Ong Ménge bilen Sol Ménge
 
Erkin Sidiq
2008-yili 12-ayning 1-küni  

Kona yéziq nusxisi: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20529&extra=page%3D1

Men imkanqeder köprek nerse öginiwélish üchün öz kespim bilen héch qandaq munasiwiti yoq séminarlarghimu imkaniyetning bariche qatnishishni özümge adet qiliwalghan bolup, shangxeyde oqughan bir yil, yaponda oqughan ikki yérim yil, we Amérikigha kelgendin buyanqi 20 yilning hemmiside bu adetni dawamlashturup keldim. Bolupmu men 2004-yili 1-ayda hazirqi idaremdiki ishqa kirgendin buyan, burunqigha peqetla oxshimaydighan, "kishilik tereqqiyat" (In’glizche "personal development" yaki "personal growth") qa ait séminarlarghimu xéli köp kireleydighan boldum. Bizning idaridiki séminarlar we idaridiki hemmeylen üchün orunlashturulghan yighinlarning hemmisi idarining xizmetchiliri öz ixtiyarliqi bilen qatnishidighan paaliyetler bolup, men özümning qiziqishi bilen ulargha imkanqeder toluq qatnishishqa tiriship keldim. Yalghuz 2008-yili bir yilning ichidila ademning méngisige ait bilimlerni öz ichige alghan séminarlardin jem'iy üchige qatnashtim. Idarimizning bundaq séminarlarni orunlashturushtiki meqsiti peqet birla. U bolsimu, idarimizdiki xadimlarni özining yoshurun qabiliyitini eng yuqiri derijide jari qildurup, ish ünümini imkaniyetning bariche yuqiri kötürüp, shu arqiliq özi arzu qilghan xizmet derijisige ösüsh imkaniyitige ige qilishtin ibaret.
 
Men aldinqi maqalemde "köngülni programmilash" we ménge bilen bedenning munasiwiti üstide toxtaldim. Mushu uqumlargha nahayiti yéqin bolghan yene bir uqum bar. U bolsimu, ademlerning méngisining ong ménge bilen sol méngidin ibaret ikki parchidin teshkil tapidighanliqidin ibaret. Ménge ishlitish ehwalining oxshimasliqqa qarap, ademlerni mundaq üch xildiki ademlerge ayrish mumkin: sol méngisi üstünlükni igileydighanlar, ong méngisi üstünlükni igileydighanlar, we ikkila méngisini oxshash derijide ishlitidighanlar. Men burun bu heqte bezi geplerni anglighan, bezi nersilerni oqughan bolsammu, ulargha dégendek qétirqinip diqqet qilip ketmigen ikenmen. Peqet yuqirida tilgha alghan üch séminarlargha qatnishish arqiliq mushu heqte bir qisim sistémiliq chüshenchige ige boldum. Hemde bu heqte téximu köprek nersilerni biliwélish üchün, bosh waqtimdin paydilinip, bir az izdinip, bir qisim matériyal yighdim. Men hazir özüm igiligen bilimler asasida özümning ménge ishlitish usulini asta-asta chüshinishke bashlidim. Ushbu yazmamda men hazirghiche toplighan matériyallargha we igiligen bir qisim bilimlerge asasen, sol ménge bilen ong ménge toghrisidiki asasiy uqumlarni qisqiche tonushturup otimen. Men bilimen, Uyghur diyaridiki nurghun qérindashlirimiz hazir qandaq qilip ach qalmasliq, yalingach qalmasliq, oysiz qalmasliq üchün tiriship-tirmishiwatidu. Milletning eng chong ghem-qayghusi qandaq qilip milliy mewjutluqni saqlap qélishtin ibaret boluwatidu. Mushundaq bir ehwal astida, ong ménge bilen sol ménge heqqidiki uchurlarning hazirche bir qisim kishilerge anche kériki bolmasliqi turghanla gep. Lékin, Uyghurlar ichide asasliqi eqliy emgek bilen shughullinidighan kishiler, mesilen, emel ehli, oqughuchi, oqutquchi, maaripchi, ziyaliy, tetqiqatchi, yazghuchi, shair, we kompozitorlarmu az emes. Bu qérindashlirimiz özini ilmiy asasta qanche toluq chüshense, özining yoshurun qabiliyitini shunche yaxshi jari qildurup, téximu sistémiliq, téximu ilmiy we téximu retlik bolup, turmushning hemme saheliride burunqidin yaxshiraq netijige érisheleydu. Bu nuqta yash-ösmürler üchün téximu muhim. Adem yash waqtida yekünlep chiqqan bezi usul we tejribe-sawaqlar özining kéyinki ömrige nahayiti zor payda élip kélidu. Yaxshi usulni köprek bayqighanlar muweppeqiyetke asanraq we köprek érishidu. Mesilen, men biliwal tor béti bilen ötküzgen yazma söhbetning bir yéride, adem bir ishni qilip charchighanda, u ish bilen munasiwetsiz bashqa bir ishni qilsa, yenila yaxshi ünümge érishkili bolidighanliqini, shu arqiliq waqit israpchiliqining aldini alghili bolidighanliqini tilgha alghan idim. Ushbu yazmamni oqup chiqsingiz, yuqiriqi ishning néme üchün ashundaq bolidighanliqini chüshiniwalalaysiz. Shunga men öz ömride özining yoshurun küchidin eng yuqiri derijide paydilinishni isteydighan her bir qérindishimizning bu yazmini kem dégende bir qétim oqup chiqishini tewsiye qilimen.
 
In’glizchida "intuition" dégen bir söz bar bolup, uning In’glizche lughettiki menisi "héch qandaq ispatlap höküm chiqirish jeryanini bashtin kechürmeyla, melum bir pakit yaki heqiqet toghrisida biwasite érishken chüshenche" iken. In’glizche-Uyghurche intérnét lughiti http://dict.yulghun.com/ de bu sözning menisi "héssiy tuyghu" dep chüshendürülüptu. Men ushbu yazmamda "intuition" dégen menidiki sözni xéli köp yerde ishlitimen. Lékin manga nisbeten "héssiy tuyghu" dégen söz bu In’glizche sözning menisini dégendek toluq ipadilep bérelmeydighandek tuyulghan bolghachqa, her qétim "tuyghu" dégen sözni ishletkende, könglümning bir yéri yérim boluwatidu. Shunga "intuition" ning menisini yaxshiraq chüshendürüp béridighan Uyghurche sözni bilidighan oqurmenler bolsa uni manga élxet arqiliq dep bérishini ümid qilimen. In’glizche "insight" dégen sözmu hem shundaq. Uning In’glizchidiki menisi "melum bir shey'ining heqiqiy mahiyiti toghrisida héssiy tuyghu ("intuition ") arqiliq hasil qilghan chüshenche" bolup, yuqiriqi lughette bolsa "perqlendürüsh qabiliyiti, nezer daire, körgen-bilgini" dep chüshendürülüptu.
 
Amérikida insan méngisi toghrisidiki tetqiqatlar nahayiti tereqqiy qilghan bolup, bu heqte yézilghan kitablarmu nahayiti köp. Mesilen, dan pink (http://www.danpink.com) isimlik bir mutexessis yazghan "bir pütünley yéngi qelb" (In’glizche " A whole new mind ") dégen kitab bar bolup, bügün men ashu kitabni www. Amazon. Com tor bétige kirgüzüp baqsam, mushu kitabtiki mezmun bilen munasiwetlik kitablardin 2,359 danisi tépildi. Amérikida bu heqtiki mexsus ayliq jurnallarmu bar. Uning birsi "ilmiy Amérikiliqlarning köngül jurnili" (In’glizche " Scientific American Mind Magazine ", http://www.sciam.com/sciammind/) dep atilidu. Bulardin bashqa, Amérikida mexsus ong méngining küchidin qandaq paydilinish, we ong ménge bilen sol méngidin ünümlük paydilinish usulliri dégendek mezmunlarda her xil kespiy we bashqurush xadimlirigha telim-terbiye élip baridighan shirketlermu xéli köp iken. Bizning idaride yuqiriqi üch séminarlarni élip barghanlarmu ashundaq shirketning ademliridur.
 
1. Ikki Ménge, Bir Beden
 
Kishiler bir bedende ikki ménge barliqini eng aldi bilen buningdin 65 milyon yil igiliri yashighan dinozawr (In’glizche "dinosaurs") da bayqighan. In’glizche " Tyrannosaurus Rex " dep atilidighan bir dinozawr ning beden éghirliqi 4 tonnidin 6 tonnighiche kélidighan bolup, bundaq chongluqtiki beden'ge bir ménge kichiklik qilidighan bolghachqa, yaratquchimiz bu dinozawrgha ikki ménge bergen iken. Uning birsi dinozawrning béshida bolup, bu ménge körüsh, anglash we tughush xususiyiti (In’glizche "procreative instinct") qatarliq sézimlerni bashquridiken. Yene birsi dinozawrning quyruqida bolup, bir yerdin yene bir yerge yötkilish we tasadipiy hadisilerni kontrol qilish ishlirini bir terep qilidiken.
 
Yaratquchimiz insanlargha dinozawrningkige oxshash ikki ménge bermey, peqet bir ménge bérip, bu bir méngini ikkige bolup bergen iken. Shunga insanlarning méngisi sol yérim ménge bilen ong yérim méngidin ibaret ikki parchigha bolinidu. Sol méngining renggi köküshrek bolup, ong méngining renggi aq bolidu. Sol ménge bilen ong méngining inchike tüzilishide buningdin bashqa perqlermu bar bolup, bu "anatomiyilik simmétrik bolmasliq", dep atilidu. Insan méngisining bu ikki parchisi peqet körünüsh we tüzülüshtin bir-biridin perqliq bolup qalmastin, ularning oylash we bilish usulimu bir-birsiningki bilen oxshash bolmaydu. Hemde ularning funksiyisimu bir-biriningkige peqetla oxshimaydu. Bu "funksiyide simmétrik bolmasliq", dep atilidu.
 
2. Ikki Méngining Oxshimighan Funksiyiliri
 
Kishiler "ménge üstünlüki nezeriyisi" dégen ilim üstide tetqiqat élip bériwatqinigha hazir nechche on yil boldi. Bu nezeriyini In’glizchida " Brain dominance theory " dep ataydu (men bu sahede téximu ilgirilep izdinishni isteydighanlargha ongayliq bolsun üchün bu nezeriyining In’glizche atilishinimu yézip qoydum). Bu sahede hazirghiche bayqalghan bilimler mundaq bir nersini ispatlap berdi: insan méngisining sol we ong teripidin ibaret ikki qismi oxshash bolmighan artuqchiliqqa ige bolup, oxshash bolmighan rolni öteydu, oxshash bolmighan uchurlarni bir terep qilidu, hemde oxshash bolmighan ishlargha mes'ul bolidu. Yeni sol ménge bekrek logikiliqqa we sözlerge mayil bolup, ong ménge bolsa héssiy tuyghu bilen ijadkarliq we tesewwurgha bay kélidu. Sol ménge gep-sözlerni bir terep qilidighan bolup, ong ménge bolsa sür'etlerni bir terep qilidu. Sol ménge bir nersining parchiliri yaki bölekliri toghrisidiki uchurni bir terep qilidighan bolup, ong ménge bolsa ashu parchilar yaki böleklerdin tüzülgen bir pütünlük hemde ashu parchilar otturisidiki munasiwetke ait uchurlarni bir terep qilidu. Sol ménge bir nerse üstide analiz élip baridu, we yaki bir nersini parchilaydu. Ong ménge bolsa nersilerning birikmisi toghrisidiki uchurni bir terep qilidu, we yaki bir nersining parchilirini birleshtüridu. Sol ménge bir nersini ilgiri-kéyinlik tertip boyiche oylashqa mayil bolup, ong ménge bolsa bir nersini omumyüzlük we birla waqitta oylashqa mayil bolidu. Sol ménge waqitqa baghlan'ghan bolup, ong ménge bolsa waqitqa baghlanmighan bolidu.
 
Sol ménge ademning her xil shekildiki alaqilishish paaliyitige mes'ul bolidu. Shunglashqa birer mashina weqesige uchrashqa oxshash seweb tüpeylidin sol méngisi zeximlen'gen ademning sözlesh iqtidari éghir derijide nacharlishidu. Undaq ademning éghiz we qol herikitimu intayin qiyinlishidu. Shu sewebtin bolqa bilen miq qaqalmas bolup qalidu. Ong ménge bolsa alaqilishish bilen asasen munasiwetsiz bolup, u tashqi dunyadin uchur qobul qilish we ularni analiz qilishtin ibaret alahide wezipilerni öteydu. Shunga ong méngisi zeximlen'gen ademler her xil muzikilarni perq ételmeydighan, bashqilarning chirayini tonuyalmaydighan, aldidiki nersini tapalmaydighan bolup qalidu. Ong méngining bir qismi biz anglighan sözlerni chüshinishimizge mes'ul bolup, yene bir qismi bolsa bizge özimiz körgen nersilerning néme ikenlikini éytip béridu. Bashqa bir qismi bolsa öz herikitimizni pilanlishimizgha mes'ul bolidu.
 
Kishiler méngining her ikki teripini tengla ishlitidighan bolsimu, köpinche ehwalda ularning méngining bir teripini ishlitishi yene bir teripini ishlitishige qarighanda sel köprek yaki azraq bolidu. Mana bu "ménge üstünlüki nezeriyisi" ning asasliq idiyisidin ibaret. Sözni qisqa élish üchün, kitab we maqalilerde ademler bir méngisini yene bir méngisige qarighanda köprek ishlitidighan ademlerni "sol méngiliq" we "ong méngiliq" ademler, dep alidu. Hemmimizning xewiride bolghinidek, ademler mesililerni bir terep qilishta bir-biri bilen oxshimaydu. Buni biz ademlerning eqil-parasiti, dep ataymiz. Ademler eqil-paraset jehettila emes, iqtidarining namayendisi jehettimu bir-biridin perqliq bolidu. Bezi ademler gep-sözlerdin teshkil tapqan mesililerni bir terep qilishqa nahayiti qadir bolsa, yene beziler emeliyette mewjut bolup turghan nersiler bilen munasiwetlik mesililerni bir terep qilishqa qadir kélidu. Mana bular ularning sol méngiliq yaki ong méngiliq bolushidin kélip chiqqan ehwallardur.
 
Sol méngiliq ademlerning misalliridin adwokat, boghaltir we injénér qatarliqlar bar. Ong méngiliq ademlerning misalliridin bolsa keshpiyatchilar, artis bilen muzikantlar we meslihetchiler bar.
 
Eslide her bir adem ménge ishletkende, méngining bir teripidin yene bir teripige asanla öteleydighan bolsa eng yaxshi bolghan bolatti. Lékin, köp sanliq kishilerning öz méngisidiki üstünlükte turidighan teripide birdin "rahet rayoni" bar bolup, her bir ehwalni méngisining özi yaxshiraq köridighan bir teripide bir terep qilidu. Bolqa ishlitishke nahayiti usta bir adem hemme nersilerni bir tal miqqa oxshitip oylaydu. Mozduz ustam hemme nersilerni bir jüp ayaghqa oxshitip oylaydu. Mashina rémont qilishqa nahayiti amraq we nahayiti usta bir méxanik hemme nersilerni bir mashinigha oxshitip oylaydu. Qisqisi, ong méngilik kishiler bilen sol méngilik kishiler shey'ilerge oxshash bolmighan nuqtidin qaraydu. Öz méngisining melum bir "rahet rayoni"nila ishlitip, bashqa qismini ishlitishke zadila intilmeydighan kishilerni ménge ishlitish jehettiki "hurun kishiler" dep atash mumkin.
 
Biz bir sol ménge üstünlükni igiligen dunyada yashaymiz. Bu dunyada gep-söz, ölchem we logikilar eng muhim orun'gha qoyulghan bolup, insan tebiitining ijadchanliqi, köngül tuyghusi, sézimi we sen'etchiliki qatarliq yene bir teripi ikkinchi bir orun'gha qoyulghan. Mesilen, 90 pirsenttin artuq kishiler ong qolluq bolidu. Ong qolning ushshaq herikiti sol méngining paaliyiti bilen baghlan'ghan bolidu. Sol qolning ushshaq herikiti bolsa ong ménge arqiliq kontrol qilinidu. Sol ménge kishiler yaxshiraq köridighan ong qolni kontrol qilghanliqi, hemde sözleshnimu bir terep qilidighanliqi üchün, alimlar "sol ménge üstünlükni igileydu" dégen xulasini chiqarghan. Deslepki bir mezgil waqitta, kishiler sol-qolluq ademning ménge ishlitish usuli ong-qolluq ademningki bilen qarmu-qarshi bolidu, dep qarighan. Lékin, kéyinche sol qolluq ademlerning tengdin tolisi sözlerni bir terep qilishta yenila sol méngige tayinidighanliqi bayqalghan. Sözlerni bir terep qilishtin bashqa ishlarda sol-qolluqlar bilen ong-qolluqlarning méngiside qandaq perqlerning barliqi toghrisidiki tetqiqat hazirmu dawamlishiwatidu.
 
Bir ademning qaysi méngisi üstünlükni igileydighanliqini shu ademning géni bilen pisxologiyilik maslishishi keltürüp chiqarghan bolidu. Hemde bir ademning qaysi méngisining üstünlükni igilishi shu ademning oylash usuligha tesir körsitidu. Bu oylash usuli bolsa, shu ademning mahariti, bir alahide xildiki bilimlerni toplashqa bolghan hewisi bilen iqtidari, hayatqa tutqan pozitsiyisi, ish béjirish süpiti, hemde shu ademning bashqa adem, pul, maddiy mal-mülki, tebiet, hemde özini qorshap turghan bashqa barliq nersiler bilen bolghan munasiwitige tesir körsitidu. Bir méngining iqtidari yene bir méngining bedilige tereqqiy qilidu. Yeni, bizning ong méngimizni tereqqiy qildurushimiz özimizning ichki tuyghusigha tayinip heqiqet we pakitlar toghrisida toghra chüshenchige ige bolush iqtidarimizni ajizlashturidu. Bu insanlar üchün bir nahayiti paydisiz ehwaldur.
 
3. Shairlarning Ménge Ishlitish Usuli
 
Nurghun waqitlarda méngining ikki parchisi nahayiti medeniyetlik tam qoshnilargha oxshaydu. Ular dawamliq ottura tamdin bir amal qilip ötüp, yene bir terep bilen körüshüp turidu. Töwende men ong ménge bilen sol méngini almashturup ishlitidighan ishlar toghrisida bir qanche misal körsitip otimen. Oqughan Uyghurlar ichide shéir yézish bilen shughullinidighanlar xéli köp. Shundaq bolghachqa, men gepni aldi bilen shairlardin bashlay. Köpinche kishiler shéir yézish méngining peqet bir teripinila ishlitishni telep qilidu, dep oylaydu. Lékin, emeliyette undaq emes. Bir parche shéir yézish jeryani töwendikidek ménge ishlitish basquchliri arqiliq emelge ashidu. (1) shair aldi bilen ong méngisining küchi bilen bir xil ilhamgha we bir qisim oy-pikirge ige bolidu. (2) ishni sol méngige yötkep, tapqan oy-pikirlerni retlep, bir qeghezge yaki kompyutérgha yazidu. (3) ishni ong méngige yötkep, shéirning deslepki nusxisini inchikilik bilen tüzitip chiqidu. (4) shéirni élan qilip béridighanlarning közige kiriwélish üchün, ishni sol méngige yötkeydu. (5) tenqidchilerge taqabil turush üchün, oy-pikir yürgüzüshni ong méngige yötkeydu. (6) özige hujum qilghanlardin öch élish pilanini tüzüsh we usulini tépish üchün, ishni yene sol méngige yötkeydu.
 
Uyghur yazghuchilar arisida "eger yézilghan bir eserni bir tüp derexke oxshatsaq, héssiyat bilen ilhamni uning yiltizigha oxshitish mumkin" dégen söz bar. Bu yerdiki "héssiyat bilen ilham" nedin kélidu, bilemsiz? Ular yuqirida chüshendürülgendek ong méngidin kélidu. Adette sizge qattiq tesir qilidighan bir ish yüz bergende, sizning ong méngingiz eng aktip bir haletke kélidu. Buning bir misali süpitide mundaq bir ehwalni köz aldingizgha keltürüp béqing: sizning bir eng söyümlük kishingiz tuyuqsiz wapat boldi. Shuning bilen siz u kishi toghrisida bir eslime yazmaqchi boldingiz. Eger siz bu eslimini u kishi wapat bolup ketkendin kéyinki bir hepte ichide yazsingiz, uni bir yildin kéyin yazghan'gha qarighanda hemme jehette jiq yaxshi ünümge érishisiz. Otken hepte méning bir xizmetdishim ishxanamgha méni izdep kéliptu. U 2008-yili 11-ayning "Dunya roman yézish éyi" ikenlikini, özimu bu paaliyetke qatnishiwatqanliqini, sheherler ara riqabette utup chiqish üchün, los anjélis yazghuchilar guruppisi téximu köp yazghuchilargha mohtaj ikenlikini éytip, eger men bilidighan yazghuchilar bolsa uninggha dep bérishimni telep qildi. Bu paaliyetning bir mexsus tor béti bar iken: http://www.nanowrimo.org , hemde hazirghiche qaysi sheherning guruppisi romanni eng köp yazghanliqini munu tor bétidin körgili bolidiken: http://www.nanowrimo.org/eng/wordcount_stats.  Men paranglar ara uninggha sol-ménge bilen ong-méngining gépini qilsam, u "bu ishni biz hemmimiz bilimiz: adem ong méngiside oylap, sol méngiside yazidu," dédi. Démek, Amérikidiki yazghuchilar üchün bu uqum anche yat nerse emes iken. Men qandaq qilip ong méngini ishqa sélish, qandaq qilip ilham bilen héssiyatni wujudqa keltürüsh toghrisida mushu yazmamning axirida azraq toxtilimen.
 
Men hazirghiche öz yazmilirimda murekkep yaki abstrakt uqumlarni birer misal yaki weqe arqiliq chüshendürüshke tiriship kelgen bolup, oqurmenlerning bu shekilni yaxshi köridighanliqini özüm izchil türde hés qilip kelgen idim. Lékin, uning némishqa ashundaq bolidighanliqini hazirghiche bilmigen idim. Eslide kitab - maqale oqush sol méngining paaliyiti bolup, eger yazghan nerse oqurmenlerning oy-pikir yürgüzüshini arilap-arilap sol méngidin ong méngige yötkeshke mejburlisa, u nerse oqurmenlerni téximu bek qiziqturidighan bolup, oqurmenlerning oqughan matériyallarni chüshinishimu köp asan bolidiken. Yeni yazghan nersining ichidiki logika, analiz we san-sipir héssiyat, keypiyat, oxshitish, mubalighe, chaqchaq, qiziq paranglar bilen ariliship kelse, hemde puraq, tem, awaz, shekil we körünüsh bilen baghlinishliq bolghan nersiler bilenmu ariliship kelse, oqurmenler érisheleydighan ünüm köp yaxshi bolidiken. Adette bir adem qiziqarliq bolmighan bir nersini oqughanda, yaki oxshash bir matériyalni uzun waqit oqughanda, uning xiyali asanla bashqa yaqqa uchup kétip, oquwatqan nerside néme déyiliwatqanliqigha egiship mangalmay qalidu. Bu sol méngining herp qalghanliqidin dérek béridu. Bundaq ehwalda, siz her bir paragrafni oqup bolghanda özingizni toxtitip, közingizni yumup turup, öz könglingizde bu jümle yaki paragrafta némiler déyilgenlikini, uningdiki qaysi mezmun siz uchun paydiliq ikenlikini, we uningdiki qaysi jümlilerni ésingizde saqliwalsingiz bolidighanliqini bir qétim oyliwéting. Bu sizning ong méngingizning paaliyiti bolup, mushundaq qilip mangsingiz oqughan nersingizdin nahayiti yaxshi paydilinalaysiz.
 
4. Yéngiliq yaritishchanliq bilen ong-sol méngilerning munasiwiti
 
Shairlarning sani bilen sélishturghanda, Uyghurlar ichide keshpiyatchilar we yéngiliq yaratquchilarning sani bir qeder az. Buningdin kéyin Uyghurlar ichidin yéngiliq yaratquchilarning köplep chiqishigha paydisi bolsun üchün, men bu yerde bir misal élip ötey. Yéngiliq yaritishmu ikki méngini birleshtürüp ishlitish arqiliq wujudqa chiqidighan ish bolup, mutexessisler yéngiliq yaritishchanliqning mundaq besh basquchini tépip chiqqan.
(1) teyyarliq qilish (sol ménge paaliyiti): uchur yighish, chong mesililerni tépip chiqish, mesililerge éniqlima bérish, we yetmekchi bolghan meqsetni éniqlap chiqish.
(2) zéhin bilen heriketni bir ishqa merkezleshtürüsh (sol ménge paaliyiti): öz-özingizge tuzum békitip, qiliwatqan ishingizgha dexli yetküzidighan hemme nersilerni yoqitish, hemde hazir derhal qilmisa bolmaydighan ishlargha özingizni merkezleshtürüsh.
(3) pütün küch bilen ishqa atlinish (ong ménge paaliyiti): qoshumche es-hoshini ishqa sélip, yighqan nersilerni birleshtürüsh, we yighqan parchilarni toghra tertip bilen qurashturush.
(4) tasadipiy yaki tuyuqsiz hasil bolghan chüshenchidin ("insight") paydilinish (ong ménge paaliyiti): ong ménge paaliyitining netijiside, adem bezide burun oylimighan yaki ümid qilmighan bir chüshenche yaki idiye hasil qilidu. Körünüsh, awaz, we bir emili nerse toghrisida biwasite ige bolghan chüshenchilerni mutexessislerche birleshtürüp, qilmaqchi bolghan ishi toghrisidiki chüshenchini bir yuqiri pellige kötürüsh.
(5) bahalash (sol ménge paaliyiti): barliq amillar üstide analiz yürgüzüp, bu bir uqumni emelge ashurghili bolamdu-yoq, dégen mesile üstide bir omumyüzlük bahalash élip bérish. Hemde buningdin kéyin ish élip baridighan qedem-basqüchlarni pilanlap chiqish.
 
Yéngi nerse ijat qilish jeryani üchün In’glizchidiki "intuition" dégen sözning menisidiki "héssiy tuyghu" bilen "insight" dégen sözning menisidiki "chüshenche" intayin muhim bolup, köpinche waqitlarda bu nersiler ademning kallisigha xuddi bir nur chaqnighandek ushtumtut we nahayiti téz sür'ette peyda bolup, yene nahayiti téz sür'ette ademning kallisidin ghayib bolidu. Mesilen, munchigha chüshüwatqanda, ayaq yipini baghlawatqanda, saqal éliwatqanda, mashina heydewatqanda, we yaki axshimi uxlashtin burun yaki yérim kéchide oyghinip kétip yérim uyquluq halette turghanda. Buning sewebi, héssiy tuyghu ong méngining herikitidin kélip chiqidighan bolup, ong ménge adem bedini eng rahet, eng bésimsiz halette turghanda eng yaxshi ishleydu. Bu xildiki héssiy tuyghu köpinche waqitta asassiz we anche qamlashmighandek tuyulidighan bolghachqa, sol ménge bundaq tuyghugha pütün küchi bilen qarshi chiqip, uni basturup qoyushqa tirishidu. Shundaq bolghachqa ashundaq héssiy tuyghulargha alahide köngül bolup, ularni hergiz könglingizdin qachurup qoymasliqqa tirishing.
 
5. Chüshtin Paydilinip Mesilini Bir Terep Qilish
 
Eger chüshingizni toghra örüshni bilsingiz, chüshingiz bezi chaghlarda bezi mesililerni hel qilip béreleydu. Ademning chüshi logika we emeliyetke héch qandaq chétishliqi bolmighan halettiki körünüsh, héssiyat we süretleshlerge intayin bay bolidu. Alimlarning éniqlishiche, adem chüsh körgende asasliqi ong ménge ishleydiken. Ong ménge tesewwurgha we yéngiliq yaritishqa bay bolghachqa, eger siz körgen chüshliringizni obdan xatirilep mangsingiz, waqitning otishi bilen bezi bir soalliringizgha chüshingiz arqiliq jawab tapalaysiz. Shunga siz her küni orningizdin turupla birinchi bolup chüshingizni we kallingizgha kelgen bashqa barliq nersilerni xatiriliwélishqa urunup béqing. Shu arqiliq siz özingizning yoshurun ang-sézimingizde saqliniwatqan muhim uchurlargha ige bolalaysiz.
 
6. Siz Sol Méngilik Adem Türige Kiremsiz Yaki Ong Méngiliqqimu?
 
Eger siz sol méngilik bolsingiz, mundaq alahidilikke ige bolisiz: Eger siz ong méngilik bolsingiz, mundaq alahidilikke ige bolisiz:  
7. Ong Méngini Ünümlük Ishqa Sélishning Ikki Usuli
 
Eger biz méngimizning bir yérimi yene bir yérimidin üstün turidighanliqi nezeriyisini qobul qilsaq, özimizning tesewwurgha bay bolghan ong méngimizdin paydilinish iqtidarimiz öz hayatimizning qandaq bolushigha neqeder zor tesir körsitidighanliqini tonup yételeymiz. Ong méngimizning iqtidarini qanche toluq ishqa salalisaq, waqit we hazirqi ehwallarni shunche mukemmel köz aldimizgha keltürüp, shunche mukemmel birleshtürüp, hemde ularning aldigha shunche ongushluq ötüp, biz kelgüside néme qilmaqchi we néme bolmaqchi ikenlikimiz toghrisidiki omumiy ehwalni shunche toghra perez qilalaymiz. Töwende men ong méngini ünümlük ishqa sélishning ikki usulini tonushturup otimen.
 
1) Nezer dairini keng tutush
 
Biz bezide bir kütülmigen ehwalning yüz bérishi bilen sol ménge muhiti we oylash shekilliridin chiqip kétip, ong ménge muhitigha kirip qalimiz. Mesilen, bir söyümlük kishimizning wapat bolushi, bir éghir késelge giriptar bolishimiz, bir iqtisadiy ziyan'gha duch kélishimiz, yaki bir qattiq ongushsizliqqa uchrishimiz bizni özimizni bésiwélip, öz hayatimiz üstide chongqur oylinip, özimizdin mundaq qiyin soallarni sorashqa mejburlaydu: "men üchün zadi néme eng muhim?", "men hazir qiliwatqan ishlarni néme üchün qiliwatimen?"
 
Emma, eger siz teshebbuskar (In’glizche "proactive") bolsingiz, siz melum bir kütmigen échinishliq ehwal yüz bérip, ong méngingizning heriketke kélishini saqlap turmayla, ong méngingizni özingiz angliq halda heriketke keltüreleysiz. Buning bir usuli özingizning tesewwurchanliqining küchidin toluq paydilinish. Mesilen, siz özingizning matem murasimini köz aldingizgha keltürüp béqing, hemde bashqilar sizning matem murasimingizda oquydighan sizning medhiye sözingizni özingiz tepsiliy yézip béqing. Andin "mushu men istigen hayatliq shumu?" dep chongqur oylinip béqing. Eger siz peqet yene bir yilla yashiyalaydighan bolsingiz, siz bu bir yilni qandaq ötküzidighanliqingiz toghrisida bir pilan tüzüp béqing.
 
Ong méngingizni angliq halda heriketke keltürüshning yene bir usuli, siz toy qilghiningizgha 25 yil bolghan we 50 yil bolghan xatire künini köz aldingizgha keltürüsh. Bolsa buni xanimingiz yaki éringiz bilen birlikte qiling. Ashu 25 yaki 50 yil jeryanidiki her bir künde siz aile munasiwiti üstide ter aqquzup érishmekchi bolghan ehwallarni toluq tesewwur qilip béqing.
 
Siz hazirqi kespingiz bilen shughullinip, pénsiye yéshigha toshqan waqittiki ehwalni tesewwur qilip béqing. Siz öz kespingizde qandaq töhpilerni yaritishni, qandaq netijilerni qolgha keltürüshni isteysiz? Pénsiyige chiqqandin kéyin néme qilmaqchi?
 
Siz ölüp ketkendin kéyin sizning millitingiz, sizning xelqingiz sizni qaysi teriqide este saqlishini isteysiz? Ular sizning hayatingizni qaysi shekilde xatirilishini arzu qilisiz? Siz üchün xelqingiz kelgüside öz perzentlirini sizning qebringizge apirip, qebringizge gül qoyup xatirilep kelgini muhimmu, yaki ular sizning ana tilning bügünkidek bir yoqap kétish tehditi astida qélishigha sewebchi bolushtek tarixiy jinayitingiz üchün perzentlirini qebringizning üstige teret qildurup qaytip kelsimu meylimu?
 
Yuqiriqi ishlarni tesewwur qilghanda imkanqeder oy-pikringiz keng-kölemlik bolsun, mezmun konkrét bolsun, héssiyat köprek bolsun, paydilan'ghan sézimingizning turlirimu imkan qeder köprek bolsun. Siz bu usullardin paydilinip özingizning qimmet qarishining néme ikenlikini biliwalalaysiz. Siz özingiz üchün néme eng muhimliqi, özingizning néme bolmaqchi we néme ishlarni qilmaqchi ikenlikingizni teltöküs éniqlap chiqishqa intilgen waqtingizda, özingizni we bashqilarni qattiq hörmetleydighan bolisiz. Qiliwatqan ishingizni bügün we etining dairisi ichidila emes, uningdin jiq keng bolghan bir daire ichide oylaydighan bolisiz.
 
2) Tesewwur qilish we mueyyenleshtürüsh
 
In’glizchida "shexsiy rehberlik iqtidari" yaki "shexsiy lédirliq iqtidari" dégen bir uqum bar. Bu xil iqtidargha ige kishiler hergiz bir waraq qeghezge özining kishilik hayat pilanini (In’glizchida bu yerdiki "pilan" ni "mission statement" deydighan bolup, men bu yerde "mission statement" ge téximu muwapiq kélidighan bashqa Uyghurche söz tapalmay qaldim) yézip chiqish bilenla boldi qilmaydu. Uning ornigha özining kelgüsi toghrisidiki tesewwuri bilen öz qimmitini özining aldigha tizip qoyup, özining kündilik turmushini özi üchün eng muhim bolghan ishlargha toghrilaydu. Eger siz mushundaq yashash yolini tallighan bolsingiz, özingizning kündilik turmushini özingizning ömürlük pilaningiz bilen birleshtürüp, toxtimay algha qarap ilgirilep méngishingizda, sizning küchlük ong méngingiz sizge nahayiti zor yardem qilalaydu.
 
Men özümning burunqi bir-ikki yazmisida tilgha élip ötkinidek, men toluqsiz otturida oquwatqan waqtimda oqushni eng axirqi pelligiche oqush, özümning iqtisadiy teqdirini özgertish we bir bextlik aile qurup chiqishni özümning hayatliq pilani qilip turghuzdum. Aliy mektepke chiqqandin kéyin bolsa bu üch pilan'gha "bashqilar qilalighan ishni Uyghurlarmu qilalaydu" dégenni ispatlashtin ibaret yene bir pilanni qoshtum. Shuningdin tartip men her küni qilidighan ishlarni ashu pilanni emelge ashurushqa paydiliqmu-emesmu, dégen asasta tallidim. Adem yash waqtida heweslinip qilidighan ishlardin asasen waz kechtim. Özümning kespiy oqushi, chet el tili öginishi we oqughuchilar xizmitidin ibaret uch ishimni eng yuqiri ölchem bilen yaxshi ishlidim. "adem japa-chekken'ge we qattiq ishligen'ge ölüp qalmaydu" dégen sözni bashtin-axir özümning rohiy yölenchüki qilip, her küni 12 saettin 16 saetkiche ishlidim. Men bügünki kün'ge mana ashundaq bir yolni tutush arqiliq érishtim. Öz béshimdin ötküzgen bu ehwal men yuqirida teswirligen uqumlargha mas kélidighan bolghachqa, men uni bu yerde yene qisqiche bayan qilip qoyushni muwapiq kördüm.
 
Yuqirida men "tesewwur qilish" üstide qisqiche toxtaldim. Emdi "mueyyenleshtürüsh" üstide azraq toxtilay. Men bu uqumni bir misal arqiliq chüshendürimen. Sizni öz perzentige heqiqiy türde chongqur köyidighan dada bolup, buni özining hayatliq pilani ichidiki eng muhim qimmetlerning birsi dep békitken, dep perez qilayli. Hemde sizni her küni balliringizning qilghan ishidin razi bolmay, achchiqlapla yüridighan birsi, dep oylayli. Ashundaq bir ehwal astida, siz özingizning ong méngisining tepekkur qilish küchidin paydilinip, bir "mueyyenleshtürüsh xéti" yézip teyyarlap, shu arqiliq özingizning künlük turmushini özingizning eng muhim qimmetlirining birsi bilen zich maslashturalaysiz. Bundaq "mueyyenleshtürüsh xéti" ning mundaq besh alahidiliki bolidu: özige xas bolush, ijabiy bolush, hazirqi ehwal üstide bolush, köz aldigha keltürgili bolidighan bolush, we héssiyatqa bay bolush. Shunglashqa siz mundaq bir xetni yézishingiz mumkin: "men mundaq bir ish bilen chongqur qanaetchanliq hés qilimen: balilirim toghra ish qilmighanda, men ulargha eqil ishlitip, köyünüp, keskinlik bilen, hemde öz-özümni kontrol qilghan asasta muamile qilimen." shuningdin bashlap her küni bir qanche minut waqit chiqirip, könglingiz bilen bediningizni bir rahet, bésimsiz haletke ekélip turup, shu bir künde yüz béridighan ishlarni tesewwur qiling. Baliliringizning toghra qilmaydighan ishlirini tepsiliy köz aldingizgha keltürüng. Siz olturidighan orunduqning rextini, putingizning astidiki yerni, uchingizdiki popaykini, qizingiz kiyidighan könglekni, uning chirayidiki ipadilerni tesewwur qiling. Siz bu ishlarni qanche janliq we tepsiliy tesewwur qilsingiz, u ishlar rastinila yüz bergende ular sizge hergizmu bir tasadipiy ehwal bolup tuyulmaydu. Shuning bilen qizingiz adette sizni qattiq xapa qilidighan ishtin bir qilsa, siz uninggha burunqidek muamile qilmay, siz alliqachan öz könglingizde mueyyenleshtürgendek, bu ehwalni chongqur söygü, küchlük eqil-paraset we öz-özingizni nahayiti yaxshi kontrol qilghan asasta yaxshi bir terep qilisiz.
 
Démek, "tesewwur qilish we mueyyenleshtürüsh" emeliyette bir xil özining könglini özi programmilash jeryanidur. Bu jeryanda siz özingizning eng muhim bayliqining birsi bolghan ijadkarliqqa we tesewwurgha bay ong méngingizdin paydilinip, özingizning ömürlük pilaningizni tüzüp chiqip, uni özingizning kündilik turmushingiz bilen birleshtürisiz. Eger xata nersini tesewwur qilsingiz, choqum xata netijini keltürüp chiqirisiz. Eger siz yuqiriqidek bir qeghez yüzige yézilghan "mueyyenleshtürüsh xéti" boyiche ish körsingiz, siz her küni öz-özingizni özgertip mangisiz. Siz özingizning ata-anisi, özingizning jem'iyiti, özingizning hökümiti, özingizning érisiyetliki yaki özingizning muhiti sizip bergen siziq bilen emes, özingiz tallighan qimmet sistémisi boyiche yashap mangisiz.
 
Amérikida yashaydighan matématika doktori Charles Garfield ependi NASA da ishligen bir mezgil waqit ichide, u yerdiki alem uchquchilirining xizmet iqtidarigha heyran qalghan. Shuning bilen xizmet iqtidari nahayiti yuqiri kishilerni yaxshiraq chüshinip béqish uchun, u psixologiye kespide yene bir doktorluq unwani élip, ishni adettin tashqiri derijide yaxshi qilidighan kishiler üstide tetqiqat élip barghan. Uning bayqishiche, ömride chong ishlarni qilalighan kishilerning bir ortaq xaraktéri, ular yiraqni köreleydiken, we kelgüsini toghra tesewwur qilalaydiken.
 
8. Axirqi Söz
 
Men aldinqi qétim teyyarlighan "Uyghurlar döt emes, eqilliq" dégen yazma tor betliride élan qilin'ghandin kéyin, nurghun oqurmenlerdin élxet tapshurup aldim. Wetendiki bashqa Uyghur yashlirining oylighanlirinimu bilip béqish meqsitide, men Google arqiliq maqalining témisini kirgüzüp izdep, ashu maqalini chiqarghan, wetendiki Uyghur yashliri yasighan 66 Uyghurche tor bétini tépip, ulardiki inkaslarning hemmisini körüp chiqtim. Men u inkaslarni oqush arqiliq xéli köp yéngi nersilerni biliwaldim. Hemde zor ilham aldim. Ularning ichide rindan ependim "erkin sidiq néme démekchi" (http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-81439-fpage-0-toread--page-1.html) dégen bir témida, we bidar-qutlan ependim "biz qaghidin aq, séghizghandin saqmu?" (http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20308) dégen bir témida yazma teyyarlaptu. Ular buning üchün xéli köp küch we waqit serp qilghan bolup, ularning yazghini méning yazmamning mezmunini téximu béyitip béridighanliqi muqerrer. Ghalip barat ependimmu özining 2002-yili yazghan, méning yazmam bilen oxshash meqsettiki bir yazmisini bir qisim tor betlirige chiqirip qoyuptu (http://www.orkhun.com/BBS/read.php?tid=1711). Men mushu pursettin paydilinip, "Uyghurlar döt emes, eqilliq" dégen yazmini teyyarlash, uningdin minglighan, ong-minglighan Uyghur yashlirini xewerdar qilish, hemde uning mezmunini téximu kücheytish yolida küch chiqarghan barliq qérindashlirimgha, méning bu yazmamgha qarita semimiy inkas yézip qaldurghan barliq oqurmenlerge ching könglümdin teshekkür éytimen. Shundaqla qolidin kélidighan qérindashlarning buningdin kéyinmu men yazghan nersining mezmunini toluqlaydighan, kéngeytidighan we béyitidighan nersilerni yézip yollap turushini semimiy ümid qilimen.
 
Men yuqirida tilgha alghan 66 tor bétidiki inkaslar ichide "biz qandaq qilsaq özimizning milliy mewjutluqini saqlap qalalaymiz?" dégen soalni bir qanche yerde uchrattim. Men wetendiki yashlardin élxet arqiliqmu "sizche biz buningdin kéyin qandaq qilsaq bolar?" dégen soalni pat-pat tapshurup élip turuwatimen. Biz buningdin hazir Uyghur jem'iyitidiki millet teqdirige bolghan endishe we ensireshning qaysi derijide éghirlashqanliqini hés qilalaymiz. Buningdin kéyin qandaq qilish mesiliside, hazir her bir Uyghur duch kelgen tallash yoli, bir-birini heqiqiy türde yaxshi körüp muhebbetleshken bir jüp yashning bir-biridin ayrilishqa mejburi qilin'ghandiki tallash yoli bilen oxshiship kétidu. Eger siz ashu bir jüp yashning birsi bolup qalsingiz, qandaq qilattingiz? Méningche sizge mundaq ikki asasliq yol bar. Uning birsi tamaka chékip, haraq ichip, xéroin yaki yensuen chümado (http://www.bilik.cn/?dp-bbsthread-20274.html ni körüp béqing) ishlitip, sol we ong méngingizning bir qisim yaki mutleq köp iqtidarini ishlimes qilip qoyup, shu arqiliq özingizning dert-peryatlirini yoshurup yashash. Bu yolni tallighanlarning beziliri nahayiti yash turupla bu alemdin ayrilidu. Yene beziliri ashundaq bir chüshkünleshken we zeipleshken halette yene xéli uzun yashisimu, ularning ailige, jem'iyetke we milletke élip kelgen awarichiliki we ziyanliri yash turupla tügep ketkenler bilen sélishturghanda téximu köprek bolushi mumkin. Roshenki, bundaq ademler xelq-alem aldida anche zor qimmetke ige emes, yaki bolmisa minus qimmetke ige. Siz tallisingiz bolidighan yene bir yol, mushu yazmida tonushturulghan ong méngini ishqa sélish usuli boyiche ong méngingizning küchidin toluq paydilinip, özingizning hayat pilaningizni estayidil tüzüp chiqip, bügündin bashlap özingizning künlük turmushingizni ashu hayat pilaningizgha toghrilap turup yashash.
 
Eger siz yuqiriqi misaldiki bir jüp yashning birsi bolup qélip, sizni qiz dostingiz yaki oghul dostingiz tashliwetken bolsa, sizning kéyinki qétim muhebbette meghlup bolmasliqingizning bir sherti, siz kem dégende özingizning hazirqi halitini saqlap qélish, yaki mumkin bolsa özingizni her jehette hazirqidinmu bekrek küchlendürüsh. Bu ish bir millet üchünmu oxshash. Siz peqet oz küchingizge tayinip burunqidin küchlinip mangghandila, özingizning nersilirini bashqilargha tartturup qoymaysiz. Bezilirini tartturup qoyghan teqdirdimu, uningdinmu yaxshiraqigha qayta érisheleysiz.
 
Men ushbu yazmining aldinqi bir qismida teswirligendek, ademning ong méngisi adem bir tasadipiy échinishliq weqege yoluqqanda eng yaxshi ishleydu. Méningche hazir Uyghur jem'iyitide ong méngini mushu usul bilen ishqa sélishning pursetliri intayin köp. Etrapingizda yüz bériwatqan ishlargha obdan sep sélip béqing. Quliqingizgha kiriwatqan awaz-uchurlargha obdan diqqet qilip béqing. Ishinimenki, eger "Uyghur" dégen bir nerse sizning rohiy dunyayingizda bir muhim orunni igiligenla bolsa, hazir közingiz bilen körüwatqan körünüsh we uchurlardin, quliqingiz bilen anglawatqan awazlardin özingizning ong méngisini oyghitip, ishqa sélip, aktip saqlaydighan nersilerdin bir demdila bir munchisige ige bolalaysiz. Men Amérikida turupmu ashu ishlarni melum derijide qilip kéliwatimen. Shunga sizning ashundaq qilalaydighanliqingizgha téximu bekrek ishinimen.
 
1970-yillarning béshida men toluqsizda oquwatqan waqtimda, méning dadam ishleydighan mektep bir herbiy polikining rehbiriy orni qilip ishlitildi. Her shenbe küni axshimi mektepning meydanida herbiylerge kino qoyup bériletti. Melum bir shenbe küni chüshtin kéyin men kino qoyghuchining waskétbol oynawatqanliqini körüp qaldim. Waskétbol meydanining yénida saqlap turup, u kino qoyghuchi meydanning sirtigha top bashlash üchün chiqqanda, men uningdin: "bügün néme kino qoyulidu?" dep sorisam, u manga "lao wéi" («老萎»?) dep jawab bergen idi, top oynawatqan qalghan herbiylerning hemmisi külüshüp ketti. U chaghlar biz her küni mektepte maw zédongning "xelqning armiyisi bolmisa, xelqning héch nersisi bolmaydu" dégendek söz-üzündilirini oqup yürgen waqit idi. Yuqiriqi jawab méni qattiq ghezeplendürdi. Ghururumgha qattiq tegdi. Men nechche kün özümni qoyidighan yer tapalmidim. Bir hepte tüzükrekmu uxliyalmidim. Nechche qétim u kino qoyghuchining ustidin erz qilishnimu oylidim. Lékin, u top oynighuchilarning ichidimu, mektepte turuwatqan barliq herbiylerning ichidimu birer Uyghur bolmighachqa, eger men erz qilsam, qalghan top oynighuchilar "bu bala yalghan gep qiliwatidu. U undaq démidi." deydighanliqigha, shuning bilen méning erzim qilche aqmaydighanliqigha közüm yetti. Bu weqe hazirmu köz aldimda xuddi tünügün bolghandekla turidu. Men öz béshimdin ötküzgen mushuninggha oxshash kemsitilgen, insanliq ghururum depsende qilin'ghan weqeler xéli köp bolup, ular ésimde hazirmu eynen saqlaqliq. Her qétim iradem boshap qalghanda, men ashu weqelerni esleymen. Baliliq dewrimde duch kelgen iqtisadiy qiyinchiliqlarni, yurtumda yüz bergen her xil pajielerni esleymen. Yurttikiler hazir duch kéliwatqan her xil xorluqni köz aldimgha keltürimen. Shuning bilen qaytidin rohlinip kétimen. Nurghun yashlar mendin "sizning shunche uzun yil shunche qattiq tiriship mangalishingizdiki sir néme?" dep sorighan idi. Bu sir, méning yuqirida bayan qilin'ghinidek bir hayat pilanimning bolushi, özümning hemme herikitini ashu pilanni emelge ashurushqa toghrilighanliqim, hemde mushu yerde sözlep otken usul bilen özümni toxtimay rohlandurup turghanliqimdin ibarettur. Men özümning burunqi bir yazmisida "adem xuddi qayghuni küchke aylanduralighinidek, ghezepnimu we nepretnimu küchke aylanduralaydu." dégen idim. Méning bu sözümde néme közde tutulghanliqi oqurmenlerge hazir ayding boldi, dep oylaymen.
 
Bidar-qutlan ependi özining yuqiriqi yazmisida 1901-1937 yillarda yashighan dangliq Uyghur maaripchi Memtili Tewpiq (http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=295&extra=page%3D1) ependi üstide toxtilip mundaq deydu: "eyni chaghda memtili ependining maashini östürmisimu, uninggha unwan bahalap bermisimu, türlük yardemler bérilmisimu, eksiche xah hökümettin, xah nadan xelqtin qilche xushalliq körmisimu, özining némishqa oqutquchiliq qilidighanliqini bilip, wezipisini tonup, ot ichide yashighan iken." men öz ömrümde Uyghurlar ichidiki memtili tewpiqtek ademlerni köp uchrattim. Hazirmu uchritip turuwatimen. Bezilirining öyige bérip bir nechche axsham qonup, uzun-uzun parangliship keldim. Ularning ehwaligha obdan sep salsingiz, ularning turmushi intayin addiy. Oy tutushimu nahayiti addiy. Oyidiki nersilerning anche tayini yoq. Balilirining oyunchiqimu yoq. Turmushqa bolghan hewisi we telipimu intayin töwen – ular peqet ach qalmisa, yalingach qalmisa, oysiz qélip talagha chiqip qalmisila boldi. Lékin tapqinining hemmisini milletke ataydu. Ular néme üchün ashundaq qilalaydu, bilemsiz? Ademning kündilik turmushi bilen ömürlük hayati aile, kesip, jem'iyet, millet we weten qatarliq oxshimighan nersini merkez qilghan bolidu. Memtili tewpiqqa oxshash kishiler milletni özining ömürlük hayatining merkizi qilghan. Shunga ular özining hemme ishini özining milletke qoshqan töhpisi arqiliq ölcheydu. Millet üchün qilghan ishidin qanaetchanliq hés qilidu. Milletke qilghan ishidin bext tapidu.
 
Hemme ademdin memtili tewpiq we shuninggha oxshash bashqa kishiler özige qoyghan telep bilen oxshash telepni qoyush orunluq ish emes. Emeliyetke uyghun ishmu emes (éhtimal buningdin 5-6 esir ilgiri, Uyghurlar milliy rohni hemmidin üstün orun'gha qoyup, milliy rohqa étiqad qilip, ottura asiyani sorap yashighan waqitta, köpinche kishiler özige ashundaq telep qoyup yashighan bolushi mumkin). Lékin, bir adem aile, kesip we jem'iyet qatarliq sahelerde bir tengpunglashqan hayatni saqlap turupmu, millet üchün yene nurghun ishlarni qilip béreleydu. Uyghur diyarida buning misalliri intayin köp. Her bir adem öz turmushida oxshimighan rollarni ada qilidu. Uning oxshimighan sahede mes'uliyiti bolidu. Mesilen, méning bir shexsi bolush, bir aile bashliqi bolush, bir dada bolush, bir injénér bolush, we bir Uyghur bolush rolum bar. Bu rollarning hemmisi intayin muhim. Eger siz özingizning hayat pilaningizni öz hayatingizdiki muhim rollar boyiche yézip chiqsingiz, u pilan nahayiti tengpunglashqan bolidu. Bundaq pilan sizning her bir rolingizni köz aldingizda intayin roshen namayan qilip turidu. Siz shu arqiliq öz rolliringizni muddetlik tekshürüp, melum bir rolning sizni pütünley igiliwélishi bilen bashqa muhim rollarni ada qilalmay qélishingizning aldini alalaysiz. Ömürlük hayat pilanini oylash ong méngining ishi. Uni yézip chiqish bolsa sol méngining ishi. Eger siz uni yézip chiqishqa urunup béqip, özingiz qanaetlen'güdek yézip chiqalmay qalsingiz, ariliqta bir heptidek waqitni ötküzüwétip, uni sol qolingizda yézip béqing (sol qolingizni ong méngingiz bashquridu; uni chirayliq yazalmisingiz kérek yoq). Özingizning barliq muhim rollirini yézip chiqip bolghandin kéyin, emdi siz ashu rollarning her birside yetmekchi bolghan uzun-muddetlik nishanliringizni bir-birlep yézip chiqing. Bu jeryanda ong méngingizning tesewwur qilish we ijat qilish iqtidaridin, qelbingizdiki sizge nimining toghra, nimining xata ikenlikini dep béridighan ichki sézimingizdin, we siz hazirghiche bashqa ülgilerdin érishken ilhamlardin toluq paydilining. Mushundaq tüzüp chiqqan nishan sizning toghra prinsipingiz bilen birleshken bolidu. Tébbiy qanuniyetlerge uyghun bolidu. Shunga ularni emelge ashurghili bolidu. Uning üstige, bu nishanlar bashqilar sizge tüzüp bergen nerse bolmastin, sizning öz nishanliringiz. Uningda sizning chongqur qimmet qarishingiz, sizning özingizge xas talantingiz, we sizning ömürlük arzuliringiz eks etken. Hemde ular sizning hazirghiche bolghan öz emeliyitingiz arqiliq tawlan'ghan. Shunglashqa ular nahayiti mukemmel bolidu. Shundaq qilip siz tallighan rollar bilen ashu her bir rollardiki siz békitken nishanlar sizning hayatliq yolingiz bilen ilgirilesh yönilishingizni körsitip béridu. "biz buningdin kéyin qandaq qilishimiz kérek?" dégen soalning nurghun jawabliri bar. Uning birsi: "qanundin paydilinip, özingizning we milletning menpeetini qoghdang." emdi "qaysi qanundin?" dep sorishingiz mumkin. Siz ishni http://dewir.blogbus.com tiki bezi qanunlarni oqushtin bashlisingiz bolidu.
 
Men ushbu yazmini yézip teyyarlash üchün körgen kitab-matériyallarning héch birside "millet" dégen söz tilgha élin'ghan emes. Undaq bolushi, bu kitab-matériyallarning yazghuchiliri tewe bolghan milletlerning ehwali Uyghurlarning hazirqi ehwaligha tüptin oxshimaydighanlighidindur. Uyghurlarning buningdin kéyinki teqdirining qandaq bolushini her bir Uyghurning buningdin kéyin tutidighan yoli belgileydu. Uyghurning tili, dini, medeniyiti, orup-aditi, exlaqi, we qimmet qarishini, qisqisi, Uyghurlarning milliy mewjutluqini saqlap qélishta her bir adem nahayiti chong rol oyniyalaydu. Men bu nersini her bir Uyghurning héch qandaq waqitta ésidin chiqirip qoymasliqini ümid qilimen.
 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay menbesini eskertken halda bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.
 
Eger bu yazmidiki tor bet ulanmiliri ishlimey qalsa, siz meripet tor béti www.meripet.com ning eng astidiki "erkin sidiq yazmiliri" dégen sehipige kirip, méning mushu yazmamning Uyghur latin herpliride yézilghan nusxisini achsingiz, uningdiki tor bet ulanmilirining hemmisi toghra ishleydu.
 
Tehrirligüchi: orxun Uyghur tarixi tor béti (http://www.orkhun.com) din Yawuz.

 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Cell Phone Accessories
Cell Phone Accessories