Ong
Ménge
bilen Sol Ménge
Erkin
Sidiq
2008-yili 12-ayning
1-küni
Kona
yéziq nusxisi: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20529&extra=page%3D1
Men
imkanqeder köprek nerse öginiwélish üchün
öz kespim
bilen héch qandaq munasiwiti yoq séminarlarghimu
imkaniyetning bariche
qatnishishni özümge adet qiliwalghan bolup, shangxeyde
oqughan bir yil, yaponda
oqughan ikki yérim yil, we Amérikigha kelgendin buyanqi
20 yilning hemmiside bu
adetni dawamlashturup keldim. Bolupmu men 2004-yili 1-ayda hazirqi
idaremdiki
ishqa kirgendin buyan, burunqigha peqetla oxshimaydighan, "kishilik
tereqqiyat" (In’glizche "personal development" yaki
"personal growth") qa ait séminarlarghimu xéli köp
kireleydighan
boldum. Bizning idaridiki séminarlar we idaridiki hemmeylen
üchün
orunlashturulghan yighinlarning hemmisi idarining xizmetchiliri öz
ixtiyarliqi
bilen qatnishidighan paaliyetler bolup, men özümning
qiziqishi bilen ulargha
imkanqeder toluq qatnishishqa tiriship keldim. Yalghuz 2008-yili bir
yilning
ichidila ademning méngisige ait bilimlerni öz ichige alghan
séminarlardin
jem'iy üchige qatnashtim. Idarimizning bundaq séminarlarni
orunlashturushtiki
meqsiti peqet birla. U bolsimu, idarimizdiki xadimlarni özining
yoshurun
qabiliyitini eng yuqiri derijide jari qildurup, ish ünümini
imkaniyetning
bariche yuqiri kötürüp, shu arqiliq özi arzu
qilghan xizmet derijisige ösüsh
imkaniyitige ige qilishtin ibaret.
Men
aldinqi maqalemde "köngülni programmilash"
we ménge bilen bedenning munasiwiti üstide toxtaldim. Mushu
uqumlargha nahayiti
yéqin bolghan yene bir uqum bar. U bolsimu, ademlerning
méngisining ong ménge
bilen sol méngidin ibaret ikki parchidin teshkil
tapidighanliqidin ibaret. Ménge
ishlitish ehwalining oxshimasliqqa qarap, ademlerni mundaq üch
xildiki
ademlerge ayrish mumkin: sol méngisi üstünlükni
igileydighanlar, ong méngisi
üstünlükni igileydighanlar, we ikkila méngisini
oxshash derijide ishlitidighanlar.
Men burun bu heqte bezi geplerni anglighan, bezi nersilerni oqughan
bolsammu,
ulargha dégendek qétirqinip diqqet qilip ketmigen
ikenmen. Peqet yuqirida
tilgha alghan üch séminarlargha qatnishish arqiliq mushu
heqte bir qisim
sistémiliq chüshenchige ige boldum. Hemde bu heqte
téximu köprek nersilerni
biliwélish üchün, bosh waqtimdin paydilinip, bir az
izdinip, bir qisim
matériyal yighdim. Men hazir özüm igiligen bilimler
asasida özümning ménge
ishlitish usulini asta-asta chüshinishke bashlidim. Ushbu yazmamda
men
hazirghiche toplighan matériyallargha we igiligen bir qisim
bilimlerge asasen,
sol ménge bilen ong ménge toghrisidiki asasiy uqumlarni
qisqiche tonushturup
otimen. Men bilimen, Uyghur diyaridiki nurghun qérindashlirimiz
hazir qandaq
qilip ach qalmasliq, yalingach qalmasliq, oysiz qalmasliq
üchün
tiriship-tirmishiwatidu. Milletning eng chong ghem-qayghusi qandaq
qilip milliy
mewjutluqni saqlap qélishtin ibaret boluwatidu. Mushundaq bir
ehwal astida, ong
ménge bilen sol ménge heqqidiki uchurlarning hazirche bir
qisim kishilerge
anche kériki bolmasliqi turghanla gep. Lékin, Uyghurlar
ichide asasliqi eqliy
emgek bilen shughullinidighan kishiler, mesilen, emel ehli, oqughuchi,
oqutquchi, maaripchi, ziyaliy, tetqiqatchi, yazghuchi, shair, we
kompozitorlarmu
az emes. Bu qérindashlirimiz özini ilmiy asasta qanche
toluq chüshense, özining
yoshurun qabiliyitini shunche yaxshi jari qildurup, téximu
sistémiliq, téximu
ilmiy we téximu retlik bolup, turmushning hemme saheliride
burunqidin yaxshiraq
netijige érisheleydu. Bu nuqta yash-ösmürler
üchün téximu muhim. Adem yash
waqtida yekünlep chiqqan bezi usul we tejribe-sawaqlar
özining kéyinki ömrige
nahayiti zor payda élip kélidu. Yaxshi usulni köprek
bayqighanlar
muweppeqiyetke asanraq we köprek érishidu. Mesilen, men
biliwal tor béti bilen
ötküzgen yazma söhbetning bir yéride, adem bir
ishni qilip charchighanda, u ish
bilen munasiwetsiz bashqa bir ishni qilsa, yenila yaxshi
ünümge érishkili
bolidighanliqini, shu arqiliq waqit israpchiliqining aldini alghili
bolidighanliqini
tilgha alghan idim. Ushbu yazmamni oqup chiqsingiz, yuqiriqi ishning
néme üchün
ashundaq bolidighanliqini chüshiniwalalaysiz. Shunga men öz
ömride özining
yoshurun küchidin eng yuqiri derijide paydilinishni isteydighan
her bir
qérindishimizning bu yazmini kem dégende bir qétim
oqup chiqishini tewsiye
qilimen.
In’glizchida
"intuition" dégen bir söz bar
bolup, uning In’glizche lughettiki menisi "héch qandaq ispatlap
höküm
chiqirish jeryanini bashtin kechürmeyla, melum bir pakit yaki
heqiqet toghrisida
biwasite érishken chüshenche" iken. In’glizche-Uyghurche
intérnét lughiti http://dict.yulghun.com/
de bu sözning menisi "héssiy tuyghu" dep
chüshendürülüptu. Men ushbu
yazmamda "intuition" dégen menidiki sözni xéli
köp yerde ishlitimen. Lékin
manga nisbeten "héssiy tuyghu" dégen söz bu
In’glizche sözning
menisini dégendek toluq ipadilep bérelmeydighandek
tuyulghan bolghachqa, her
qétim "tuyghu" dégen sözni ishletkende,
könglümning bir yéri yérim
boluwatidu. Shunga "intuition" ning menisini yaxshiraq
chüshendürüp
béridighan Uyghurche sözni bilidighan oqurmenler bolsa uni
manga élxet arqiliq
dep bérishini ümid qilimen. In’glizche "insight"
dégen sözmu hem
shundaq. Uning In’glizchidiki menisi "melum bir shey'ining heqiqiy
mahiyiti toghrisida héssiy tuyghu ("intuition ") arqiliq hasil
qilghan chüshenche" bolup, yuqiriqi lughette bolsa
"perqlendürüsh
qabiliyiti, nezer daire, körgen-bilgini" dep
chüshendürülüptu.
Amérikida
insan méngisi toghrisidiki tetqiqatlar nahayiti
tereqqiy qilghan bolup, bu heqte yézilghan kitablarmu nahayiti
köp. Mesilen,
dan pink (http://www.danpink.com)
isimlik bir mutexessis yazghan "bir
pütünley
yéngi qelb" (In’glizche " A whole new mind ") dégen kitab
bar
bolup, bügün men ashu kitabni www. Amazon. Com tor
bétige kirgüzüp baqsam,
mushu kitabtiki mezmun bilen munasiwetlik kitablardin 2,359 danisi
tépildi. Amérikida
bu heqtiki mexsus ayliq jurnallarmu bar. Uning birsi "ilmiy
Amérikiliqlarning
köngül jurnili" (In’glizche " Scientific American Mind
Magazine
", http://www.sciam.com/sciammind/)
dep atilidu. Bulardin bashqa,
Amérikida
mexsus ong méngining küchidin qandaq paydilinish, we ong
ménge bilen sol
méngidin ünümlük paydilinish usulliri
dégendek mezmunlarda her xil kespiy we
bashqurush xadimlirigha telim-terbiye élip baridighan
shirketlermu xéli köp
iken. Bizning idaride yuqiriqi üch séminarlarni élip
barghanlarmu ashundaq
shirketning ademliridur.
1.
Ikki Ménge, Bir
Beden
Kishiler
bir bedende ikki ménge barliqini eng aldi bilen
buningdin 65 milyon yil igiliri yashighan dinozawr (In’glizche
"dinosaurs") da bayqighan. In’glizche " Tyrannosaurus Rex "
dep atilidighan bir dinozawr ning beden éghirliqi 4 tonnidin 6
tonnighiche
kélidighan bolup, bundaq chongluqtiki beden'ge bir ménge
kichiklik qilidighan
bolghachqa, yaratquchimiz bu dinozawrgha ikki ménge bergen iken.
Uning birsi
dinozawrning béshida bolup, bu ménge körüsh,
anglash we tughush xususiyiti (In’glizche
"procreative instinct") qatarliq sézimlerni bashquridiken. Yene
birsi
dinozawrning quyruqida bolup, bir yerdin yene bir yerge yötkilish
we tasadipiy
hadisilerni kontrol qilish ishlirini bir terep qilidiken.
Yaratquchimiz
insanlargha dinozawrningkige oxshash ikki
ménge bermey, peqet bir ménge bérip, bu bir
méngini ikkige bolup bergen iken. Shunga
insanlarning méngisi sol yérim ménge bilen ong
yérim méngidin ibaret ikki
parchigha bolinidu. Sol méngining renggi köküshrek
bolup, ong méngining renggi
aq bolidu. Sol ménge bilen ong méngining inchike
tüzilishide buningdin bashqa
perqlermu bar bolup, bu "anatomiyilik simmétrik bolmasliq", dep
atilidu. Insan méngisining bu ikki parchisi peqet
körünüsh we tüzülüshtin
bir-biridin perqliq bolup qalmastin, ularning oylash we bilish usulimu
bir-birsiningki bilen oxshash bolmaydu. Hemde ularning funksiyisimu
bir-biriningkige peqetla oxshimaydu. Bu "funksiyide simmétrik
bolmasliq", dep atilidu.
2. Ikki
Méngining Oxshimighan Funksiyiliri
Kishiler
"ménge üstünlüki nezeriyisi" dégen ilim
üstide tetqiqat élip bériwatqinigha
hazir nechche on yil boldi. Bu nezeriyini In’glizchida " Brain
dominance
theory " dep ataydu (men bu sahede téximu ilgirilep izdinishni
isteydighanlargha ongayliq bolsun üchün bu nezeriyining
In’glizche atilishinimu
yézip qoydum). Bu sahede hazirghiche bayqalghan bilimler mundaq
bir nersini
ispatlap berdi: insan méngisining sol we ong teripidin ibaret
ikki qismi
oxshash bolmighan artuqchiliqqa ige bolup, oxshash bolmighan rolni
öteydu,
oxshash bolmighan uchurlarni bir terep qilidu, hemde oxshash bolmighan
ishlargha mes'ul bolidu. Yeni sol ménge bekrek logikiliqqa we
sözlerge mayil
bolup, ong ménge bolsa héssiy tuyghu bilen ijadkarliq we
tesewwurgha bay
kélidu. Sol ménge gep-sözlerni bir terep qilidighan
bolup, ong ménge bolsa
sür'etlerni bir terep qilidu. Sol ménge bir nersining
parchiliri yaki bölekliri
toghrisidiki uchurni bir terep qilidighan bolup, ong ménge bolsa
ashu parchilar
yaki böleklerdin tüzülgen bir pütünlük
hemde ashu parchilar otturisidiki
munasiwetke ait uchurlarni bir terep qilidu. Sol ménge bir nerse
üstide analiz
élip baridu, we yaki bir nersini parchilaydu. Ong ménge
bolsa nersilerning
birikmisi toghrisidiki uchurni bir terep qilidu, we yaki bir nersining
parchilirini birleshtüridu. Sol ménge bir nersini
ilgiri-kéyinlik tertip boyiche
oylashqa mayil bolup, ong ménge bolsa bir nersini
omumyüzlük we birla waqitta
oylashqa mayil bolidu. Sol ménge waqitqa baghlan'ghan bolup, ong
ménge bolsa
waqitqa baghlanmighan bolidu.
Sol ménge
ademning her xil shekildiki alaqilishish paaliyitige mes'ul bolidu.
Shunglashqa
birer mashina weqesige uchrashqa oxshash seweb tüpeylidin sol
méngisi
zeximlen'gen ademning sözlesh iqtidari éghir derijide
nacharlishidu. Undaq
ademning éghiz we qol herikitimu intayin qiyinlishidu. Shu
sewebtin bolqa bilen
miq qaqalmas bolup qalidu. Ong ménge bolsa alaqilishish bilen
asasen
munasiwetsiz bolup, u tashqi dunyadin uchur qobul qilish we ularni
analiz
qilishtin ibaret alahide wezipilerni öteydu. Shunga ong
méngisi zeximlen'gen
ademler her xil muzikilarni perq ételmeydighan, bashqilarning
chirayini
tonuyalmaydighan, aldidiki nersini tapalmaydighan bolup qalidu. Ong
méngining
bir qismi biz anglighan sözlerni chüshinishimizge mes'ul
bolup, yene bir qismi
bolsa bizge özimiz körgen nersilerning néme ikenlikini
éytip béridu. Bashqa bir
qismi bolsa öz herikitimizni pilanlishimizgha mes'ul bolidu.
Kishiler
méngining her ikki teripini tengla ishlitidighan bolsimu,
köpinche ehwalda
ularning méngining bir teripini ishlitishi yene bir teripini
ishlitishige
qarighanda sel köprek yaki azraq bolidu. Mana bu "ménge
üstünlüki
nezeriyisi" ning asasliq idiyisidin ibaret. Sözni qisqa
élish üchün, kitab
we maqalilerde ademler bir méngisini yene bir méngisige
qarighanda köprek
ishlitidighan ademlerni "sol méngiliq" we "ong méngiliq"
ademler, dep alidu. Hemmimizning xewiride bolghinidek, ademler
mesililerni bir
terep qilishta bir-biri bilen oxshimaydu. Buni biz ademlerning
eqil-parasiti,
dep ataymiz. Ademler eqil-paraset jehettila emes, iqtidarining
namayendisi
jehettimu bir-biridin perqliq bolidu. Bezi ademler gep-sözlerdin
teshkil tapqan
mesililerni bir terep qilishqa nahayiti qadir bolsa, yene beziler
emeliyette
mewjut bolup turghan nersiler bilen munasiwetlik mesililerni bir terep
qilishqa
qadir kélidu. Mana bular ularning sol méngiliq yaki ong
méngiliq bolushidin
kélip chiqqan ehwallardur.
Sol
méngiliq ademlerning misalliridin adwokat, boghaltir we
injénér qatarliqlar
bar. Ong méngiliq ademlerning misalliridin bolsa
keshpiyatchilar, artis bilen
muzikantlar we meslihetchiler bar.
Eslide
her bir adem ménge ishletkende, méngining bir teripidin
yene bir teripige
asanla öteleydighan bolsa eng yaxshi bolghan bolatti.
Lékin, köp sanliq
kishilerning öz méngisidiki üstünlükte
turidighan teripide birdin "rahet
rayoni" bar bolup, her bir ehwalni méngisining özi
yaxshiraq köridighan
bir teripide bir terep qilidu. Bolqa ishlitishke nahayiti usta bir adem
hemme
nersilerni bir tal miqqa oxshitip oylaydu. Mozduz ustam hemme
nersilerni bir
jüp ayaghqa oxshitip oylaydu. Mashina rémont qilishqa
nahayiti amraq we
nahayiti usta bir méxanik hemme nersilerni bir mashinigha
oxshitip oylaydu.
Qisqisi, ong méngilik kishiler bilen sol méngilik
kishiler shey'ilerge oxshash
bolmighan nuqtidin qaraydu. Öz méngisining melum bir "rahet
rayoni"nila ishlitip, bashqa qismini ishlitishke zadila intilmeydighan
kishilerni ménge ishlitish jehettiki "hurun kishiler" dep atash
mumkin.
Biz bir
sol ménge üstünlükni igiligen dunyada yashaymiz.
Bu dunyada gep-söz, ölchem we
logikilar eng muhim orun'gha qoyulghan bolup, insan tebiitining
ijadchanliqi,
köngül tuyghusi, sézimi we sen'etchiliki qatarliq yene
bir teripi ikkinchi bir
orun'gha qoyulghan. Mesilen, 90 pirsenttin artuq kishiler ong qolluq
bolidu.
Ong qolning ushshaq herikiti sol méngining paaliyiti bilen
baghlan'ghan bolidu.
Sol qolning ushshaq herikiti bolsa ong ménge arqiliq kontrol
qilinidu. Sol
ménge kishiler yaxshiraq köridighan ong qolni kontrol
qilghanliqi, hemde
sözleshnimu bir terep qilidighanliqi üchün, alimlar "sol
ménge üstünlükni
igileydu" dégen xulasini chiqarghan. Deslepki bir mezgil
waqitta, kishiler
sol-qolluq ademning ménge ishlitish usuli ong-qolluq ademningki
bilen
qarmu-qarshi bolidu, dep qarighan. Lékin, kéyinche sol
qolluq ademlerning
tengdin tolisi sözlerni bir terep qilishta yenila sol
méngige tayinidighanliqi
bayqalghan. Sözlerni bir terep qilishtin bashqa ishlarda
sol-qolluqlar bilen
ong-qolluqlarning méngiside qandaq perqlerning barliqi
toghrisidiki tetqiqat
hazirmu dawamlishiwatidu.
Bir
ademning qaysi méngisi üstünlükni
igileydighanliqini shu ademning géni bilen
pisxologiyilik maslishishi keltürüp chiqarghan bolidu. Hemde
bir ademning qaysi
méngisining üstünlükni igilishi shu ademning
oylash usuligha tesir körsitidu.
Bu oylash usuli bolsa, shu ademning mahariti, bir alahide xildiki
bilimlerni toplashqa
bolghan hewisi bilen iqtidari, hayatqa tutqan pozitsiyisi, ish
béjirish süpiti,
hemde shu ademning bashqa adem, pul, maddiy mal-mülki, tebiet,
hemde özini
qorshap turghan bashqa barliq nersiler bilen bolghan munasiwitige tesir
körsitidu. Bir méngining iqtidari yene bir méngining
bedilige tereqqiy qilidu.
Yeni, bizning ong méngimizni tereqqiy qildurushimiz
özimizning ichki
tuyghusigha tayinip heqiqet we pakitlar toghrisida toghra
chüshenchige ige
bolush iqtidarimizni ajizlashturidu. Bu insanlar üchün bir
nahayiti paydisiz
ehwaldur.
3.
Shairlarning Ménge Ishlitish Usuli
Nurghun
waqitlarda méngining ikki parchisi nahayiti medeniyetlik tam
qoshnilargha
oxshaydu. Ular dawamliq ottura tamdin bir amal qilip ötüp,
yene bir terep bilen
körüshüp turidu. Töwende men ong ménge bilen
sol méngini almashturup
ishlitidighan ishlar toghrisida bir qanche misal körsitip otimen.
Oqughan Uyghurlar
ichide shéir yézish bilen shughullinidighanlar
xéli köp. Shundaq bolghachqa,
men gepni aldi bilen shairlardin bashlay. Köpinche kishiler
shéir yézish
méngining peqet bir teripinila ishlitishni telep qilidu, dep
oylaydu. Lékin,
emeliyette undaq emes. Bir parche shéir yézish jeryani
töwendikidek ménge
ishlitish basquchliri arqiliq emelge ashidu. (1) shair aldi bilen ong
méngisining küchi bilen bir xil ilhamgha we bir qisim
oy-pikirge ige bolidu.
(2) ishni sol méngige yötkep, tapqan oy-pikirlerni retlep,
bir qeghezge yaki
kompyutérgha yazidu. (3) ishni ong méngige yötkep,
shéirning deslepki nusxisini
inchikilik bilen tüzitip chiqidu. (4) shéirni élan
qilip béridighanlarning
közige kiriwélish üchün, ishni sol méngige
yötkeydu. (5) tenqidchilerge taqabil
turush üchün, oy-pikir yürgüzüshni ong
méngige yötkeydu. (6) özige hujum
qilghanlardin öch élish pilanini tüzüsh we
usulini tépish üchün, ishni yene sol
méngige yötkeydu.
Uyghur
yazghuchilar arisida "eger
yézilghan bir eserni bir tüp derexke oxshatsaq,
héssiyat bilen ilhamni uning
yiltizigha oxshitish mumkin" dégen söz bar. Bu yerdiki
"héssiyat
bilen ilham" nedin kélidu, bilemsiz? Ular yuqirida
chüshendürülgendek ong
méngidin kélidu. Adette sizge qattiq tesir qilidighan bir
ish yüz bergende,
sizning ong méngingiz eng aktip bir haletke kélidu.
Buning bir misali süpitide
mundaq bir ehwalni köz aldingizgha keltürüp
béqing: sizning bir eng söyümlük
kishingiz tuyuqsiz wapat boldi. Shuning bilen siz u kishi toghrisida
bir eslime
yazmaqchi boldingiz. Eger
siz bu eslimini u kishi wapat bolup ketkendin kéyinki bir hepte
ichide
yazsingiz, uni bir yildin kéyin yazghan'gha qarighanda hemme
jehette jiq yaxshi
ünümge érishisiz. Otken hepte méning bir
xizmetdishim ishxanamgha méni izdep
kéliptu. U 2008-yili 11-ayning "Dunya roman yézish
éyi" ikenlikini,
özimu bu paaliyetke qatnishiwatqanliqini, sheherler ara riqabette
utup chiqish
üchün, los anjélis yazghuchilar guruppisi
téximu köp yazghuchilargha mohtaj
ikenlikini éytip, eger men bilidighan yazghuchilar bolsa
uninggha dep
bérishimni telep qildi. Bu paaliyetning bir mexsus tor
béti bar iken: http://www.nanowrimo.org
, hemde hazirghiche qaysi sheherning guruppisi romanni eng köp
yazghanliqini
munu tor bétidin körgili bolidiken:
http://www.nanowrimo.org/eng/wordcount_stats.
Men paranglar ara uninggha sol-ménge
bilen ong-méngining gépini qilsam, u "bu ishni biz
hemmimiz bilimiz: adem
ong méngiside oylap, sol méngiside yazidu," dédi.
Démek, Amérikidiki
yazghuchilar üchün bu uqum anche yat nerse emes iken. Men
qandaq qilip ong
méngini ishqa sélish, qandaq qilip ilham bilen
héssiyatni wujudqa keltürüsh
toghrisida mushu yazmamning axirida azraq toxtilimen.
Men
hazirghiche öz yazmilirimda murekkep yaki abstrakt uqumlarni birer
misal yaki
weqe arqiliq chüshendürüshke tiriship kelgen bolup,
oqurmenlerning bu shekilni
yaxshi köridighanliqini özüm izchil türde
hés qilip kelgen idim. Lékin, uning
némishqa ashundaq bolidighanliqini hazirghiche bilmigen idim.
Eslide kitab -
maqale oqush sol méngining paaliyiti bolup, eger yazghan nerse oqurmenlerning
oy-pikir
yürgüzüshini arilap-arilap sol méngidin ong
méngige yötkeshke mejburlisa, u
nerse oqurmenlerni téximu bek qiziqturidighan bolup,
oqurmenlerning oqughan
matériyallarni chüshinishimu köp asan bolidiken. Yeni
yazghan nersining
ichidiki logika, analiz we san-sipir héssiyat, keypiyat,
oxshitish, mubalighe,
chaqchaq, qiziq paranglar bilen ariliship kelse, hemde puraq, tem,
awaz, shekil
we körünüsh bilen baghlinishliq bolghan nersiler bilenmu
ariliship kelse,
oqurmenler érisheleydighan ünüm köp yaxshi
bolidiken. Adette bir adem
qiziqarliq bolmighan bir nersini oqughanda, yaki oxshash bir
matériyalni uzun
waqit oqughanda, uning xiyali asanla bashqa yaqqa uchup kétip,
oquwatqan
nerside néme déyiliwatqanliqigha egiship mangalmay
qalidu. Bu sol méngining
herp qalghanliqidin dérek béridu. Bundaq ehwalda, siz her
bir paragrafni oqup
bolghanda özingizni toxtitip, közingizni yumup turup, öz
könglingizde bu jümle
yaki paragrafta némiler déyilgenlikini, uningdiki qaysi
mezmun siz uchun
paydiliq ikenlikini, we uningdiki qaysi jümlilerni
ésingizde saqliwalsingiz
bolidighanliqini bir qétim oyliwéting. Bu sizning ong
méngingizning paaliyiti
bolup, mushundaq qilip mangsingiz oqughan nersingizdin nahayiti yaxshi
paydilinalaysiz.
4.
Yéngiliq yaritishchanliq bilen
ong-sol méngilerning munasiwiti
Shairlarning
sani bilen sélishturghanda, Uyghurlar ichide keshpiyatchilar we
yéngiliq
yaratquchilarning sani bir qeder az. Buningdin kéyin Uyghurlar
ichidin yéngiliq
yaratquchilarning köplep chiqishigha paydisi bolsun
üchün, men bu yerde bir
misal élip ötey. Yéngiliq yaritishmu ikki
méngini birleshtürüp ishlitish
arqiliq wujudqa chiqidighan ish bolup, mutexessisler yéngiliq
yaritishchanliqning mundaq besh basquchini tépip chiqqan.
(1)
teyyarliq qilish (sol ménge paaliyiti): uchur yighish, chong
mesililerni tépip
chiqish, mesililerge éniqlima bérish, we yetmekchi
bolghan meqsetni éniqlap
chiqish.
(2) zéhin
bilen heriketni bir ishqa merkezleshtürüsh (sol ménge
paaliyiti): öz-özingizge
tuzum békitip, qiliwatqan ishingizgha dexli yetküzidighan
hemme nersilerni
yoqitish, hemde hazir derhal qilmisa bolmaydighan ishlargha
özingizni
merkezleshtürüsh.
(3)
pütün
küch bilen ishqa atlinish (ong ménge paaliyiti): qoshumche
es-hoshini ishqa
sélip, yighqan nersilerni birleshtürüsh, we yighqan
parchilarni toghra tertip
bilen qurashturush.
(4)
tasadipiy yaki tuyuqsiz hasil bolghan chüshenchidin ("insight")
paydilinish (ong ménge paaliyiti): ong ménge
paaliyitining netijiside, adem
bezide burun oylimighan yaki ümid qilmighan bir chüshenche
yaki idiye hasil
qilidu. Körünüsh, awaz, we bir emili nerse toghrisida
biwasite ige bolghan
chüshenchilerni mutexessislerche birleshtürüp, qilmaqchi
bolghan ishi
toghrisidiki chüshenchini bir yuqiri pellige
kötürüsh.
(5)
bahalash (sol ménge paaliyiti): barliq amillar üstide
analiz yürgüzüp, bu bir
uqumni emelge ashurghili bolamdu-yoq, dégen mesile üstide
bir omumyüzlük
bahalash élip bérish. Hemde buningdin kéyin ish
élip baridighan
qedem-basqüchlarni pilanlap chiqish.
Yéngi
nerse ijat qilish jeryani üchün In’glizchidiki "intuition"
dégen
sözning menisidiki "héssiy tuyghu" bilen "insight"
dégen
sözning menisidiki "chüshenche" intayin muhim bolup,
köpinche
waqitlarda bu nersiler ademning kallisigha xuddi bir nur chaqnighandek
ushtumtut we nahayiti téz sür'ette peyda bolup, yene
nahayiti téz sür'ette
ademning kallisidin ghayib bolidu. Mesilen, munchigha
chüshüwatqanda, ayaq
yipini baghlawatqanda, saqal éliwatqanda, mashina heydewatqanda,
we yaki
axshimi uxlashtin burun yaki yérim kéchide oyghinip
kétip yérim uyquluq halette
turghanda. Buning sewebi, héssiy tuyghu ong méngining
herikitidin kélip
chiqidighan bolup, ong ménge adem bedini eng rahet, eng
bésimsiz halette
turghanda eng yaxshi ishleydu. Bu xildiki héssiy tuyghu
köpinche waqitta
asassiz we anche qamlashmighandek tuyulidighan bolghachqa, sol
ménge bundaq
tuyghugha pütün küchi bilen qarshi chiqip, uni basturup
qoyushqa tirishidu.
Shundaq bolghachqa ashundaq héssiy tuyghulargha alahide
köngül bolup, ularni
hergiz könglingizdin qachurup qoymasliqqa tirishing.
5.
Chüshtin Paydilinip Mesilini Bir Terep
Qilish
Eger chüshingizni
toghra örüshni
bilsingiz, chüshingiz bezi chaghlarda bezi mesililerni hel qilip
béreleydu.
Ademning chüshi logika we emeliyetke héch qandaq
chétishliqi bolmighan
halettiki körünüsh, héssiyat we
süretleshlerge intayin bay bolidu. Alimlarning
éniqlishiche, adem chüsh körgende asasliqi ong
ménge ishleydiken. Ong ménge
tesewwurgha we yéngiliq yaritishqa bay bolghachqa, eger siz
körgen chüshliringizni obdan
xatirilep mangsingiz, waqitning otishi bilen bezi bir soalliringizgha
chüshingiz arqiliq jawab tapalaysiz. Shunga siz her küni
orningizdin turupla
birinchi bolup chüshingizni we kallingizgha kelgen bashqa barliq
nersilerni
xatiriliwélishqa urunup béqing. Shu arqiliq siz
özingizning yoshurun
ang-sézimingizde saqliniwatqan muhim uchurlargha ige bolalaysiz.
6. Siz
Sol Méngilik Adem Türige Kiremsiz
Yaki Ong Méngiliqqimu?
Eger siz sol
méngilik bolsingiz, mundaq alahidilikke ige bolisiz:
- Hemme nersini
analiz qilisiz, hemde yéngi bir idiyini qobul qilishtin burun u
idiyining toghrilighini körsitip béridighan ispat telep
qilisiz.
- Muqimliq bilen
tertiplikni saqlaysiz.
- Qaide-tuzum boyiche ish
qilishni xalaysiz, hemde tüzülmige maslishisiz.
- Özlükidin
wujudqa kelgen qararlarni anche yaqturmaysiz.
- Waqtingizni pilanlashni
yaxshi korisiz.
- Tewekkülchilik
qilishni yaxshi körmeysiz.
- Eger bir ehwal toghrisida
qarar chiqarmaqchi bolsingiz, u ehwalni intayin köp analiz
qilisiz. Shuning bilen eng axirida bu ehwal toghrisida qarar
chiqirishning hajiti qalmaydu.
- Bashqilarning
gépini anglawatqanda, siz zéhningizni ishlitilgen
sözlüklerge merkezleshtürüp, sözning
teleppuzigha yaki isharitige köngül bölmeysiz.
- Matématikida
géométiriyige qarighanda algébrani yaxshiraq
korisiz, bashqilar bilen oynighanda köngül échishqa
qarighanda riqabetlishish idiyingiz küchlükrek bolidu.
- Yetmekchi bolghan
éniq nishaningiz bar bolidu.
Eger siz ong
méngilik bolsingiz, mundaq alahidilikke ige bolisiz:
- Tesewwurgha
bay bolisiz.
- Perez we
muntizim bolmighan héssiyat boyiche ish korisiz.
- Emeliyetning
siniqidin otken ispat telep qilmayla yéngi idiyini qobul
qiliwérisiz.
- Yéngiliqni
hemde barliq gheyriy nersilerni yaxshi korisiz.
- Pilanliq ish
qilish emes özini tutiwalalmighan halda ish qilishqa amraq
kélisiz.
- Bir ish
qilghanda köp oylanmayla qarar chiqiriwérisiz, bir ishni
"méning könglüm tartti" dégen seweb bilenla
qiliwérisiz.
- Tewekkülchilik
qilishqa amraq kélisiz.
- Bashqilarning
gépini anglighanda, ularning beden herikitige, héssiy
teleppuzigha we bashqa inchike körsetmilirige alahide diqqet
qilisiz.
- Uchur qobul
qilghanda zéhningizni uning omumiy mezmunigha
merkezleshtürisiz.
- Sol
közlük kélisiz (xuddi ong-qolluq we sol-qolluq adem
bolghinidek, ademler sol közlük we ong közlük depmu
ikkige ayrilidu. Eger In’glizche bilsingiz, hemde bu sahede köprek
nersilerni biliwélishni istisingiz, http://www.sciencedaily.com/releases/2007/03/070323135954.htm
ni
körüp béqing).
- Matématikida
algébragha qarighanda géométiriyini yaxshiraq
körisiz.
- Riqabettin
qorqisiz.
- Sizni qanche
erkin qoyuwetse, ishni shunche ünümlük qilisiz.
- Oyunni
héch bir meqsitingiz yoq halda peqet köngül
échish üchünla oynaysiz.
7.
Ong Méngini Ünümlük
Ishqa Sélishning Ikki Usuli
Eger biz
méngimizning bir yérimi yene bir yérimidin
üstün
turidighanliqi nezeriyisini qobul qilsaq, özimizning tesewwurgha
bay bolghan
ong méngimizdin paydilinish iqtidarimiz öz hayatimizning
qandaq bolushigha
neqeder zor tesir körsitidighanliqini tonup yételeymiz. Ong
méngimizning
iqtidarini qanche toluq ishqa salalisaq, waqit we hazirqi ehwallarni
shunche
mukemmel köz aldimizgha keltürüp, shunche mukemmel
birleshtürüp, hemde ularning
aldigha shunche ongushluq ötüp, biz kelgüside
néme qilmaqchi we néme bolmaqchi
ikenlikimiz toghrisidiki omumiy ehwalni shunche toghra perez
qilalaymiz. Töwende
men ong méngini ünümlük ishqa sélishning
ikki usulini tonushturup otimen.
1)
Nezer dairini keng tutush
Biz
bezide bir kütülmigen ehwalning yüz bérishi bilen
sol
ménge muhiti we oylash shekilliridin chiqip kétip, ong
ménge muhitigha kirip
qalimiz. Mesilen, bir söyümlük kishimizning wapat
bolushi, bir éghir késelge
giriptar bolishimiz, bir iqtisadiy ziyan'gha duch kélishimiz,
yaki bir qattiq
ongushsizliqqa uchrishimiz bizni özimizni bésiwélip,
öz hayatimiz üstide
chongqur oylinip, özimizdin mundaq qiyin soallarni sorashqa
mejburlaydu:
"men üchün zadi néme eng muhim?", "men hazir
qiliwatqan ishlarni
néme üchün qiliwatimen?"
Emma,
eger siz teshebbuskar (In’glizche
"proactive") bolsingiz, siz melum bir kütmigen échinishliq
ehwal yüz
bérip, ong méngingizning heriketke kélishini
saqlap turmayla, ong méngingizni
özingiz angliq halda heriketke keltüreleysiz. Buning bir
usuli özingizning
tesewwurchanliqining küchidin toluq paydilinish. Mesilen, siz
özingizning matem
murasimini köz aldingizgha keltürüp béqing, hemde
bashqilar sizning matem
murasimingizda oquydighan sizning medhiye sözingizni özingiz
tepsiliy yézip
béqing. Andin "mushu men istigen hayatliq shumu?" dep chongqur
oylinip béqing. Eger siz peqet yene bir yilla yashiyalaydighan
bolsingiz, siz
bu bir yilni qandaq ötküzidighanliqingiz toghrisida bir pilan
tüzüp béqing.
Ong
méngingizni angliq halda heriketke keltürüshning yene
bir usuli, siz toy qilghiningizgha 25 yil bolghan we 50 yil bolghan
xatire
künini köz aldingizgha keltürüsh. Bolsa buni
xanimingiz yaki éringiz bilen
birlikte qiling. Ashu 25 yaki 50 yil jeryanidiki her bir künde siz
aile
munasiwiti üstide ter aqquzup érishmekchi bolghan
ehwallarni toluq tesewwur
qilip béqing.
Siz
hazirqi kespingiz bilen shughullinip, pénsiye
yéshigha toshqan waqittiki ehwalni tesewwur qilip béqing.
Siz öz kespingizde
qandaq töhpilerni yaritishni, qandaq netijilerni qolgha
keltürüshni isteysiz? Pénsiyige
chiqqandin kéyin néme qilmaqchi?
Siz
ölüp ketkendin kéyin sizning millitingiz, sizning
xelqingiz sizni qaysi teriqide este saqlishini isteysiz? Ular sizning
hayatingizni qaysi shekilde xatirilishini arzu qilisiz? Siz
üchün xelqingiz kelgüside
öz perzentlirini sizning qebringizge apirip, qebringizge gül
qoyup xatirilep
kelgini muhimmu, yaki ular sizning ana tilning bügünkidek bir
yoqap kétish
tehditi astida qélishigha sewebchi bolushtek tarixiy
jinayitingiz üchün
perzentlirini qebringizning üstige teret qildurup qaytip kelsimu
meylimu?
Yuqiriqi
ishlarni tesewwur qilghanda imkanqeder
oy-pikringiz keng-kölemlik bolsun, mezmun konkrét bolsun,
héssiyat köprek
bolsun, paydilan'ghan sézimingizning turlirimu imkan qeder
köprek bolsun. Siz
bu usullardin paydilinip özingizning qimmet qarishining
néme ikenlikini
biliwalalaysiz. Siz özingiz üchün néme eng
muhimliqi, özingizning néme
bolmaqchi we néme ishlarni qilmaqchi ikenlikingizni
teltöküs éniqlap chiqishqa
intilgen waqtingizda, özingizni we bashqilarni qattiq
hörmetleydighan bolisiz. Qiliwatqan
ishingizni bügün we etining dairisi ichidila emes, uningdin
jiq keng bolghan
bir daire ichide oylaydighan bolisiz.
2)
Tesewwur qilish we mueyyenleshtürüsh
In’glizchida
"shexsiy rehberlik iqtidari" yaki
"shexsiy lédirliq iqtidari" dégen bir uqum bar. Bu xil
iqtidargha ige
kishiler hergiz bir waraq qeghezge özining kishilik hayat pilanini
(In’glizchida
bu yerdiki "pilan" ni "mission statement" deydighan bolup,
men bu yerde "mission statement" ge téximu muwapiq
kélidighan bashqa Uyghurche
söz tapalmay qaldim) yézip chiqish bilenla boldi qilmaydu.
Uning ornigha
özining kelgüsi toghrisidiki tesewwuri bilen öz
qimmitini özining aldigha tizip
qoyup, özining kündilik turmushini özi üchün
eng muhim bolghan ishlargha
toghrilaydu. Eger siz mushundaq yashash yolini tallighan bolsingiz,
özingizning
kündilik turmushini özingizning ömürlük
pilaningiz bilen birleshtürüp, toxtimay
algha qarap ilgirilep méngishingizda, sizning küchlük
ong méngingiz sizge
nahayiti zor yardem qilalaydu.
Men
özümning burunqi bir-ikki yazmisida tilgha élip
ötkinidek, men toluqsiz otturida oquwatqan waqtimda oqushni eng
axirqi
pelligiche oqush, özümning iqtisadiy teqdirini özgertish
we bir bextlik aile
qurup chiqishni özümning hayatliq pilani qilip turghuzdum.
Aliy mektepke
chiqqandin kéyin bolsa bu üch pilan'gha "bashqilar
qilalighan ishni Uyghurlarmu
qilalaydu" dégenni ispatlashtin ibaret yene bir pilanni qoshtum.
Shuningdin
tartip men her küni qilidighan ishlarni ashu pilanni emelge
ashurushqa
paydiliqmu-emesmu, dégen asasta tallidim. Adem yash waqtida
heweslinip
qilidighan ishlardin asasen waz kechtim. Özümning kespiy
oqushi, chet el tili
öginishi we oqughuchilar xizmitidin ibaret uch ishimni eng yuqiri
ölchem bilen
yaxshi ishlidim. "adem japa-chekken'ge we qattiq ishligen'ge
ölüp
qalmaydu" dégen sözni bashtin-axir özümning rohiy
yölenchüki qilip, her
küni 12 saettin 16 saetkiche ishlidim. Men bügünki
kün'ge mana ashundaq bir
yolni tutush arqiliq érishtim. Öz béshimdin
ötküzgen bu ehwal men yuqirida
teswirligen uqumlargha mas kélidighan bolghachqa, men uni bu
yerde yene
qisqiche bayan qilip qoyushni muwapiq kördüm.
Yuqirida
men "tesewwur qilish" üstide qisqiche
toxtaldim. Emdi "mueyyenleshtürüsh" üstide azraq
toxtilay. Men bu
uqumni bir misal arqiliq chüshendürimen. Sizni öz
perzentige heqiqiy türde
chongqur köyidighan dada bolup, buni özining hayatliq pilani
ichidiki eng muhim
qimmetlerning birsi dep békitken, dep perez qilayli. Hemde sizni
her küni
balliringizning qilghan ishidin razi bolmay, achchiqlapla
yüridighan birsi, dep
oylayli. Ashundaq bir ehwal astida, siz özingizning ong
méngisining tepekkur
qilish küchidin paydilinip, bir "mueyyenleshtürüsh
xéti" yézip
teyyarlap, shu arqiliq özingizning künlük turmushini
özingizning eng muhim
qimmetlirining birsi bilen zich maslashturalaysiz. Bundaq
"mueyyenleshtürüsh xéti" ning mundaq besh alahidiliki
bolidu: özige
xas bolush, ijabiy bolush, hazirqi ehwal üstide bolush, köz
aldigha keltürgili
bolidighan bolush, we héssiyatqa bay bolush. Shunglashqa siz
mundaq bir xetni
yézishingiz mumkin: "men mundaq bir ish bilen chongqur
qanaetchanliq hés
qilimen: balilirim toghra ish qilmighanda, men ulargha eqil ishlitip,
köyünüp,
keskinlik bilen, hemde öz-özümni kontrol qilghan asasta
muamile qilimen."
shuningdin bashlap her küni bir qanche minut waqit chiqirip,
könglingiz bilen
bediningizni bir rahet, bésimsiz haletke ekélip turup,
shu bir künde yüz
béridighan ishlarni tesewwur qiling. Baliliringizning toghra
qilmaydighan
ishlirini tepsiliy köz aldingizgha keltürüng. Siz
olturidighan orunduqning
rextini, putingizning astidiki yerni, uchingizdiki popaykini, qizingiz
kiyidighan könglekni, uning chirayidiki ipadilerni tesewwur
qiling. Siz bu
ishlarni qanche janliq we tepsiliy tesewwur qilsingiz, u ishlar
rastinila yüz
bergende ular sizge hergizmu bir tasadipiy ehwal bolup tuyulmaydu.
Shuning
bilen qizingiz adette sizni qattiq xapa qilidighan ishtin bir qilsa,
siz
uninggha burunqidek muamile qilmay, siz alliqachan öz
könglingizde
mueyyenleshtürgendek, bu ehwalni chongqur söygü,
küchlük eqil-paraset we
öz-özingizni nahayiti yaxshi kontrol qilghan asasta yaxshi
bir terep qilisiz.
Démek,
"tesewwur qilish we mueyyenleshtürüsh"
emeliyette bir xil özining könglini özi programmilash
jeryanidur. Bu jeryanda
siz özingizning eng muhim bayliqining birsi bolghan ijadkarliqqa
we tesewwurgha
bay ong méngingizdin paydilinip, özingizning
ömürlük pilaningizni tüzüp chiqip,
uni özingizning kündilik turmushingiz bilen
birleshtürisiz. Eger xata nersini
tesewwur qilsingiz, choqum xata netijini keltürüp chiqirisiz.
Eger siz
yuqiriqidek bir qeghez yüzige yézilghan
"mueyyenleshtürüsh xéti"
boyiche ish körsingiz, siz her küni öz-özingizni
özgertip mangisiz. Siz
özingizning ata-anisi, özingizning jem'iyiti,
özingizning hökümiti, özingizning
érisiyetliki yaki özingizning muhiti sizip bergen siziq
bilen emes, özingiz
tallighan qimmet sistémisi boyiche yashap mangisiz.
Amérikida
yashaydighan matématika doktori Charles
Garfield ependi NASA da ishligen bir mezgil waqit ichide, u yerdiki
alem
uchquchilirining xizmet iqtidarigha heyran qalghan. Shuning bilen
xizmet
iqtidari nahayiti yuqiri kishilerni yaxshiraq chüshinip
béqish uchun, u
psixologiye kespide yene bir doktorluq unwani élip, ishni
adettin tashqiri
derijide yaxshi qilidighan kishiler üstide tetqiqat élip
barghan. Uning
bayqishiche, ömride chong ishlarni qilalighan kishilerning bir
ortaq xaraktéri,
ular yiraqni köreleydiken, we kelgüsini toghra tesewwur
qilalaydiken.
8.
Axirqi Söz
Men
aldinqi qétim teyyarlighan "Uyghurlar döt emes,
eqilliq" dégen yazma tor betliride élan qilin'ghandin
kéyin, nurghun
oqurmenlerdin élxet tapshurup aldim. Wetendiki bashqa Uyghur
yashlirining
oylighanlirinimu bilip béqish meqsitide, men Google arqiliq
maqalining témisini
kirgüzüp izdep, ashu maqalini chiqarghan, wetendiki Uyghur
yashliri yasighan 66
Uyghurche tor bétini tépip, ulardiki inkaslarning
hemmisini körüp chiqtim. Men
u inkaslarni oqush arqiliq xéli köp yéngi nersilerni
biliwaldim. Hemde zor
ilham aldim. Ularning ichide rindan ependim "erkin sidiq néme
démekchi"
(http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-81439-fpage-0-toread--page-1.html)
dégen bir témida, we bidar-qutlan ependim "biz qaghidin
aq, séghizghandin
saqmu?" (http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20308)
dégen
bir témida yazma teyyarlaptu. Ular buning üchün
xéli köp küch we waqit serp
qilghan bolup, ularning yazghini méning yazmamning mezmunini
téximu béyitip
béridighanliqi muqerrer. Ghalip barat ependimmu özining
2002-yili yazghan,
méning yazmam bilen oxshash meqsettiki bir yazmisini bir qisim
tor betlirige
chiqirip qoyuptu (http://www.orkhun.com/BBS/read.php?tid=1711).
Men
mushu
pursettin paydilinip, "Uyghurlar döt emes, eqilliq" dégen
yazmini
teyyarlash, uningdin minglighan, ong-minglighan Uyghur yashlirini
xewerdar
qilish, hemde uning mezmunini téximu kücheytish yolida
küch chiqarghan barliq
qérindashlirimgha, méning bu yazmamgha qarita semimiy
inkas yézip qaldurghan
barliq oqurmenlerge ching könglümdin teshekkür
éytimen. Shundaqla qolidin
kélidighan qérindashlarning buningdin kéyinmu men
yazghan nersining mezmunini
toluqlaydighan, kéngeytidighan we béyitidighan nersilerni
yézip yollap
turushini semimiy ümid qilimen.
Men
yuqirida tilgha alghan 66 tor bétidiki inkaslar
ichide "biz qandaq qilsaq özimizning milliy mewjutluqini saqlap
qalalaymiz?" dégen soalni bir qanche yerde uchrattim. Men
wetendiki
yashlardin élxet arqiliqmu "sizche biz buningdin kéyin
qandaq qilsaq
bolar?" dégen soalni pat-pat tapshurup élip turuwatimen.
Biz buningdin
hazir Uyghur jem'iyitidiki millet teqdirige bolghan endishe we
ensireshning
qaysi derijide éghirlashqanliqini hés qilalaymiz.
Buningdin kéyin qandaq qilish
mesiliside, hazir her bir Uyghur duch kelgen tallash yoli, bir-birini
heqiqiy
türde yaxshi körüp muhebbetleshken bir jüp yashning
bir-biridin ayrilishqa
mejburi qilin'ghandiki tallash yoli bilen oxshiship kétidu. Eger
siz ashu bir
jüp yashning birsi bolup qalsingiz, qandaq qilattingiz?
Méningche sizge mundaq
ikki asasliq yol bar. Uning birsi tamaka chékip, haraq ichip,
xéroin yaki
yensuen chümado (http://www.bilik.cn/?dp-bbsthread-20274.html
ni
körüp béqing)
ishlitip, sol we ong méngingizning bir qisim yaki mutleq
köp iqtidarini
ishlimes qilip qoyup, shu arqiliq özingizning dert-peryatlirini
yoshurup
yashash. Bu yolni tallighanlarning beziliri nahayiti yash turupla bu
alemdin
ayrilidu. Yene beziliri ashundaq bir chüshkünleshken we
zeipleshken halette
yene xéli uzun yashisimu, ularning ailige, jem'iyetke we
milletke élip kelgen
awarichiliki we ziyanliri yash turupla tügep ketkenler bilen
sélishturghanda
téximu köprek bolushi mumkin. Roshenki, bundaq ademler
xelq-alem aldida anche
zor qimmetke ige emes, yaki bolmisa minus qimmetke ige. Siz tallisingiz
bolidighan yene bir yol, mushu yazmida tonushturulghan ong
méngini ishqa sélish
usuli boyiche ong méngingizning küchidin toluq paydilinip,
özingizning hayat
pilaningizni estayidil tüzüp chiqip, bügündin
bashlap özingizning künlük
turmushingizni ashu hayat pilaningizgha toghrilap turup yashash.
Eger siz
yuqiriqi misaldiki bir jüp yashning birsi bolup
qélip, sizni qiz dostingiz yaki oghul dostingiz tashliwetken
bolsa, sizning
kéyinki qétim muhebbette meghlup bolmasliqingizning bir
sherti, siz kem dégende
özingizning hazirqi halitini saqlap qélish, yaki mumkin
bolsa özingizni her
jehette hazirqidinmu bekrek küchlendürüsh. Bu ish bir
millet üchünmu oxshash.
Siz peqet oz küchingizge tayinip burunqidin küchlinip
mangghandila, özingizning
nersilirini bashqilargha tartturup qoymaysiz. Bezilirini tartturup
qoyghan
teqdirdimu, uningdinmu yaxshiraqigha qayta érisheleysiz.
Men
ushbu yazmining aldinqi bir qismida teswirligendek,
ademning ong méngisi adem bir tasadipiy échinishliq
weqege yoluqqanda eng
yaxshi ishleydu. Méningche hazir Uyghur jem'iyitide ong
méngini mushu usul
bilen ishqa sélishning pursetliri intayin köp. Etrapingizda
yüz bériwatqan
ishlargha obdan sep sélip béqing. Quliqingizgha
kiriwatqan awaz-uchurlargha
obdan diqqet qilip béqing. Ishinimenki, eger "Uyghur"
dégen bir nerse
sizning rohiy dunyayingizda bir muhim orunni igiligenla bolsa, hazir
közingiz
bilen körüwatqan körünüsh we uchurlardin,
quliqingiz bilen anglawatqan
awazlardin özingizning ong méngisini oyghitip, ishqa
sélip, aktip saqlaydighan
nersilerdin bir demdila bir munchisige ige bolalaysiz. Men
Amérikida turupmu
ashu ishlarni melum derijide qilip kéliwatimen. Shunga sizning
ashundaq
qilalaydighanliqingizgha téximu bekrek ishinimen.
1970-yillarning
béshida men toluqsizda oquwatqan
waqtimda, méning dadam ishleydighan mektep bir herbiy polikining
rehbiriy orni
qilip ishlitildi. Her shenbe küni axshimi mektepning meydanida
herbiylerge kino
qoyup bériletti. Melum bir shenbe küni chüshtin
kéyin men kino qoyghuchining
waskétbol oynawatqanliqini körüp qaldim.
Waskétbol meydanining yénida saqlap
turup, u kino qoyghuchi meydanning sirtigha top bashlash
üchün chiqqanda, men
uningdin: "bügün néme kino qoyulidu?" dep sorisam, u
manga "lao wéi"
(«老萎»?) dep jawab
bergen idi, top oynawatqan qalghan herbiylerning hemmisi
külüshüp ketti. U
chaghlar biz her küni mektepte maw zédongning "xelqning
armiyisi bolmisa,
xelqning héch nersisi bolmaydu" dégendek
söz-üzündilirini oqup yürgen
waqit idi. Yuqiriqi jawab méni qattiq ghezeplendürdi.
Ghururumgha qattiq tegdi.
Men nechche kün özümni qoyidighan yer tapalmidim. Bir
hepte tüzükrekmu
uxliyalmidim. Nechche qétim u kino qoyghuchining ustidin erz
qilishnimu
oylidim. Lékin, u top oynighuchilarning ichidimu, mektepte
turuwatqan barliq
herbiylerning ichidimu birer Uyghur bolmighachqa, eger men erz qilsam,
qalghan
top oynighuchilar "bu bala yalghan gep qiliwatidu. U undaq
démidi."
deydighanliqigha, shuning bilen méning erzim qilche
aqmaydighanliqigha közüm
yetti. Bu weqe hazirmu köz aldimda xuddi tünügün
bolghandekla turidu. Men öz
béshimdin ötküzgen mushuninggha oxshash kemsitilgen,
insanliq ghururum depsende
qilin'ghan weqeler xéli köp bolup, ular ésimde
hazirmu eynen saqlaqliq. Her
qétim iradem boshap qalghanda, men ashu weqelerni esleymen.
Baliliq dewrimde
duch kelgen iqtisadiy qiyinchiliqlarni, yurtumda yüz bergen her
xil pajielerni
esleymen. Yurttikiler hazir duch kéliwatqan her xil xorluqni
köz aldimgha
keltürimen. Shuning bilen qaytidin rohlinip kétimen.
Nurghun yashlar mendin
"sizning shunche uzun yil shunche qattiq tiriship mangalishingizdiki
sir
néme?" dep sorighan idi. Bu sir, méning yuqirida bayan
qilin'ghinidek bir
hayat pilanimning bolushi, özümning hemme herikitini ashu
pilanni emelge
ashurushqa toghrilighanliqim, hemde mushu yerde sözlep otken usul
bilen özümni
toxtimay rohlandurup turghanliqimdin ibarettur. Men özümning
burunqi bir
yazmisida "adem xuddi qayghuni küchke aylanduralighinidek,
ghezepnimu we
nepretnimu küchke aylanduralaydu." dégen idim.
Méning bu sözümde néme
közde tutulghanliqi oqurmenlerge hazir ayding boldi, dep oylaymen.
Bidar-qutlan
ependi özining yuqiriqi yazmisida 1901-1937
yillarda yashighan dangliq Uyghur maaripchi Memtili Tewpiq
(http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=295&extra=page%3D1)
ependi üstide toxtilip mundaq deydu: "eyni chaghda memtili
ependining
maashini östürmisimu, uninggha unwan bahalap bermisimu,
türlük yardemler
bérilmisimu, eksiche xah hökümettin, xah nadan xelqtin
qilche xushalliq
körmisimu, özining némishqa oqutquchiliq
qilidighanliqini bilip, wezipisini
tonup, ot ichide yashighan iken." men öz ömrümde
Uyghurlar ichidiki
memtili tewpiqtek ademlerni köp uchrattim. Hazirmu uchritip
turuwatimen.
Bezilirining öyige bérip bir nechche axsham qonup,
uzun-uzun parangliship
keldim. Ularning ehwaligha obdan sep salsingiz, ularning turmushi
intayin
addiy. Oy tutushimu nahayiti addiy. Oyidiki nersilerning anche tayini
yoq.
Balilirining oyunchiqimu yoq. Turmushqa bolghan hewisi we telipimu
intayin
töwen – ular peqet ach qalmisa, yalingach qalmisa, oysiz
qélip talagha chiqip
qalmisila boldi. Lékin tapqinining hemmisini milletke ataydu.
Ular néme üchün
ashundaq qilalaydu, bilemsiz? Ademning kündilik turmushi bilen
ömürlük hayati
aile, kesip, jem'iyet, millet we weten qatarliq oxshimighan nersini
merkez
qilghan bolidu. Memtili tewpiqqa oxshash kishiler milletni özining
ömürlük
hayatining merkizi qilghan. Shunga ular özining hemme ishini
özining milletke
qoshqan töhpisi arqiliq ölcheydu. Millet üchün
qilghan ishidin qanaetchanliq
hés qilidu. Milletke qilghan ishidin bext tapidu.
Hemme
ademdin memtili tewpiq we shuninggha oxshash bashqa kishiler özige
qoyghan
telep bilen oxshash telepni qoyush orunluq ish emes. Emeliyetke uyghun
ishmu
emes (éhtimal buningdin 5-6 esir ilgiri, Uyghurlar milliy rohni
hemmidin üstün
orun'gha qoyup, milliy rohqa étiqad qilip, ottura asiyani sorap
yashighan
waqitta, köpinche kishiler özige ashundaq telep qoyup
yashighan bolushi
mumkin). Lékin, bir adem aile, kesip we jem'iyet qatarliq
sahelerde bir
tengpunglashqan hayatni saqlap turupmu, millet üchün yene
nurghun ishlarni qilip
béreleydu. Uyghur diyarida buning misalliri intayin köp.
Her bir adem öz
turmushida oxshimighan rollarni ada qilidu. Uning oxshimighan sahede
mes'uliyiti bolidu. Mesilen, méning bir shexsi bolush, bir aile
bashliqi
bolush, bir dada bolush, bir injénér bolush, we bir
Uyghur bolush rolum bar. Bu
rollarning hemmisi intayin muhim. Eger
siz özingizning hayat pilaningizni öz hayatingizdiki muhim
rollar boyiche yézip
chiqsingiz, u pilan nahayiti tengpunglashqan bolidu. Bundaq pilan
sizning her
bir rolingizni köz aldingizda intayin roshen namayan qilip turidu.
Siz shu
arqiliq öz rolliringizni muddetlik tekshürüp, melum bir
rolning sizni pütünley
igiliwélishi bilen bashqa muhim rollarni ada qilalmay
qélishingizning aldini
alalaysiz. Ömürlük hayat pilanini oylash ong
méngining ishi. Uni yézip chiqish
bolsa sol méngining ishi. Eger
siz uni yézip chiqishqa urunup béqip, özingiz
qanaetlen'güdek yézip chiqalmay
qalsingiz, ariliqta bir heptidek waqitni
ötküzüwétip, uni sol qolingizda yézip
béqing (sol qolingizni ong méngingiz bashquridu; uni
chirayliq yazalmisingiz
kérek yoq). Özingizning barliq muhim rollirini yézip
chiqip bolghandin kéyin,
emdi siz ashu rollarning her birside yetmekchi bolghan uzun-muddetlik
nishanliringizni bir-birlep yézip chiqing. Bu jeryanda ong
méngingizning
tesewwur qilish we ijat qilish iqtidaridin, qelbingizdiki sizge
nimining
toghra, nimining xata ikenlikini dep béridighan ichki
sézimingizdin, we siz
hazirghiche bashqa ülgilerdin érishken ilhamlardin toluq
paydilining. Mushundaq
tüzüp chiqqan nishan sizning toghra prinsipingiz bilen
birleshken bolidu.
Tébbiy qanuniyetlerge uyghun bolidu. Shunga ularni emelge
ashurghili bolidu.
Uning üstige, bu nishanlar bashqilar sizge tüzüp bergen nerse
bolmastin, sizning öz
nishanliringiz. Uningda sizning chongqur qimmet qarishingiz, sizning
özingizge
xas talantingiz, we sizning ömürlük arzuliringiz eks
etken. Hemde ular sizning
hazirghiche bolghan öz emeliyitingiz arqiliq tawlan'ghan.
Shunglashqa ular
nahayiti mukemmel bolidu. Shundaq qilip siz tallighan rollar bilen ashu
her bir
rollardiki siz békitken nishanlar sizning hayatliq yolingiz
bilen ilgirilesh
yönilishingizni körsitip béridu. "biz buningdin
kéyin qandaq qilishimiz
kérek?" dégen soalning nurghun jawabliri bar. Uning
birsi: "qanundin
paydilinip, özingizning we milletning menpeetini qoghdang." emdi
"qaysi qanundin?" dep sorishingiz mumkin. Siz ishni
http://dewir.blogbus.com
tiki bezi
qanunlarni oqushtin bashlisingiz
bolidu.
Men ushbu
yazmini yézip teyyarlash üchün körgen
kitab-matériyallarning héch birside
"millet" dégen söz tilgha élin'ghan emes. Undaq
bolushi, bu
kitab-matériyallarning yazghuchiliri tewe bolghan milletlerning
ehwali Uyghurlarning
hazirqi ehwaligha tüptin oxshimaydighanlighidindur. Uyghurlarning
buningdin
kéyinki teqdirining qandaq bolushini her bir Uyghurning
buningdin kéyin
tutidighan yoli belgileydu. Uyghurning tili, dini, medeniyiti,
orup-aditi,
exlaqi, we qimmet qarishini, qisqisi, Uyghurlarning milliy mewjutluqini
saqlap
qélishta her bir adem nahayiti chong rol oyniyalaydu. Men bu
nersini her bir Uyghurning
héch qandaq waqitta ésidin chiqirip qoymasliqini
ümid qilimen.
Bu
maqalini héch kimdin ruxset sorimay menbesini eskertken halda
bashqa
torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.
Eger bu
yazmidiki tor bet ulanmiliri ishlimey qalsa, siz meripet tor
béti
www.meripet.com ning eng astidiki "erkin sidiq yazmiliri" dégen
sehipige kirip, méning mushu yazmamning Uyghur latin herpliride
yézilghan
nusxisini achsingiz, uningdiki tor bet ulanmilirining hemmisi toghra
ishleydu.
Tehrirligüchi:
orxun Uyghur tarixi tor béti (http://www.orkhun.com)
din Yawuz.
© Copyright 2004 Uyghur Meripet Torbeti