Chet eldiki Uyghur oqurmenlerge eskertish: Bu maqale Uyghur diyaridiki yashlar üchün teyyarlan’ghan bolup, asaslighi wetendiki Uyghurche tor betlirige chiqirildi.  Aptur we Uyghur diyaridiki tehrir bu maqalidiki bir qisim sözlerni wetendiki ashu Uyghurche tor-betlirining tüzümige asasen tallap ishletti.  Aptur özining nime ish qiliwatqanlighidin obdan xewerdar bolup, chet eldiki bezi bir shexislerning ishlitilgen bezi sözlerni bana qilip, apturgha terbiye bérishke, apturni tenqit qilishqa we uni éyipleshke urunmasliqini semimiy halda ümit qilidu.  Bu telepke xilapliq qilghuchilarning pikir-inkasliri héch qandaq étiwargha élinmaydu. Shunga alahide eskertish bérildi.

 Bu maqalining kona yéziq nusxisi: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20180&extra=page%3D1

Bu maqalining élkitawi:

• Bésip chiqirishqa qolayliq nusxisi: http://dewir.blogbus.com/files/12259599641.pdf
• Kompyutérda körüshke qolayliq nusxisi:  http://dewir.blogbus.com/files/12259599640.pdf

Men 2006- we 2007-yilliri yurtqa bérip, her xil kishiler bilen uchrishish jeryanida, ”Uyghurlar ulardin jiq horun”, ” Ular Uyghurlardin jiq eqilliq”, ”Nurghun ishlarda Uyghurlar döt”, dégendek geplerni köp qétim anglidim.  Bu ayrim kishilerning köz qarishimu, yaki hazir Uyghur jem’iyitide omumyüzlük qobul qilinishqa bashlighan bir idiyimu, bunisi manga éniq emes.  Eger bundaq közqarash ayrim kishilergila tewe bolmastin, u xelq ichige xéli keng dairide singip kiriwatqan bir idiye bolsa, uni uzun muddetlik selbiy teshwiqatning netijisi, dep qarashqa bolidu. Qarimaqqa bu mesile bir addiy ishtek körünsimu, u milliy rohni eslige keltürüsh, saqlap qélish we östürüsh bilen biwasite munasiwetlik muhim mesile bolup, u segek kishilerning diqqitini qozghishi kérek. Men her qétim yuqiriqi sözlerni oylighinimda, nahayiti rahetsizlinip keldim.  Bügün axir bu mesile toghrisida oylighanlirimni yézip chiqish qararigha keldim. Men bu yazmamda «Uyghurlarning horunluqi» mesilisi üstide köp toxtalmaymen.  Nechche esirning mabeynide, öz etrapida yashighan bashqa milletler bilen sélishturghanda, Uyghurlar bashqilardek qattiq ishlimisimu, bashqilar tartqan japa-musheqqetlerni tartmisimu, bashqilarni bésiwalmisimu we talan-taraj qilmisimu, özi qanaetlen’gidek derijidiki rahet turmush sewiyiside yashap kelgen idi. Adem qattiq ishlimey turupmu özi razi bolghidek derijide rahet yashiyalisa, ashundaq yashawerse boliwéretti.  Uning héch bir yaman yéri, eyibligüchiliki yoq idi. Lékin, hazir jahan özgirip, Uyghurlarning burunqidek emgekchanliq derijisi hazir ularni «horun» qilip körsitip qoyuwatidu.  Lékin bu ehwalmu özgiridu.  Ademmu özgiridu. Emelyettimu yuqiriqidek “horunluq” ehwali we Uyghurlarning rohiy haliti nahayiti téz özgiriwatidu. Bu özgirishning toluq emelge éshishigha yene bir mezgil waqit kétidu.  Shunga bu jehette Uyghurlarni kelse-kelmes we dawamliq eyiblawermigen yaxshi.

Emdi bu yazmining qalghan qismi Uyghurlar «döt» mu yaki eqilliqmu, dégen mesile üstide bolidu. Her kimning her qandaq bir shey’i üstide höküm chiqirish erkinliki bar. Lékin, undaq höküm ilmiy asasta chiqirilishi, emeliyetke asaslan’ghan bolushi kérek.  Undaq bolmaydiken, uning héch qandaq qimmiti bolmaydu.  Uningdin bashqa, uzun muddet tekrar déyilgen söz bir ademning rohiy dunyasi bilen uning herikitini özgertiwételeydu.  Uzun muddet, bir siziqni boylap üzülmey dawamlashqan teshwiqat bir xelqning rohiy dunyasi bilen herikitini özgertiwételeydu. Men bu yazmamda ashundaq hadisilerning ilmiy asasini qisqiche tonushturup ötümen. Hemde oqurmenlerge bezi pakitlarni sözlep bérimen. Men qisqiche teswirlep béridighan psixologiye ilmige ait uqumlar bir gheriblik mutexessis intérnétta yézip élan qilghan uqumlar asasida bolidighan bolup, men intérnéttin u mutexessisning ismini tapalmidim.

1. Köngülni Programmilash

Tarixta Hindistanning Udaipur dégen yéride mundaq bir weqe bolghan. Düshmenler bu jaygha hujum qilip, u yerning padishahini öltürüwetkendin kéyin, bu padishahning Panna Dhay isimlik bir xizmetchisi padishahning oghlini qutquzup qalghan. Bu bala mökünüp yürüp chong bolup, eng axiri ashu jaygha padishah bolghan. Uning némishqa padishah bolalighanliqini bilemsiz?  Sizche ashu balining qénida padishahliq barmidu? Yaq, hergiz undaq emes. Uning bir padishah bolup terbiyilinip chiqishidiki seweb, héliqi xizmetchi we uning etrapidiki hemme kishiler u baligha: “Sen dégen bir shahzade. Sen choqum padishah bolushung kérek. Düshmenler bizning padishahliqimizni tartiwaldi. Sen chong bolghanda ulardin choqum intiqam élishing hemde ularni yéngishing kérek” dep turghan. 

In’glizchide «köngülni programmilash» dégen bir uqum bar. Uni In’gliz tilida «mind programming» dep ataydu. «Mind»ning menisi köngül, ang, niyet, hosh, eqil we xiyal dégen sözlerge yéqin bolup, «program» dégen söz péil qilip ishlitilgende, «bir ademde bir xil xiyalni turghuzup, u ademning xiyalini tüzlep yaki özgertip, özige kelgen uchurgha nisbeten bir xil alahide inkas qayturudighan yaki bir xil alahide ish tutidighan qilish» dégen menani bildüridu. Démek, yuqiriqi hékayidiki bala «sen padishah bolisen» dégen gepni dawamliq anglawérip, uning köngli ashu teriqide programmilan’ghan. Netijide, u bala bir bashliq yaki herbiy qomandan bolushni xalimay, peqetla bir padishah bolushni istigen. Hemde ashundaq ghayini emelge ashurush üchün öz jénini qurban qilishqimu teyyar turghan. Oqurmenlerning ichide bundaq misallarni bilidighanlar nahayiti köp bolushi mumkin. Mesilen, buning yene bir misali, Amérikidiki chong Bushning oghli kichik Bushningmu prézidént bolushidur. Uyghurlar ichide «bashliqning balisi bashliq bolidu», dégen söz keng tarqalghan bolup, ashundaq bir emeliyetning barliqqa kélishidiki tüp seweblerning birsimu ashu «köngülni programmilash» tin ibarettur (Uyghur jem’iyitide «arqa ishik» 1-orunda turamdu yaki «köngülni programmilash»mu? Bu soalgha özingiz jawab bérip béqing.)

Ademning es-hoshi ikki xil bolidu: Asasliq hosh we qoshumche hosh. In’glizchide bular «conscious and sub-conscious» dep atilidu. Ademning qoshumche hoshi uning asasliq hoshining kontrolluqi astida bolmaydu. Ademning qoshumche hoshi uninggha qachilan’ghan uchurlar asasida musteqil halda ish élip baridu. Mana bu köngülni programmilashning asasidur. Yeni, «köngülni programmilash» déginimiz, bir ademning qoshumche es-hoshigha melum uchurlarni qachilap, shu arqliq ashu ademning ish-herikitini özgertish we kontrol qilish, dégenliktin ibarettur.

Ademning asasliq es-hoshi bir «iskilat baqquchi» yaki «iskilatchi» gha, qoshumche es-hoshi bolsa bir iskilatqa oxshaydu. Iskilatchining öz aldigha ayrim eqli bolmaydu. U iskilatqa qachilan’ghan uchur asasida ish élip baridu. «Köngülni programmalish» dégenlik, iskilatchigha uqturmay turup, uchurni iskilatqa kirgüzüp qoyush dégenliktin ibarettur.

Siz öz-özingizge «men öginishte nahayiti yaxshi» dédingiz, emma iskilatta bashqa ademlerning «Sen döt, sen héch ishni bashqa élip chiqalmaysen.» dégen sözliri saqlan’ghan, dep perez qilayli. Iskilatchi sizning sözingizni anglap, uni iskilatta saqlan’ghan yuqiriqi sözler bilen sélishturup, «bu uchur xata iken», dégen xulasige kélidu. Shuning bilen u bu yéngi, ijabiy uchurni iskilatqa ekirip qoymay, uni tashliwétidu. Mana bu bir ademning idiyisini we ish-herkitini özgertishtiki eng tüp qiyinchiliqtin ibarettur.

Yuqiriqi we shuninggha oxshash tarixiy hékayiler shuni körsitiduki, kishiler we bir jem’iyet sizning könglingizni programmiliyalaydu. Yuqiriqi shahzade bilen qarmu-qarshi halda, biz uzun waqittin buyan “Undaq qilma… Tewekkülchilik qilma… Sarangliq qilma… Sen döt. … Séning qolungdin héch ish kelmeydu…» dégendek xata uchurlar bilen programmilinip kelduq. Bu xil ehwalning bir adem we bir milletke élip kélidighan yaman aqiwitini bir tesewwur qilip béqing. 

Hazir insanlar tarixida tunji qétim sizning öz könglingizni toghra yönilishte programmilishingizni imkaniyetke ige qilidighan küchlük téxnikilar wujutqa keldi. Bu téxnikilarning hemmisi sizning qoshumche es-hoshingizgha bösüp kirip, uning ichige asasliq es-hoshqa uqturmay turup uchur qachilaydu.  Sizning qoshumche es-hoshingizdin ibaret bu «isklatingiz» gha her kuni nurghun uchurlar kirgüzüliwatidu. Ular qandaq uchurlar?  Ular sizning könglingizni qaysi yönilishte programmilaydu?  Bir dem közingizni yumup jim olturup, mushu soallar üstide estayidil oylunup béqing.

Uyghurlar adilliq we adaletni eng yaqlaydighan, uni nahayiti qedirleydighan, naheqchiliqqa qilche chidimaydighan milletlerning birsi. Shundaq bolghachqa, biz bashqilarning özimizge adaletsizlik qilishini, naheqchiliq qilishini xalimaymiz. Shundaq bolghaniken, biz öz-özimizge adaletsizlik qilishtin qet’iy saqlinishimiz kérek.  Eger siz Uyghurni bashqilar bilen sélishturmaqchi bolsingiz, nopusining az-köplüki bir-birsige yéqin kélidighan, yashawatqan siyasiy, iqtisadiy we ijtimaiy sharaiti bir-biriningkige yéqin kélidighan, ötmüshtiki we hazirqi medenityi hemde tarixi bir az oxshap kétidighan biri bilen sélishturung. Hergiz nopusi Uyghur nopusidin 100 hesse artuq biri bilen sélishturmang. Undaq qilsingiz Uyghurlar üchün adaletsizlik qilghan, naheqchilik qilghan bolisiz. Ilmiy ish körmigen bolisiz.  Bolupmu ichkiri ölkilerde oquwatqan Uyghur yashlirining kallisida bu ish nahayiti éniq bolushi kérek. Eger siz ichkiridiki oqushqa 100 Uyghur oqughuchining ichidiki biri bolup tallan’ghan bolsingiz, sizning Xenzu sawaqdashliringiz kam dégende 1,000 oqughuchining birsi bolup tallan’ghan. Siz hergizmu eqil jehette töwen orunda turmaysiz.  Bashqilar san jehette sizdin jiq yuqiri orunda turidu. Uning üstige bashqilar öz tilida oquydu. Siz bashqilarning tilida oquysiz. Buning oqush ünümige körsitighan tesiri nahayiti chong. Shunglashqa, bashqilar bilen oxshash derijide oqush üchün, sizning hessilep tirishchanliq körsitishingizge toghra kélidu. Mushundaq ehwal astidimu ichkiridiki mekteplerde sinip boyiche eng aldinqi orunni tutup oquwatqan Uyghur oqughuchilardin men 10 dek kishini bilimen. Ulardin nahayiti pexirlinimen.  Shuni késip éytish mumkinki, özi bilen barawer kélidighan milletler bilen sélishturghanda, Uyghurlar hazir medeniyet, örp-adet, tarix, ilim-pen we insanlar tereqqiyatigha qoshqan töhpisi qatarliq jehetlerde dunyada xéli yuqiri orunni igiliyeleydu. Uyghurlarning insaniyetke qoshqan tarixiy töhpiliri, tarixta tutqan milliy orni, tarixta behrimen bolghan shan-shöhriti jehetlerde Uyghur diyarida hazirghiche nurghun kitab-maqalilar yézilip boldi. Shunga men bu yerde u tarixiy ehwallar üstide toxtalmaymen. Töwende men chet elde turup, oqush, ilmiy tetqiqat we her xil kespiy sahelerde dunyadiki bashqa ilghar milletler bilen riqabetliship, aldinqi qatarda orun tutuwatqan, «Uyghurlar döt emes, eqilliq» dégen bir heqiqetke misal bolalaydighan bir qisim shexslerni tilgha élip ötümen.

• Uyghurlarning Yaponiyege chiqish ishi 1985-yili bashlan’ghan bolup, hazirghiche 130 din köprek Uyghur yashliri u yerde doktorluq unwanigha érishti.  Ularning tizimlikini http://www.xjmua.com/doctor_all.html din köreleysiz.
• Yaponiyediki Dilshat Abla doktorluq unwanini alghandin bashlap, Yaponiyening Riken Ménge Tetqiqat Merkizide ilmiy tetqiqat bilen shughullunup, yaxshi netijilerni yaritiwatidu. 
• Yaponiyediki Qutluq Sabit bilen Shemshidin Sheyhidin Nissan shirkitide, Dilshat Abduréhim bilen Talip Atajan NEC shirkitide, Jür’et Ghoja bolsa Fujitsu shirkitide kespiy xadim bolup ishlewatidu. Doktor Ömerjan Sawut bilen doktor Enwer Yasin Yaponiyediki ikki yuqiri téxnika shirketliride bölüm mes’uli bolup ishlewatidu.
• Yaponiyediki doktor Perhat Exmet Tokyo Téxnologiye Institutida we doktor Muxtar Maxsut Nagoya Uniwérsitétida her xil derijidiki proféssor bolup ishlewatidu.
• En’gliyediki Dilshat Héwizulla Londondiki bir aliy mektepte doktorluq unwanigha ériship, hazir En’gliyening dunyagha dangliq téléwiziye shirkiti BBC de yéngi yumshaq détallarni rawajlandurup ishlep chiqirish ishliri bilen shughullinip, yaxshi netijiler yaritiwatidu. 
• Ayshem Eli Awistraliyede doktorluq unwanigha ériship, hazir Gérmaniyediki «Max Planck Institute for Social Anthropology» de doktor derijilik tetqiqatchi bolup ishlewatidu.
• Méning aliy mekteptiki sawaqdishim Dolqun Yunus Yaponiyede magistérliq unwamigha érishkendin tartip, Yaponiye NEC shirkitinining mikro dolqun xewerlishish üsküniliri boyiche Türkiye bilen Afriqa qatarliq bir qisim döletlerning Türkiyede turushluq téxnikiliq yardem mulazimitining mes’uli bolup ishlewatidu.
• Amérikidiki Muhemmed Abdulla, Fransiyediki Waris Abdukérim Janbaz we Yaponiyediki Gheyret Kenji qatarliq yashlirimiz yalghuz kompyutér kespide ela netije bilen doktorluqta oqupla qalmay, oqushtin sirtqi waqitliridin paydilinip, Uyghur yumshaq détalliri bilen Uyghurche-chet el tiliche éléktronluq lughetlerni yasap chiqish we tereqqiy qildurush jehettimu kishini qayil qilarliq derijidiki netijilerni yaritiwatidu. Amérikidiki «Bürküt» bilen «Jeck» ependiler Amérikida fizika kespi boyiche doktorluqta oquwatqan bolup, öz turmushining derijidin tashqiri aldirashliqigha qarimay, bir tereptin yaxshi oqup, yene bir tereptin özlirining barliq bosh waqitliridin paydilinip, wetendiki chet elde oqush yolida izdiniwatqan Uyghur yashlirini nurghun qimmetlik uchur bilen teminlewatidu.
• Men Amérikining Kaliforniye shitatidiki Uyghurlarning xéli köplirining öyide tamgha chaplaghliq turghan, baliliri érishken, «Hemme derslerde ”A” alghan oqughuchi mukapati» dep atalghan teqdirnamilarni kördüm (Amérikidiki mektepler oqughuchi ders netijisige A, B, C, D, F dégendek herplerni ishlitidighan bolup, bu yerdiki ”A” heripi ”Ela” degen menani bildüridu). 
• Amérikidiki dunyagha dangliq Harward Uniwérsitétide Qahar Barat, Qeyser Mijit, Elnigar Iltebir we Qudret Yaqup qatarliq 4 Uyghur oqushqa kirgen bolup, beziliri oqush püttürüp boldi. Beziliri hazirmu oquwatidu.
• Hawardtin sel kéyin tursimu, dunya we Amérika boyiche xéli aldinqi qatarda turidighan Kaliforniye Uniwérsitétining herqaysi shöbiliride töwendiki 2-ewlad Uyghur perzentliri oquwatidu: Arafat Adil Los Angeles shöbiside,  Dilshat Erkin Bérkéléy shöbiside, Fruze Tashpolat Irvine shöbiside, Iliknur Qeshqiri Los Angeles shöbiside, we Merhaba Mehmut Davis shöbiside.  Amérikining bashqa shitatliridimu mushuninggha oxshash dangliq mekteplerge kirgen 2-ewlad Uyghur ösmürliridin xéli köpliri bar.
• Méning oghlum Dilshat Erkin 2007-yili Amérikining dunyagha dangliq herbiy mektiwi, «Amérika Qoshma Shitatining Gherbiy Nuqtidiki Herbiy Akadémiyesi» (In'glizche «United States Military Academy at West Point») qa qobul qilinghan bolup, u mektepte bar bolghan kesiplerge qiziqmasliq tüpeylidin u mekteptiz waz kéchip, Kaliforniye Uniwérsitetining Bérkéléy shöbisige kirdi. Dilshat toghrisida http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=13065&extra=page%3D2&page=1 da bir qisim uchurlar bar.  
• Yaponiyedin bashqa, hazir Amérika, Awistraliye, Kanada, Yawropa we Türkiye qatarliq tereqqiy tapqan döletlerdiki dangliq aliy mekteplerde magistérliq we doktorluq unwani üchün oquwatqan yene nurghun Uyghur yashliri bar.  Buning bir misali süpitide http://www.meripet.com/Bio/FransiyedikiDokturlar.htm ni körüp béqing.
• Doktur Rishat Abbas (http://www.meripet.com/Bio/RishatAbbas.htm) Amérikining «Wyeth Research» shirkiti dorigerlik bölümining diréktori bolup ishlewatidu. U özining kespiy sahasidiki ilmiy tetqiqatta közge körünerlik netijilerni yaratti.  Doktor Murat Qadir Amérikidiki «L’Oréal USA» shirkiti chach mehsulati tetqiqat bölümining mes’uli bolup ishlewatidu. Doktor Ablet Ablimit Yaponiye Toto shirkitining Gwangjudiki mes’uli bolup ishlewatidu.
• Amérikidiki aliy mekteplerde proféssor bolup ishlewatqanlardin töwendikiler bar: Abduréhim Aitbayév (http://infohost.nmt.edu/~aitbayev, New Mexico Institute of Mining and Technology), Ablet Ibrahim (California State University, Monterey Bay), Hesen Sayit (Boston College) we Reyhan’gul Bektur (Utah State University).  Bularning ichide,  Reyhan'gul hazirghiche 3 tek Uyghur dokturluq we magistérliq oqughuchilirini qobul qilip boldi.
• Rizwan’gul Haji (Qeyser Mijit ependining xanimi) kichikidin Uyghur mektepte oqughan. Uyghur Tébbiy Uniwérsitétini 1997-yili püttürgen. 1999-yili Amérikigha kelgendin kéyin In’gliz tilini tiriship öginip, 2003-yili Amérika Qoshma Shitatliri Méditsina Salahiyet imtihanidin ela netije bilen ötken. 2004-2007 yilighiche bolghan ariliqta New York Uniwérsitéti qarmiqidiki doxturxanida 3 yil yardemchi doxtur bolup xizmet qilghan we bilim alghan. 2007-yili 9-ayda "Amérika ichki késellikler jem’iyitining kespiy imtihanidin" ghelibilik ötüp, öz aldigha musteqil késel körüsh salahiyitige ige kénishke alghan. Hazir Massachusétts shitatining Boston shehiridiki bir doxturxanida mes'ul doxtur bolup xizmet qiliwatidu.
• Ekber Sherip, Dolqun Rozi, Memet Emin, Memetjan Ibrahim, Mehmud Obul we Tömür Palta (http://www.meripet.com/Bio/Timour_Bio.htm) qatarliq doktorlar we mutexesisler hazir Améridiki bir qanche aliy mektep we hökümet orunlirida yuqiri derijilik tetqiqatchi we mutexessis bolup ishlewatidu.  Bularning ichide, Memet Emin yalghuz öz kespiy sahesidiki ilmiy tetqiat ishlirida közge körünerlik netije yaritipla qalmastin, yene ishtin sirtqi waqtidin paydilinip, Uyghurlardiki her xil késellikler we ularni dawalash usuli jehette Uyghurlarni qimmetlik uchurlar bilen teminlep kéliwatidu.
• Magistérliq we doktorluq unwanini élip bolghandin kéyin, Amérikining her xil mektep, kespiy orun we shirketliride yuqiri derijilik téxnikiliq orun tutup ishlewatqan Uyghurlar xéli köp bolup, men ularni bu yerde birmu-bir tilgha élip bolalmidim.
• Amérika Törelme ghol hüjeyrisi mutexessisi doktor Shöhret Mutellip, Amérika Orégon Shitati Saghlamliq-Penliri Uniwérsitéti Köpiyish ilmi bölümi we Orégon Shitati Döletlik Primatlar (maymun türidikiler) yadro köchürüsh téxnikisi-ghol hüjeyre tetqiqat merkizining mudiri bolup ishlewatidu.
• Doktor Shöhret Mutellipning singlisi doktor Maysem Mutellip xanim hazir Amérikidiki eng dangliq aliy mekteplerning biri bolghan Masashuséts Téxnologiye Instituti (In’glizche «Massachusetts Institute of Technology» bolup, qisqartilip «MIT» dep yézilidu) ning akisiningki bilen oxshiship kétidighan bir tetqiqat bölümining mes’uli bolup ishlewatidu.  Yuqirida ismi atalghan Abduréyim Aitbayev, Shöhret Mutellip, Maysem Mutellip we Tömür Paltalar Qazaqstanda tughulup ösken Uyghur perzentliridur.
• Men bolsam Amérikining qisqartilip «NASA» dep atilidighan, «Memliketlik Awiatsiye we Alem Boshluqini Bashqurush Idarisi» ning bir muhim tetqiqat-tereqqiyat merkizi bolghan JPL de bir yuqiri derijilik optika injiniri bolup ishlewatimen.  Méning yéqinqi bir qisim netijilirimni töwendiki tor bétidin köreleysiz: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20143&extra=page%3D1 

Men yuqiriqi tizimlikni teyyarlashta chet eldiki bir qisim yéqin tonushlirimning yardimige érishtim (ulargha köptin-köp teshekkür éytimen). Shundaqtimu méning oqurmenlerge eskertip qoyudighinim, bu tizimlik hergizmu bir mukemmel tizimlik emes.  Bu tizimlikke kirmey qalghan yene nurghun Uyghurlar we ishlar bar. Bu maqalide ilgiri sürmekchi bolghinim «Uyghurlar döt emes, eqilliq» dégen idiye bolghachqa, asasliqi özüm bilidighan kishilernila misal qilip aldim.

Junggo we chet elde bashqilar bilen ünümlük riqabetliship, öz kespide alahide netije yaratqan we yaritiwatqan bir qisim Uyghurlarning tizimligini töwendiki tor bétidin körgili bolidu: http://hi.baidu.com/abdilim/album/%CE%AC%CE%E1%B6%FB%D6%AA%C3%FB%C8%CB%CA%BF%CF%E0%B2%E1/index/0

Insan tarixining hemmiside sansizlighan dölet hökümetliri axbarat wasitiliridin xelqni idare qilishning eng ünümlük wasitisi süpitide paydilinip keldi. Bu xil ehwal hazirmu qilche özgergini yoq.  Men yéqinda körgen bir téléwiziye xewirige asaslan’ghanda, Amérika hökümiti Iraqta bir chong axbarat shirkiti qurghan bolup, Amérika bu shirket üchün her ayda bir milyon dollar pul xejleydiken. Bu shirket Iraqta élip bériwatqan Iraqning ehwali toghrisidiki teshwiqat mezmuni Amérikidiki teshwiqat mezmunidin tüptin perqlinidiken. Yeni, özini dunya erkinliki we démokratiyisining bowisi hésablaydighan Amérikimu axbarat organlirini kontrol qilip, uni hazir öz menpeiti üchün xizmet qilduriwatidu. Teshwiqat wasitisini kishilerni idare qilishqa ishlitishte paydilinilghan ilim del ashu «köngülni programmilash» tin ibarettur.  Hazir Uyghurlar bir alahide dewr we bir alahide sharait astida yashawatidu. Uyghurlar hazir duch kéliwatqan bir qisim ehwalni «sönggech tépish musabiqisigha qatnashqan bir putluq adem» duch kélidighan ehwal bilen sélishturush mumkin.  Bu xil ehwalni men 2006-yili we 2007-yili yurtqa tuqqan yoqlap barghandimu intayin chongqur hés qildim.  Yeni, menmu ashundaq ehwalgha duch keldim.  Shunga Uyghurlargha, bolupmu Uyghur yash-ösmürlerge terbiye bérish meqsitide qilin’ghan söz, yézilghan kitab-maqaliler choqum ularni ilhamlandurush, ularni ijabiy jehettin yétekleshni asas qilishi kérek.  Biz bu jehette qilinidighan ishlar choqum bir putluq ademning yene bir putini östürüshige yardimi bolushi kérek.  Eger siz bir oqutquchi bolup, sinipingizdiki oqughuchilargha dawamliq «Uyghurlar döt, Uyghurlar horun» désingiz, bu sözingiz hergizmu sinipingizdiki balilarni burunqidin eqilliqraq qilish, burunqidin bekrek tirishchan qilish rolini oynimaydu.  Del uning eksiche rolni oynaydu.  Eger bir saqmu-saq Semetni uning etirapidiki kishiler dawamliq «Semet sarang, Semet döt» dewerse, u Semet tedriji halda sarangdek sözleydighan, sarangdek mangidighan we sarangdek turidighan, sarangdek ish qilidighan bolup qalidu.  Mana bu «köngülni programmilash» ning küchidur.  Gherblikler bir ademning selbiy pozitsiyelik yaki ijabiy pozitsiyelikini ölcheshte, dawamliq yérimida su bar, yérimi quruq bir istakanni misalgha alidu. Selbiy pozitsiyelik bir adem yérim süyi bar bir istakanni körgende «Mawu istakanning yérimi quruq», deydu.  Ijabiy pozitsiyelik bir adem bolsa «Mawu istakanning yérimida su bar», deydu. Shu nersini unutmangki, barliq Uyghurlar üchün hazir choqum «Mawu istakanning yérimida su bar» bolsun. 

3. Köngül bilen Beden

2008-yilining beshida, men bizning idaride élip bérilghan köngül bilen bedenning munasiti üstidimu toxtalghan bir séminargha qatnashtim.  Bu séminarda doklat bergüchi anglighuchilardin birni öz ixtiyarliqi bilen sehnige teklip qilip chiqti.  Andin u anglighuchidin bashqilar hazirghiche özi toghrisida dep baqqan, özi eng yaxshi körmeydighan sözlerni soridi.  Sözligüchining ong qolini mürisi bilen tengleshtürüp toghrisigha kötertip qoyup, biz hemmimizdin héliqi sözlerni birlikte ünlük towlashqa buyridi. Biz shundaq qilduq. Andin u sözligüchi sehnidiki anglighuchining ong qolini peske basqan idi, qoli asanla peske chüshüp ketti.  Sözligüchining orunlanturushi boyiche biz bu tejribini yene bir qétim tekrarliduq. Bu qétim héliqi anglighuchi eng yaxshi körüdighan sözler bilen tekrarliduq.  Bu qétim sözligüchi anglighuchining ong qolini xéli küchep peske basqan bolsimu, uni zadila peske chüshürelmidi.

Bu néme üchün? Eslide ademning méngisi sirittin kirgen uchurlarning hemmisini bir xil buyruq süpitide bir terep qilidiken. Eger siz «men eqilliq» désingiz, méngingiz «he-e, sen eqilliq», dep pütün bediningizni bir eqilliq ademning bedini boyiche programmilashqa tirishidiken. Eger siz «men batur» désingiz, méngingiz pütün bediningizni bir baturning bedini boyiche programmilashqa tirishidiken. Oylap béqing: Eger nurghun kishiler sizni «döt, döt» dewerse, méngingiz sizning bediningizni qandaq programmilaydu?  Eger siz bir ömür «Uyghurlar döt, Uyghurlarning qolidin héch ish kelmeydu», dégen sözlerni anglap chong bolsingiz, sizning rohingiz, iradingiz, gheyritingiz we beden qudritingiz qandaqraq bir halette bolar?

Bir ademning méngiside 15 milyart dane newron yaki ménge hüjeyrisi bar bolidu.  Her bir ménge hüjeyrisi bashqa 5,000-10,000 ghiche bolghan ménge hüjeyrisi bilen tutashqan bolidu.  Newron tori intayin murekkep bolup, uni bir ghayet zor téléfon torigha oxshitish mumkin.  Biz her qétim bir yéngi nerse ögen’gende, méngide newronlar ara yéngi ulanmilar peyda bolidu.  Ögen’gen nersini tekrarlisaq, bu yéngi ulanmilar küchiyip mangidu.  Yéngi bir ehwalni bashtin kechürsek, bu ulanmilar özgiridu. Yeni méngidiki newronlarning ulanmisi toxtimay özgirip turidu.

Ademning köngli (yaki es-hoshi) bilen bedini öz-ara tutashqan bolidu.  Yéqinqi 10 yilning mabeynide bayqilishiche, 50-60 dane xémiyilik maddilar adem méngisidiki uchurlarni adem bedinige toshuydu.  In’glizche «endorphins» dep atilidighan bu maddilar adem méngisidiki bir xiyal, xushhalliq, hésiyat, oy-pikir qatarliq hemme uchurni adem bedinidiki her bir hüjeyrige toshuydu.  Eger siz bir sayda méngip kétiwétip, ilan’gha oxshash bir nersini körüp, könglingizde «bu bir ilanken» dep oylisingiz, siz qorqqan bu uchur derhal méngingizning hemme yérige tarqilidu.  Andin u uchur sizning umurtqa yolliringiz arqiliq bediningizning hemme yérige tarqilidu.  Bir intayin qisqa waqit ichide bediningiz bu xeterdin xewer tépip, özini bu xeterge taqabil turushqa teyyarlaydu.  Yürikingizning soqushi tézlishidu. Qan bésimingiz kötürülidu.  Nepisingiz tézlishidu.  Méngingizdiki qanlar muskulliringizgha, qolingizgha we putingizgha tarqilidu. Netijide siz yaki bu ilan bilen élishishisiz yaki bir yaqqa barliq küchingiz bilen qachisiz.  «Ilan» dégen bir xiyal mana mushundaq bir qatar inkaslarni keltürüp chiqiridu.

Xuddi yuqiriqigha oxshash, her bir oy-pikirning birdin biologiyelik asasi bar. Bediningiz siz könglingizde némini oylawatqanliqingizni bilip turidu. Hemde shu asasta ish tutidu.  Yeni, bir köz-qarash peqet bir idiyela emes. U sizning bediningizde we könglingizde tengla mewjut bolidu. Siz nahayiti xushhal yaki özingiz qiliwatqan ishta muweppeqiyetlik bolushqa ishenchingiz bar bir waqitta, bu xil oy-pikir sizning pütün bediningizge yetküzülidu. Shuning bilen bediningiz téximu küchlinip, hérishi pesiyidu. Eger siz xushhal emes yaki hesretlik bolsingiz, sizning bediningizning herikiti astilishidu, qashanglishidu hemde asan hérip qalidu.   

Qisqisi, sizning méngingiz sizning oyingiz bilen köz-qarishingizni pütün bediningizge tarqitidu.  Eger siz «Men choqum muweppeqiyet qazinimen» dep oylisingiz, méngingiz bediningizni shu boyiche teyyarliq qilishqa we muweppeqiyetni kütüwélishqa buyruydu. Eger siz «men choqum meghlup bolumen» dep oylisingiz, méngingiz bediningizge «bu ishni sinaymen depmu aware bolma,  bu ishning muweppeqiyetlik bolushidin héch qandaq ümid yoq» deydu.  Shunglashqa siz her daim öz-özingizge «men eqilliq, men choqum qiliwatqan yaki közligen ishimda muweppeqiyetlik bolumen» dep turushni untulup qalmang.

Yuqiriqidek sewebler tüpeylidin, siz kechte ishtin öyge qaytip kélip, ishik achqanda, hergiz «Uh! Bügün hejepmu hérip kettim», dep oylimang. Undaq oylisingiz, öyge kirgendin kéyin sizge héch qandaq ish xush yaqmaydu. Safada toghrisigha yétip télévizor körüshtin bashqa ishni qilishni xalimas bolup qalisiz. Uning ornigha: «Men bügünki ishimni tügettim. Emdi öyde özüm xalighan ishni qilimen» dep oylang.  Shundaq oylisingiz, öyingizde yene nurghun ishlarni qilalaysiz. Kishiler sizdin «Qandaq ehwaling?» dep sorisa, hergiz «Bügün dégendek mijezim yoq… Bek hérip kétiwatimen… Ishim dégendek obdan mangmaywatidu…  Her xil qiyinchiliqlargha duch kéliwaqtimen.…» dégendek sözler bilen jawab bermeng. Buning sewebi, köpinche ehwalda, sizdin ashundaq hal sorighan kishilerning 95 pirsenti sizning heqiqiy ehwalingizning qandaqliqigha anche perwa qilmaydu. Qalghan 5 pirsent etrapidiki kishiler bolsa sizning ehwalingizning nachar bolushini arzulaydu. Shunglashqa siz özingizdin héliqidek hal sorighanlargha: «Ehwalim karamet yaxshi… Ehwalim intayin yaxshi… Ehwalim hazirqidek yaxshi bolup baqqan emes» dégendek jawabni béring.  Méngingiz mushu uchurlarni alghandin kéyin, bediningizni ashu boyiche programmilaydighan bolghachqa, bu ikki xil jawabning sizning rohiy halitingiz we bediningizning halitige körsitidighan tesirimu pütünley oxshimaydu.

4. Axirqi Söz

Men özümning yéqinqi yazmilirida, Uyghurlar üchün nöwettiki eng muhim ish milliy kimlikni saqlap qélish, milliy sapani östürüsh we milliy rohni eslige keltürüsh we kücheytish inkenlikini otturigha qoyghan idim. Men 2008-yili 10-ayning béshida ayalim Aman’gül bilen Türkiyege sayahetke bardim. Hemde Qeyseri, Enqere we Istanbul qatarliq sheherlerni sayahet qildim. Mushu jeryanda méning eng köp körginim Türkiye bayriqi boldi. Hökümet binasi, xatire sariyi, sheher kochisi, dukan-magizinlar, shexslerning öyliri qatarliqlarning hemmiside ademning közige hemmidin köp körünidighini ashu ay yultuzluq qizil bayraq iken.  Istanbuldiki sheherlik hökümet binasining aldinqi témigha ésilghan Türkiye bayriqi nahayiti chong bolup, uning uzunluqi jem’i 4 qewetni qaplaydiken.  Qeyserige yéqin jaydiki In’glizche «Cappadocia» dep atilidighan, 13-esirde berpa qilin’ghan öngkür-öy shehirining xéli köp öngkür-öy deriziliride we tagh choqqiliridimu ashu Türkiye bayriqini kördüm.  «Türk» we «Atatürk» dégen xetlernimu biz barghan yerlerning hemmiside nahayiti köp uchrattuq.  «Atatürk» dep isim bérilgen yol, köwrük, bina qatarliqlarmu intayin köp iken.  Adem turmushning hemme saheliride «Türk» dégen sözni körüp we anglap turidiken. Men yuqiriqilarni körüp, «milliy rohqa bay millet, dégen mushundaq bolidighan oxshaydu. Besh esirning aldida Uyghurlarmu mushundaq bolghan bolushi mumkin» dep oylidim. 

Manga eng tesir qilghan yene bir ish Türklerning Uyghurlargha bolghan hörmiti boldi. Aman’gul, men we bashqa 3 Uyghur oqughuchi Enqerediki «Kocatepe» meschitige kirip chiqip, paranglashqach méngip kétiwatsaq, yéshi 55 yashlar etrapidiki bir Türk ependi bizdin néme tilda sözlishiwatqanliqimizni soridi.  Biz «Uyghur tilida sözlishiwatimiz» dep jawab bersek, u kishi intayin xushhal bolup, biz bilen qolimizni ching siqip turup körüshüp, andin kötürüwalghan somkisidin ikki dane In’glizche kitabni chiqirip, «mawu méning sizlerge qilghan sowghitim. Qobul qilghaysizler» dédi. Men u kitablarni élip, Amérikigha ekeldim (U kitabning birining ismi «Étiqat we Islam», yene birining bolsa «Ular néme üchün Musulman boldi?» iken).  Biz aptobusta mangghanda, bazar aylan’ghanda, meschitlerge kirgende, ishqilip negila barsaq, bizge yol bashlap bériwatqan dostimiz bir Türkke «biz Uyghur bolimiz» désila, u Türkning chirayida derhal tebessum jilwilinip, bizge «Türkiyege xush keldingiz» depla, nahayiti qizghinliq bilen sözlep ketti. Méning anglishimche, 13-esirlerde, Uyghurlar medeniyet we bashqa nurghun jehetlerde nahayiti küchlük waqtida, Türkler bir mezgil «Türk mediniyiti» dégen sözning ornigha «Türk uyghuri» dégen sözni ishletken iken.  Yeni, ular «Uyghur» dégen sözni «medeniyet» dégen menada ishletken iken. Qisqisi, Türkler Uyghurlarni intayin hörmetleydiken. Intayin qedirleydiken. Emdiki gep, biz öz-özimizge qandaq muamile qilimiz? Eger biz öz-özimizni hörmetlesh we öz-özimizni qedirleshning ornigha öz-özimizni kemsitidighan bir orun’gha chüshüp qalsaq, u biz üchün bir nahayiti chong nomus. Toghra, «késelni yoshursang, ölüm ashkare». Özining qarangghu teripini körelmigen millet menggü rawaj tapalmaydu. Lékin, bu ishta usulgha, peytige we sorun’gha diqqet qilish kérek. Eger bizni bashqilarmu eyiblise, özimizmu eyiblisek, özimizde bar yoshurun küchke, artuqchiliqqa we üstünlikke toghra baha bérelmisek, u halda kéyinki ewladlirimizning ümidsizlinishini keltürüp chiqirimiz.  Ularda «qarangghu öngkürde qanchilik mangsaqmu, uning yene bir teripide nur yoqken» dégen idiyeni singdürüp qoyimiz.  Ularning könglini paydisiz yönilishte programmilap qoyimiz.  Ejdadlirimiz bizge némilerni qaldurdi? Biz buningdin kéyinki yéngi ewladlirimizgha némilerni qaldurimiz? Biz bu soallar üstide dawamliq oylishishimiz kérek. Biz kéyinki ewladlargha shuni choqum bildürüshimiz kérekki, gerche siz hazir nurghun paydisiz ehwallargha duch kéliwatqan bolsingizmu, siz yenila nurghun ishlarni qilalaysiz; Siz chiqalaydighan pellining igizlikini peqetla siz, közleshke pétinalaydighan ghayining chong-kichikliki bilen sizning ashu ghayini emelge ashurush yolida töliyeleydighan bedilingizla belgileydu.  Eger siz qattiq tirishsingiz, öz burchingizgha özingizni toluq ada qilsingiz, perzentliringizge heqiqiy türde köyünsingiz, toxtimay ilgirileshke bel baghlisingiz, bu dunyadiki her qandaq qiyin ötkellerni bösüp öteleysiz. 

Iqtisad ilmide «éhtiyaj we buzghunchiliq» dégen bir uqum bar bolup, u «éhtiyaj teltöküs buzghunchiliqni keltürüp chiqiridu» dégen menani bildüridu. Men buninggha bir misal körsitey. Alte aydek waqitning aldida Amérikidiki aptomobilgha ishlitidighan bénzinning bahasi nahayiti örlep ketti. Shuning bilen nurghun kishi özlirining mayni nahayiti jiq miqtarda telep qilidighan mashinilirini yoqatti. Undaq mashinisi yoqlar bolsa undaq mashinilarni élishni asasen toxtatti. Shuning bilen Amérikidiki sport mashinilirining baziri pütünley weyran boldi. Hazir Uyghur diyaridiki nurghun yashlar qanche yaxshi oqusimu, qanche tirishsimu, adettin tashqiri iqtidar we talantini namayen qilsimu, ular üchün xizmet yoq, ular üchün bir jan béqish yoli yoq bolushtek bir nachar teqtirge duch kéliwatidu. Shuning bilen bu yashlarning beziliri bundaq teqdirni özining Uyghur bolup qalghanliqidin körüwatidu. Men her qétim mushu ishlarni oylighanda, kallamgha haywanatlar baghchisidiki haywanlar kélidu. Yawayi haywanlarni köndüridighanlarning hemmisi aldi bilen u haywanlarni nahayiti ach qoyup, uningdin kéyin ulargha azraq-azraqtin yémek bérip, u haywanlarni özining buyruqi boyiche ish qilishqa mejburlaydu. Haywanatlar baghchisidiki haywanlarni oyun körsetküzgendimu mushu usulni qollinidu. Bu usul ademlergimu ishlishi mumkin. Men bezi Uyghurlar üchün «éhtiyaj we buzghunchiliq» yüz berip qalmasliqini tolimu arzu qilimen. Her bir yashning bu uqumni éside mehkem saqlishini tewisiye qilimen.

Men yéqinqi bir qanche yilning mabeynide, «bashqilar qilalighan ishni Uyghurlarmu qilalaydu» dégen idiyeni ilgiri sürüp keldim. Yéqinqi yillardin buyan, meyli Junggodiki Uyghurlar bolsun yaki chet eldiki Uyghurlar bolsun, biz burun tesewwur qilishqimu pétinalmaydighan qiyin ötkellerni bösüp ötüp, biz burun tesewwur qilishqimu pétinalmaydighan qiyin térritoriyilerge bösüp kirip, Uyghur xelqining heqiqiy eqil-parasitini we heqiqiy yoshurun küchini namayen qilishqa bashlidi. Buninggha misal bolalaydighan bir qisim adem we ishlarni men yuqirida teswirlep öttüm.  Ularning ichide men bu yerde doktor Shöhret Mutellipni yene bir qétim tilgha élip ötümen. U toghriliq Biliwal.com tor béti mundaq xewer berdi. Neqil: «Shöhret Mutellip bashchiliqidiki tetqiqat guruppisi hüjeyrini yadro köchürüsh yéngi téxnikisidin paydilinip maymunning törelmisini muweppeqiyetlik klonlap chiqqan, shundaqla klonlan'ghan 20 törelmidin ikki türküm ghol hüjeyrini yétishtürgen. Bu insanlarning maymun türidikilerning törelmisini tunji qétim muweppeqiyetlik klonlap chiqishi bolup, insanlar törelmisini klonlashqa qarap bésilghan yene bir qedem hésablinidu. Bu tetqiqat netijisi 2007-yil 11-ayning 14-künidiki «Tebiet» (Nature) zhurnilida élan qilin'ghanda tézlikte xelq'arada diqqet qozghighan. Bu zor netije Amérikining «Dewr» heptilik zhurnili bahalap chiqqan 2007-yilidiki 10 chong ilmiy bayqashning aldinqi qatarigha tizilghan; hemde «Tebiet» zhurnili, Junggoning «Pen-Téxnika Géziti» teshkilligen bahalashta 2007-yilidiki xelq'ara 10 chong pen-téxnika xewirining biri bolup bahalan'ghan.»  Démek, Uyghurlar bashqilar qilalighan ishlarni choqum qilalaydu.  Bashqilar qilip baqmighan ishlarnimu choqum qilalaydu. Men hazirdin bashlap pütün Uyghur xelqining, bolupmu Uyghur yash-ösmürlirining, «Uyghurlar her qandaq ishni qilalaydu» dégen sözni könglige mehkem püküp yashishini ümid qilimen.

Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay menbesini eskertken halda bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.

Eger bu yazmidiki tor bet ulanmiliri ishlimey qalsa, siz meripet tor béti www.meripet.com ning eng astidiki "Erkin Sidiq Yazmiliri" dégen sehipige kirip, méning mushu yazmamning ULY nusxisini achsingiz, uningdiki tor bet ulanmilirining hemmisi toghra ishleydu.

Esli menbesi:
    1) http://karamet.5d6d.com/thread-1230-1-1.html
    2) http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20180&extra=page%3D1

Tehrirligüchi: Muxbir

Bashqilarning bu maqale bilen munasiwetlik yazmiliri élkitawi:

• Erkin Sidiq Néme Démekchi? [Rindan]: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-81439-fpage-0-toread--page-1.html
• «Biz qaghidin aq, séghizxandin saq» mu? [Bidar-Qutlan]:  http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=20308

Mushu maqale bilen munasiwetlik bir qanche sür’etler:

Istanbul Uniwérsitétining chong ishigi aldida. 2008-10-4.

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Cell Phone Accessories