerning köpinchisi Uyghur maaripining mehsuli
bolup, menmu shularning biri. Qisqisi, hazirqi mesile
«Uyghur maaripini berpa qilish» qilish emes. Hazirqi mesile
alliqachan berpa bolup bolghan Uyghur maaripining yoq
qilinishi. Pütün Uyghurlar duch kelgen bir keskin
mesile bolsa, «Uyghur maaripini qoghdap we saqlap
qélish» tin ibarettur. Men her bir Uyghur
qérindishimizning bu heqiqetni héch qandaq waqitta estin
chiqirip qoymasliqini ümid qilimen.
Men emdi yazmamning eng béshida teswirligen bir qanche Uyghur
yazghuchilar qilghan sözlerge qaytip
kéley. Méningche hazir Uyghur maaripida
milletke intayin éghir ziyanlarni élip kélidighan
buzghunchiliqlarni keltürüp chiqiriwatqanlar asasen mundaq
üch xildiki kishiler: Uyghurlar üchün xetiri
eng chong boluwatqini birinchi xildiki kishiler bolup, ular toghrisida
bu yerde bir nerse déyish muwapiq emes. Shunga men
oqurmenlerning öz tepekkurini ishqa sélip, bu bosh orunni
özliri torduriwélishini soraymen.
Ikkinchi xildikisi emel üchün hemmidin waz
kéchidikighan, emel üchün hemmini qurban qilidighan,
siyasi, ijtimaiy we iqtisadiy orni yuqiri bolghan bilen sapasi nahayiti
töwen, rohiyiti nahayiti chirikliship ketken
Uyghurlar. Bularning sani köp emes. Ularning sani
Uyghur nopusining 5 pirsentinimu igilimeydu. Lékin ular
bashqilarning intayin küchlük paydilinish qorali bolup,
ularning milletke keltürüwatqan ziyanliri intayin zor,
intayin éghir boluwatidu. Ular keltürüp
chiqarghan nurghun ziyanlarning ornini kelgüside tolduriwalghili
bolmaydu. Men bu xildiki kishilerge hayatla bolsam qattiq
ghezeplinémen. Ulargha intayin
nepretlinémen. Xudayim buyrisa tarix ularning
tégishlik jajisini bérer.
Üchünchisi, bilim qehetchilikide yashashqa mejbur bolghan bir
qisim Uyghur emel we bilim ehliliri. Bu kishilerning
méngisi yerlik millet maaripi we ana til toghrisidiki tarixiy
tejribe-sawaqlar we hazirqi zaman ilmiy nezeriyiliri bilen
qorallan'ghan emes—ularning bu jehettiki uchurlargha we bilimlerge ige
bolush imkaniyiti anche yoq. Bu jehettiki ilim-pen
bilimridin xewiri yoq (Eger men chet elde bolmighan bolsam, yaki
In'gliz tilini hazirqidek puxta bilmigen bolsam, mushundaq yazmilirimda
paydiliniwatqan uchurlargha érishish mangimu mumkin bolmighan
bolatti). Imkaniyiti barlar bar dégen teqdirdimu ular
bundaq bilimlerge anche qiziqip ketmeydu. Shundaq turuqluq,
bu xildiki her derijilik emel ehliliri bashqilar «qosh tilliq
maarip» ishida tüzüp chiqqan xata layihilerni peqet
öz héssiyatigha yaki öz xiyaligha tayinipla
qollawatidu. Ularni awaz bérip
testiqlawatidu. Yaki bolmisa, bashqilar «doppisini
ekel» dése, béshini késip apirip
bériwatidu. Mesilen, ular Uyghur bashlan'ghuch
mektepni Xenzu mektep bilen birleshtürüp, uning mudirini
Xenzudin qilish, Uyghur balilirini öz öyi we öz
jem’iyitidin yiraq jaylardiki yataqliq mektepte oquydighan qilish,
bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap peqet Xenzu tilinila ishlitish,
Uyghur élipbesini bashlan'ghuch 3-sinipigha köchmigiche
derslik qilip ötmeslik dégendek héch qandaq ilmiy
asasi yoq xata siyasetlerni tüzüp chiqip yolgha qoyiwatidu
(men yuqiriqi ehwallarni tordiki inkaslardin bildim). Shu
sewebtin hazir nurghun Uyghur mektepliridiki balilar üchün
«qosh tilliq maarip» dégen söz «peqet
Xenzu tilinila öginish maaripi» bolup qalghili
turuptu. Yeni héch qandaq sawadi chiqmighan yat tilda
bashlan'ghuchning asasiy bilimlirini öginip hezim qilish mumkin
bolmay, xéli köp sandiki Uyghur mektep balilirining
oqu-oqutush paaliyiti Xenzu tilini öginish sewiyisidila turup
qalghili turuptu (Buning bir misali süpitide mushu yazmamning
axirsidiki bir tordishimizning inkasini körüp
béqing). Bu xildiki emel ehli emes kishiler bolsa
öz xiyaligha yaki öz héssiyatigha tayinip qalaymiqan
sözlewatidu. Resmiy bolmighan shexsiy sorunlarda undaq
sözlise méningche mesile chong emes. Lékin, undaq
qarashlarni yézip, xelq ichidiki yuqiri nopuzi bilen élan
qilsa, uning milletke yetküzidighan ziyininimu töwen
chaghlighili bolmaydu. Men bu xildiki kishilerni eyibleshni
xalimaymen. Uning eksiche, méning ulargha chongqur
hésdashluqim bar. Lékin men ulardin qattiq
aghrinmay turalmaymen. Ulargha qattiq échinmay
turalmaymen. Méning ulargha deydighinim, yéngi ishning
qandaq ish ikenlikini chüshenmisingiz, uni qollimang. Uni
testiqlimang. Toghra-xataluqini özingiz téxi héch
qandaq chüshinip yetmigen, burun toghriliqi ispatlinip baqmighan
ishlarni yéngi siyaset qilip békitmeng hemde yolgha qoyup
ijra qilmang. Ilmiy asasini bilmisingiz, qalaymiqan
sözlimeng.
Men Uyghur parang sorunlirida eng köp ishlitidighan
sözlerning birsi «méning bu jehette héch
qandaq bilimim yoq iken», bolup, yene birsi «méning
bundaq ishlardin anche xewirim yoq iken» din
ibaret. Bu sözlerni Amérika, Yaponiye we
Yawropadiki tereqqiy tapqan döletlerdiki kishilermu nahayiti
köp ishlitidu. Bilmigenni bilmeymen, désingiz
hergiz yüzingiz tökülmeydu. Hergiz abroyingizgha tesir
yetmeydu. Uning eksiche sizning kishiler könglidiki orningiz
téximu ösidu. Kishilerning sizge bolghan
hörmiti téximu ashidu. Men chet elde magistirliq unwanini
alghiche oqughan bir qanche Uyghurlardin bezi bir ishlar, bolupmu
tarixiy ishlar toghrisida soal sorighinimda, ular jawabni bilmisimu
qalaymiqan bir nersilerni dep, özlirini bilimlik qilip
körsitishke tirishtqan ishlarni uchrattim. Men ulardin nahayiti
ümidsizlendim. Sizning étirapingizda siz yaxshi
köridighan ademler bar. Siz ishinidighan ademlermu bar.
Siz bir intayin muhim ish toghrisida meslihet sorashqa muhtaj bolup
qalghanda, siz qaysisining qéshigha barisiz? Siz üchün
qaysisining qimmiti bekrek yuqiri? Men bashqilarning
méni yaxshi körüshige qarighanda manga ishinishini
bekrek ewzel körimen. Eger siz yuqiriqi 3-xildiki
kishilerning biri bolsingiz, sizmu milletning teqdiri bilen
munasiwetlik chong ishlarda bashqilar ishense bolidighan ademlerning
biri bolushqa tiriship béqing.
Uyghurlar «prinsipalliq ishlarda choqum ilmiy pozitsiye bolushi
kérek» dégen'ge oxshash sözlerni köp
ishlitidu. Bu yerdiki «prinsipalliq ish» dégen
néme, chüshinémsiz? Stéfén
Kowéy (In'glizche «Stephen Covey») ependi
özining «ish ünümi yuqiri kishilerning yette
aditi» dégen kitabida mundaq deydu: prinsip bilen qimmet
köz qarishi otturisidiki perqni biliwélish intayin muhim.
Prinsip déginimiz tebii qanuniyetlerdin ibaret. u biz
üchün bir tashqi nerse bolup, u axirqi hésabta bizning
herikitimizning netijisining qandaq bolushini
belgileydu. Qimmet köz qarishi biz üchün
ichki nersidur. U subyéktip bolidu, hemde bizning
herikitimizge yétekchilik qilidighan rolni
öteydu. Men kishilerning prinsipni qedirleydighan bir
derijige yétishini ümid qilimen. Shundaq
bolghandila siz hazir ümid qilghan netijige érisheleysiz,
hemde shu arqiliq kelgüside téximu zor netijilerge
érishish üchünmu yol
achalaysiz. Méning «ünümlük ish
qilish» qa béridighan éniqlimam ene
shu. Her bir ademning, jümlidin jinayetchilerningmu
qimmet köz qarishi bar. Qimmet köz qarishi
kishilerning herikitini bashquridu. Prinsip bolsa ashu
heriketlerning netijisining qandaq bolushini
belgileydu. Prinsip bizge béqinmaydu. Bizning
uningdin xewirimiz barmu-yoq, biz uni qobul qilimizmu-yoq, biz uni
yaqturimizmu-yoq, uninggha ishinimizmu-yoq, uninggha boy sunimizmu-yoq
dégenlerning qandaq bolushidin qet'iynezer, prinsip öz
rolini jari qilduriwéridu. Men shuni chongqur tonup
yettimki, kemterlik barliq güzel exlaqlarning anisidur. Kemterlik
«ishlarni kontrol qilidighini biz emes. Ishlarni kontrol
qilidighini prinsip. Shunga biz özimizni prinsipqa ata qilishimiz
kérek», deydu. Ghurur bolsa «ishlarni
idare qilghuchi dégen biz. Bizning qimmet köz qarishimiz
bizning herikitimizni idare qilidighan bolghachqa, biz öz
hayatimizni özimiz xalighan yol bilen yashisaq
boluwéridu», deydu. Siz ashundaq qilsingiz
boluwéridu. Lékin, sizning herikitingizning netijisini
sizning qimmet köz qarishingiz emes, prinsiplar
belgileydu. Shunglashqa biz prinsiplarni qedirlishimiz
kérek. (Erkin Sidiqning izahati: In'gliz tilida
«qimmet köz qarishi» dégen söz bilen
«qedirlesh» dégen sözge birla
«value» dégen sözni ishlitidu).
Men bu bir abzas sözni bu yerge néme üchün
qisturup qoydum, bilemsiz? Méning meqsidim yenila
mundaq bir nersini tekitlep qoyush: Kangas xanim qatarliq xelq'araliq
mutexessisler bir ömür élip barghan (Kangas xanim
hazir 60 yashtin halqiptu) ilmiy tetqiqatlar asasida xulasilep chiqqan
ilmiy yekünler «prinsiplar» ning kontrolluqi bilen
wujudqa chiqqan ishlar bolup, hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuliwatqan
atalmish «qosh tilliq maarip» tüzümi bolsa bezi
bir gheyri «qimmet köz qarishi» ning
yétekchilikide meydan'gha kelgen nersilerdur. Bundaq
«qimmet köz qarishi» din kélip chiqqan
heriketlerning aqiwitini kontrol qilidighini ashu
«prinsiplar» bolghachqa, uningdin allaburun istaplinip
bolghan aqiwetlerge oxshash yaman aqiwetler kélip chiqip,
Uyghurlar weyranliqqa uchraydu.
Méning aldinqi 4 qétimliq yazmamgha qarita Uyghur tor
betlirige yézilghan inkaslarda nurghun oqurmenler «biz
qandaq qilishimiz kérek» dégen soalni köp
qétim soraptu. Men özüm chet elde
turiwélip, wetendikilerge «andaq qilinglar, mundaq
qilinglar» désem muwapiq bolmaydu. Undaq qilsam
adaletsizlik qilghan bolimen. Shunga men hazirghiche peqet
qanun ichide turup qilghili boludighan bezi ishlarnila tilgha
élip öttüm. Hazir qilghili bolidighan
ashundaq ishlardin yene ikkisi bar. Uning biri,
méning «yerlik millet maaripi we ana til» heqqidiki
barliq yazmilirimni birleshtürüp, bésip chiqirishqa
qolayliq bir hojjet qilip teyyarlap (mesilen, xetlirini kichik, qur
arliqlirini ixcham qilip), uni bésip chiqirip, uni Uyghur maarip
saheside ishlewatqan barliq chong-kichik Uyghur emeldarlargha bir
nusxidin yetküzüp bérish. Eger bu
yazmilarni eynen tarqitish sizni sel ensiritip qoyidighan bolsa,
uningdiki men özüm qoshqan mezmunlarning hemmisini
éliwetsingiz boluwéridu. Méning ismimni
öchüriwetsingizmu boliwéridu. Shuning bilen
u peqet 4 neper xelq'araliq mutexxesislerning maqalisining
qisqartilmisi bolidu. Eger sizning apirip bérishingiz
dégendek qolayliq emes yaki endishisiz emes bolsa, uni sizning
endishige yoluqmaydighan tonushingiz, yaki tonushingizning tonushi
yetküzüp bersun. Ishqilip méning bu yerdiki
ümidim, Uyghur maaripi sahesidiki Uyghur emeldarlar héch
bolmighanbda bu maqalini bir qétim oqup qoyghan
bolsa. Men bu yazmilarni teyyarlash üchün
özümning nurghun dem élish künlirini serp qildim.
Özümning kespiy saheside In'glizche ilmiy maqale yézip
élan qilish pursetliriningmu bir qismini qurban
qildim. Bolsa bu yazmilarning küchidin toluq
paydilansaq. Uyghur maaripidiki hazirqidek xata siyasetni
özgertish ishida, adettiki puqralar qilalaydighan ishlar bar.
Qilalmaydighan ishlarmu köp. Bir qisim ishlarni choqum Uyghur
emeldarliri arqiliqla wujudqa chiqarghili bolidu. Shunga
ular hazirqi zaman maaripshunasliqi, jem'iyetshunasliqi, tilshunasliqi
we psixoloyesi sahesidiki bu yéngi bilimlerdin xewerdar bolup
qalghan bolsa.
Yene bir ish, Shinjang maarip nazariti 2009-yili 2-ayning 18-küni
«aptonom rayunning uzun mezgillik maarip islahati we maaripni
tereqqiy qildurush pilanigha pikir élish uqturushi»ni
élan qiliptu. Bu uqturush toghrisida töwendiki
tor betliride tepsiliy uchurlar bar iken:
Men bu paaliyetning semimiylik derijisining qanchilik ikenlikini
bilmeymen. Eger diyarimizdiki keng Uyghur xelq ammisi muwapiq
körse, bu pursetni qoldin bermey, nöwettiki maarip siyasiti
keltürüp chiqiriwatqan yaman aqiwetlerdin ularni xewerdar
qilip qoyghan bolsa. Men eslide bu qétim sel uzunraq
waqit serp qilip, héliqi In'glizche 30 betlik maqalining qalghan
qismini ushbu yazmamda toluq bérey, dep oylighan
idim. Lékin yuqiriqi purset nahayiti muhim
bolghachqa, men waqitni kéchiktürüshni
xalimidim. Bolsa barliq oqurmenlerning bu ishqa jiddiy
qarishini, pikir-telep bérishke aktip qatnishishini ümid
qilimen.
2-ayning 21-künidiki «xelq'araliq ana til bayrimi»
munasiwiti bilen Uyghur diyaridiki nurghun qérindashlar nahayiti
yaxshi yazmilarni teyyarlap Uyghur tor betliride bériptu.
Beziler hetta öz mektepliride mexsus paaliyet
ötküzüptu. Men bu ehwaldin nahayiti xushal
boldum. Bir xil yéngiliq hés qildim. Mushu
pursettin paydilinip, men chet elde yashawatqan Uyghurlarning biri
bolush süpitim bilen ashu qérindashlargha chongqur
teshekkürümni bildürimen.
Men emdi esli maqalidiki mezmunni bashlaymen. Aldinqi
qétimlardimu tilgha alghinimdek, eslidiki In'glizche maqale
ispat bérish xarakteridiki maqale bolghachqa, qanuniy nuqtini
chiqish qilip élip barghan mulahizilermu maqalining xéli
köp mezmunini teshkil qilidiken. U mulahiziler burun
déyilip bolghan mezmun üstide bolghachqa, men undaq
mulahizilerni asasen qisqartiwetken bolup, bu ishtin oqurmenlerning
xewerdar bolup qélishini ümid qilimen.
3.
Irqiy qirghinchiliq
Biz yuqirida hökümran millet tilida élip
bérilidighan maarip yerlik millet balilirigha intayin yaman
aqiwetlerni élip kélidighanliqini otturigha
qoyduq. Shundaqla biz bundaq maarip intayin
küchlük assimilyatsiye tüsini alidighanliqini, shunga u
yerlik millet tili bilen medeniyitining yoqilip kétishide
intayin chong rol oynighanliqinimu bayan qilduq.
Bundaq yoqitish köpinche ehwalda «medeniyet jehettiki irqiy
qirghinchliq» (In'glizche «cultural genocide»), dep
atilip keldi. «Irqiy qirghinchiliq» dégen
sözni Rahael Lemkin tunji bolup oylap chiqqan bolup, uning
qarishiche «irqiy qirghinchiliq» dégen söz
peqet milletlerning fizikiliq yaki jismaniy jehettin yoqitilishighila
qaritilghan bolmastin, bir milletning turmushida kem bolsa bolmaydighan
nersilerning yoqitilishinimu öz ichige élishi
kérek. Bu yerdiki «bir milletning turmushida
kem bolsa bolmaydighan nersilerni yoqitish» déginimiz ashu
milletni hökümran milletning ichige assimilyatsiye qilip
qoshiwétishni meqset qilghan bolup, bir milletning medeniyiti,
tili, milliy héssiyati, dini, iqtisadiy mewjudluqi
qatarliqlarning siyasiy we ijtimaiy qurulmilirini buzup tashlashni
öz ichige alidu. BDT ning «irqiy qirghinchiliqqa
qarshi turush kélishimi»ni tüzüp chiqish
jeryanida, «medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» uqumi
nahayiti uzun munazire qilin'ghan. «Kishilik hoquq we
BDT sékritariyat bashqarmisi»ning deslepki hojjitide
«irqiy qirghinchiliq herikiti» ge «bir guruppa
insanni meqsetlik halda weyran qilish» dégen
éniqlimini bergen, hemde uni jismaniy jehettiki, bioloye
jehettiki we medeniyet jehettiki qirghinchiliq, dep üch
katégoriyege ayrighan. Buning ichidiki
3-katégoriye «milletning özige xas milliy
alahidilikini weyran qilish» dégennimu öz ichige
alghan, hemde töwendiki ishlarmu ashu kategoriyege
kirgüzülgen:
(1) Balilarni mejburi halda bashqa bir milletke aylanduruwétish.
(2) Bir milletning medeniyitige wekillik qilidighan kishilerni mejburi
we sistémiliq halda öz makanidin qoghliwétish.
(3) Özining ana tilini xususiy turmushta ishlitishnimu cheklesh.
(4) Öz ana tilida yézilghan kitablarni yaki diniy
kitablarni sistémiliq halda yoqitiwétish, yaki
yéngi basma matériyallirini chiqirishni
chekliwétish.
(5) Bir milletning tarixiy yaki diniy xatire wesiqilirini
sistémiliq halda yoqitiwétish yaki ularni bashqa ishlar
üchün ishlitish, tarix, sen'et yaki diniy qimmetke ige
höjjet we bashqa nersilerni sistémiliq halda yoqitish yaki
yötkiwétish.
«Medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» BDT ning iqtisad
we jem'iyet konsuli teripidin teyyarlan'ghan yene bir qanunning
deslepki layihisi ichigimu kirgüzülgen. U
layihining 3-maddisida «medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq
déginimiz bir milletning tili, dini, yaki medeniyitini yoqitish
üchün élip barghan meqsetlik heriketni öz ichige
alidu» déyilgen bolup, uninggha töwendiki ishlarmu
kirgüzülgen:
(1) Bir milletning öz ana tilini kündilik turmushida yaki
mekteplerde ishlitishini cheklesh yaki öz tilidiki
kitab-zhurnallarni bésip chiqirish yaki tarqitishini cheklesh.
(2) Bir milletning öz kutupxanisi, muzéyxanisi, mektepliri,
tarixiy xatire munarliri, diniy binaliri yaki bashqa medeniyet
eslihelirini ishlitishini tosush yaki bundaq nersilerni
yoqitiwétish.
Lékin, gherbtiki bir qisim ellerning qarshi chiqishi bilen,
«medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» uqumi eng axiri
BDT ning «irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush
kélishimi» gha kirgüzülmidi. Qarshi
chiqquchilarning asasliri munulardin ibaret:
(1) Bir milletning jismaniy jehettin weyran qilinishining derijisi
ularning medeniyitining yoqitilishigha qarighanda téximu
éghir bolidu.
(2) Medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq nurghun saxta erzlerni
wujudqa keltüridu.
(3) «Irqiy qirghinchiliq» medeniyet jehettiki irqiy
qirghinchiliqnimu öz ichige alsa, oxshimighan medeniyet we tildiki
milletlerning assimilyatsiye qilinishini cheklep qoyidu.
Külkilik yeri shuki, Amérika we Kanada qatarliq bir qisim
döletlerdin kelgen wekiller medeniyet jehettiki irqiy
qirghinchiliqni «irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush
kélishimi» ge kirgüzgende yerlik milletlerning
özi üstidin erz qilishidin nahayiti ensiridi. (Erkin
Sidiqning izahati: Kangas xanimning 800 betlik kitabida
éytilishiche, yuqiriqi ishqa qarshi chiqqan döletler ichide
Junggomu bar iken.)
«Medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» ni BDT ning
«irqiy qirghinchiliq kélishimi» tékistining
ichige kirgüzülmigini ashu kélishimning yuqirida
otturigha qoyulghan siyaset we heriketlerge qarita qollinish dairisini
zor derijide cheklep qoydi. Lékin, 1940-yillirining
axirlirida BDTning bu kélishimi resmiyleshkendin buyan, az
sanliq milletlerni qoghdash toghrisida bashqa nurghun muhim xelq'araliq
qanunlar wujudqa kelgen bolup, assimilyatsiye siyasiti hazir
munasiwetlik xelq'ara ölchemlerge zit kélidighan ehwal
shekillendi (mesilen, tor bet adrisi mushu yazmining axirsida
bérilgen, BDT ning 1992-yilida maqullan'ghan «medeniy we
siyasiy hoquq toghrisidiki xelq'ara kélishim» ge
qarang). Biraq, bu kélishimler assimilyatsiye
siyasetlirini men'iy qilghan bilen, ularni bir xil jinayet, dep
hésablimaydu. BDT ning «irqiy qirghinchiliq
kélishimi» mu bir janliq höjjet bolup, uning mezmuni
we qollinilishi buningdin kéyinmu dawamliq tereqqiy qildurulidu.
«Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» de
irqiy qirghinchiliqqa mundaq éniqlima bérilgen: Bir
milliy, étnik yaki diniy guruppining hemmisi yaki bir qismini
yoqitiwétish üchün élip bérilghan her
qandaq heriket. Gerche bu yerde «yerlik millet»
dégen söz alahide tilgha élinmighan bolsimu,
héch bolmighanda ularning oxshimighan étnikliki
nuqtisidin élip éytqanda, ularning bir xir qoghdilidighan
insanlar guruppisigha tewe ikenlikide héch qandaq shek
yoq.
«Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi»
2-maddisining 5 paragrafi asasiy jehettin bir milletning jismaniy
jehettin weyran qilinishi toghrisida sözligen:
(a) Bir millet ezalirini oltürülüshi
(b) Bir millet ezalirigha éghir derijidiki beden zexmisi peyda
qilish
(c) Bir milletning turmush sharaitigha qesten buzghunchiliq qilish
(d) Ularni biologiye jehettin weyran qilish, hemde bu milletning tughup
köpiyishini tosush üchün mexsus tedbir qollinish.
Bu yerdiki paragraf (b) bir millet ezalirining bedinige zexme
keltürüshnila öz ichige élip qalmastin, ulargha
rohiy jehette zexme keltürüshnimu öz ichige
alidu. Paragraf (e) bolsa bir milletning balilirini mejburi
halda bashqa bir milletke aylanduriwétilishini öz ichige
alidu.
Biz 1-maqalimizde körsitip ötkinimizdek, keméytme
maarip, bolupmu yataqliq mektep oqu-oqutushi balilarning rohiy
jehettiki saghlamliqigha intayin éghir we menggülük
yaman aqiwetlerni élip kélidu. Shunglashqa biz
ashundaq maarip yerlik millet balilirigha intayin éghir rohiy
zexmilerni élip kélidu, dep qaraymiz.
Nurghun waqitlarda yataqliq mektepte oqush yerlik millet balilirining
öz millitidin pütünley ayrilip kétishini
keltürüp chiqarmidi. Emma, biz özimizning
1-maqalisida körsütüp ötkendek, bundaq balilar
oqushni tamamlap bolghandin kéyin özining esli jem'iyitige
qayturulghan bolsimu, özining medeniyiti, tili, hetta ailisi bilen
bolghan munasiwiti psixoloye jehettin menggü üzülüp
ketken. Yeni, bundaq maarip yuqiriqi barliq baghlinishlarni
teltöküs buzup tashlaydu. Emma, eng muhim yeri
shuki, yataqliq mektep oqutushi balilarning esli jem'iyétidin
fizikiliq jehettinmu menggü ayrilinishini keltürüp
chiqiridu (Erkin Sidiqning izahati: Ichkiride oqughan Uyghur
balilarning oqush püttürgendin kéyinki pütün
ömrini ichkiride ishlep ötküzüshi mushu ehwalning
bir tipik misalidur).
Yataqliq mektep bir millet balilirini mejburi halda yene bir milletke
özgertiwétidu, dep qarashqa bolidu. Buning bir
misali balilarni öz ailisidin ayrip yataqliq mektepke
bérishqa fizikiliq jehettin mejburlashtin
ibarettur. Emma, dölet hökümitining yataqliq
mektepni yolgha qoyushta intayin küchlük bésimi we
yoshurun mejburlash küchi bar bolghanliqtin, ularning emeliy
fizikiliq wasitilerni biwasite ishlitishining hajiti
yoq. Bundaq ehwal yataqliq mektep nahayiti epchillik bilen
yolgha qoyulup, yerlik millet ata-aniliri «balilirimizni yataqliq
mektepke bermey qutulalmaydikenmiz» dep qaraydighan derijige
kelgen waqitta téximu shundaq bolidu. Mana bu Galtung
otturigha qoyghan üchinchi küch, yeni «idiyedin
paydilinish» tin ibaret. (Erkin Sidiqning izahati:
Buni bir «köngülni programmilash jeryani» dep
qarashqimu pütünley bolidu.) Idiyedin paydilinip
béqinda milletni boysun'ghuchi milletchilik ornini mejburi qobul
qildurush we ashundaq orunni izchillashturushqa töhpe qoshquzush
waqtida, hökümran orundiki millet mundaq 3 jeryandin
paydilinidu:
(1)Hökümdar milletning tilini,
medeniyitini, qaide-nizamlirini, en'enisini, teshkiliy qurulmisini,
tereqqiyat sewiyisini we kishilik hoquqqa hörmet qilishini maxtap
kökke kötürüsh.
(2) Az sanliq millet yaki béqinda
milletning tili, medeniyiti, qaide-nizamliri, en'enisi, teshkiliy
qurulmisi, tereqqiyat sewiyisi we kishilik hoquqqa hörmet qilishi
qatarliqlarning qimmitini chüshürüp, shu arqiliq ularni
kona-posunluq, qalaq, yéngi téxnologiye we uchur dewrige
maslishalmaydighan qilip körsitish.
(3) Hökümdar millet bilen béqindi milletning
iqtisadiy, siyasiy, psixologiye, maarip, ijtimaiy, til jehetlerdiki
héliqidek munasiwitini bir xil normal munasiwet qilip
körsitish, shu arqiliq hökümdar millet qilghan
ishlarning hemmisini yaxshi ünüm béridighan we
béqinda milletke payda yetküzidighan ish qilip
körsitish. Mesilen, hökümdar millet
qiliwatqan ish az sanliq milletke yardem qilish, ularni medeniyetlik
qilish, ularni zamaniwilashturush, ulargha démokratiyeni
ögitish, ulargha hoquq bérish, hemde dunya
téchliqini qoghdash, dégen'ge oxshash. Emma,
emeliyette bolsa béqinda milletning bundaq ehwallargha
boysunishi we ularni körünüshte qobul qilishi hoquq
jehettiki zor tengsizlik we dölet hakimiyitining zor we yoshurun
mejburlash küchining tesiri bilen wujudqa chiqqan.
Fransiyélik jem'iyetshunas Pierre Bourdieu mu mushundaq
«oydurma maqul bolush» bilen maaripning munasiwitini tehlil
qilghan. Uning qarishiche, ata-anilar héliqidek
ishlarni qilmisa bolmaydighanluqini öz könglide tonup
yétip, shuning bilen ularning «yolluq ish» bolup
qélishigha yol qoyidu. Uningdin bashqa, nurghun
ata-anilar we balilar bezi ishlargha boy sunmisa dölet hakimiyiti
özlirini jismaniy, iqtisadiy we siyasiy jehettin
jazalaydighanluqidin qorqidu, shuning bilen özliri nahayiti
ziyanliq ikenlikini toluq chüshinidighan ishlarghimu
qatnishidu. Mushundaq wasitidin paydilinip yerlik millet
balilirini yataqliq mektep we shuninggha oxshash bashqa mekteplerde
oqushqa mejburlighanda, dölet hakimiyitini yéterlik
derijidiki zorluq-zombiliq küchini ishletti, dep qarashqa bolidu.
Shunglashqa, gerche medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq BDT ning
«irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» ge
kirgüzülmigen bolsimu, bizning qarishimizche, yerlik millet
baliliri öz béshidin
kechüriwatqan oqu-oqutushning nurghun tereplirini irqiy
qirghinchiliq heriketliri, dep hésablashqa bolidu.
Ushbu yazmining 3-qismi mushu yerde axirlashti. Uning
kéyinki qismi (yeni axirqi qismi) «insaniyet üstidin
ötküzgen jinayet» we «xulase» ni öz
ichige alidu.
Men wetendiki Uyghur tiyatirxanisida birer Uyghurche sehne oyuni
körüp baqmighili hazir 25 yildin ashti. Shunga men wetende
ishlen'gen Uyghurche naxsha-ussul we étot VCD lirini intayin
yaxshi körimen. Yéqindin buyan her qétim
ashundaq VCD ni körgen waqtimda, iqtiyarsiz halda kallamgha
«Uyghurlarning mushundaq nersiliri yene 25 yildin kéyin
qandaq bolup kéter? Yene 50 yildin kéyinchu?»
dégen soal kélip, közüm ixtiyarsiz halda issiq
yash bilen liq tolidighan bolup qaldi. Bir qanche
künning aldida men Amérikidiki bir Uyghur tonushum bilen
parangliship qaldim. U yéqinda yurtidiki dadisigha
téléfon qilip, özining oghlini yurtqa mandurup bir
qanche yil oqutup, shu arqiliq oghlining Uyghur tilidin toluq sawadini
chiqiriwalghusi barluqini éytiptu. Dadisi uninggha
jawaben: «Bu néme dégining? Hazir bu yerde Uyghur
tilida ders ötidighan birmu mektep yoq!», dep jawab
bériptu. Uyghur makanida Uyghur tilida ders
béridighan mektep bolmisa, bu némidin dérek
béridu? Shunga men her bir oqurmenlerdin ushbu yazmida otturigha
qoyulghan mezmunlarni obdan chüshinip özleshturiwélip,
shu asasta «men Uyghur tili we medeniyitini qoghdap
qélishqa néme töhpe qoshalaymen?» dégen
mesile üstide estayidil oylinip béqishini ümid
qilimen. Axirida tordashlargha ikki qérindishimiz www.meripet.blogbus.com ta
qaldurghan inkasni sunup, bu yazmamni axirlashturimen:
1-inkas:
«Yazmiliringiz yürikimni éziwetti. Oqumay
désem, wijdanim kötürmeydu. Oqusam otning ichide
köyüwatqandek puchilinip kétimen. Qandaq qilish
kérek? Xenzuche yeslide turidighan qizim (bizning bu yerde
Uyghurche yesli yoq) bir küni choshqa küchükining bek
omaq ikenlikini, chong bolsa choshqa baqidighanluqini éytip
keptu. Turupla qaldim, küleymu, yighlaymu? kitablirining hemmiside
choshqa-chashqanning hékayiliri tursa, shuni sözlimey
némini sözleydu bu bala? qandaq qilish kérek?
Jiyenlirimge yaxshi oqusila, choqum arzu-arminigha yétidighinini
sözlewétip, ishsiz yürgen magistir dostum
ésimge yétip, dawamliq sözleshke tilim köydi.
Jénim aka, men qandaq qilishim kérek? qizim qandaq
qilishi kérek? Daim oylap qalimen: 'pani alemdikiler bu
dunyadiki ishlarni körelemdighandu? eger körélise, u
alem alliburun ata-bowamning köz yéshida déngiz
bolghandu? qandaq qilarsen balam? kéyin rastinla choshqa
baqarsenmu? u alemde yighlap, kör bolup qalarmenmu?»
2-inkas: «Salam Erkin
aka: qandaq ehwalingiz ? …Men bu yil oqush
püttürüp melum toluqsiz ottura mektepke oqutquchi
boldum. Bu mektepni bashlan'ghuchtin tartip hemmisini qosh tilliq sinip
qiliwetti. Bu balilarning öginishi bek nachar. Bezi penlerdin
(matématika, fizika, xémiye) imtihan alsa, bir siniptin
aran 2- 3 bala ötidu. Men özüm kompyutér
oqutquchisi, men ular bilen nurghun waqtlarda söhbetleshsem,
ularning pikiri asasi jehettin oxshash chiqti. Yeni: hemmiside arzu
bar, emma ular biz ders waqtida Xenzuche sözlisek héch
nerse bilelmiduq . Qandaqmu aliy mektepke ötümiz
dégendek ümidsz , ishenchsiz sözlerni qildi.
Démisimu shu ulargha ana tilda ders sözlimey, Xenzu tilida
ders sözleydu. Bashlan'ghuchmu shundaq. Bezi siniplargha hetta
Xenzular ders ötidu, chüshinémdu chüshenmemdu
rehberlerning kari yoq. Peqet bir saetlik wezipini tügetsila
bolidu. Buninggha mektepmu xosh. Men bu jeryanda bezi mektep
oqutquchilri bilenmu pikir almashtup, shundaq tonushqa keldimki:
bizning maaripimiz hazir bir quruq jazigha oxshap qaptu . Men mushu
ishlarda azraq bolsimu millitim üchün yaxshi ish qilghum,
balilarni yaxshi terbiyiligüm bar. Shu sewebtin sizdin qandaq
qilsam bolidu, dep meslihet alay dégen idim. Waqt chiqirip
meslihet bérishingzni soraymen. Rehmet sizge.»
Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we
ularning eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi: