Shirket Qurushqa Qandaq Iqtidar Kérek?
 
Erkin sidiq
2008-yili 4-ayning 25-küni
 
Hazir Uyghur yashliri duch kéliwatqan eng éghir mesile xizmet tépish mesilisidur. Oqush püttürgendin kéyin érishidighan xizmet jehettiki istiqbalning qarangghuluqi nurghun oqughuchilarni we ularning ata-anilirini éghir derijide endishige séliwatidu. Oqughuchilarning öginish aktipliqi we qizghinliqigha selbiy tesir körsitiwatidu. Uyghurlarning anche kitab oqumasliqighimu bir muhim seweb boluwatidu. Bolupmu, mutleq köp sandiki oqughuchilar üchün xizmet pursitining bar-yoqluqi, xizmet bolghanda qandaqraq xizmetning bolushi ularning kishilik talant - qabiliyiti, oqughan mektipi, we mekteptiki oqush netijisi qatarliqlar bilen dégendek ong tanasip bolmighachqa, nurghun yashlar mektep hayatini qandaq ötküzüshni bilelmey, ganggirap qéliwatidu. Ularning kallisi her xil soallar bilen toshup ketken bolsimu, u soallargha jawab chiqmaywatidu. U soallarni kimdin sorap, nedin jawab tépishni bilelmey yürüwatqanlarmu az emes. Men nurghun qétim özümni ashu yashlarning ornigha qoyup, öz-özümdin "eger men ashularning ornida bolghan bolsam, qandaq qilattim?", "ashundaq bir sharaitta men némige eng éhtiyajliq bolattim?" dep sorap baqtim. Adem qanche köp ishni bilse, qanche keng bilimge ige bolsa, özi basidighan kéyinki bir qedem toghrisida shunche toghra qarar chiqiralaydu. Shuning üchün, siz choqum paydilinishqa bolidighan barliq waqitlardin toluq paydilinip, imkan qeder köprek bilim igileshke tirishing. Ademning kelgüsi qarangghu bolghanda, rohiy chüshkünlükke uchrap, öginishke pütün küchi bilen kirishishi anche asan'gha toxtimaydu. Lékin, yiraqni köreleydighan kishilerning hemmisi mundaq bir pakitni bilidu: meyli kelgüsidiki ishlar qandaq bolup ketsun, jahan qaysi terepke özgersun, özimiz yer sharining qaysi bir qismida yashayli, bilim choqum esqatidu. Öginish qilmay zaye qilghan waqitning ziyinini menggü tolduruwalghili bolmaydu. Shunga siz üchün öginish her waqit 1-derijilik muhim ish bolushi kérek.
 
In'gliz tilidiki kishilerning böre bilen it toghrisida mundaq bir hékayisi bar. Bir böre bir kün yémeklik izdep héchnéme tapalmay, qorsiqi ach kétiwatqanda, qorsiqi toq bir itqa uchrap qaptu. Shuning bilen böre ittin undaq yémeklikke érishish üchün qandaq ishlarni qilidighanliqini soraptiken, it: "héch qanche ish qilmaymen. Peqet ghojamning öyi bilen ailisini qoghdap bersem, hemde uning bashqurushigha boy sunsamla bolidu" dep jawab bériptu. Böre bu ish toghrisida intayin estayidil oyliniptu. Chünki u her küni qorsiqini toyghuzush üchün jénini tikip izdenmise bolmaydiken. Shundaqtimu qorsiqini toyghuzalishi héch bir kapaletke ige emes iken. Böre ashu itqa oxshash yashashni oylap turghanda, uning közi itning boynidiki tüki chüshüp ketken yerge chüshüptu, hemde uningdin boynidiki tükke néme bolghanliqini soraptu. It börige: "u muhim emes. U tüklerni boynumdiki zenjir chüshürüwetken" deptu. Böre chöchüp kétip: "néme, zenjir! Sen özüng xalighanche heriket qilalmamsen?" dep soraptu. It: "yaq. Emma u muhim emesqu?" deptiken, böre "u intayin muhim, u intayin muhim" déginiche ormanliqqa kirip kétiptu. Amérikidiki xususiy shirket qurushqa ait mezmundiki kitab, maqale we intérnét uchurlirining nurghunlirida, "öz aldinggha shirket qurup, öz-özüngge xoja bol" dégen'ge oxshash, kishilerni öz aldigha shirket qurushqa righbetlendüridighan bir söz dawamliq uchrap turidu. Kishiler omumyüzlük étirap qilghan bir pakit shuki, bashqilar üchün ishlesh özi üchün ishleshke qarighanda jiq tes; bashqilargha béqinip yashash bir xil xorluqtin bashqa nerse emes.
 
Hazir her bir Uyghur yashliri üchün xizmet tépip, bashqilar üchün ishlep jan béqishtin bashqa, özi shirket qurup, bir xususiy shirketning xojayini bolup yashash yolimu bar. Uyghur yashlirining xizmet tépish ishining qiyinlishishigha, hemde bazar iqtisadi tesirining küchiyishige egiship, Uyghur diyarida shirket qurush ishliri aldinqi 10 yil jeryanida xéli zor derijide tereqqiy qiliptu. Arman, amine qatarliq bir qisim muweppeqiyetlik shirketler we xéli nurghun chong kölemdiki réstoranlar wujudqa kéliptu. Yémek-ichmek we kiyim-kéchek mehsulatlirini ishlep chiqiridighan shirketlerla emes, kompyutér yumshaq détallirining mulazimiti bilen shughullinidighan Uighursoft, Qarluq qatarliq kichik tipliq, bilim ishchiliri shirketlirimu barliqqa kelgili turuptu (Yoquri texnologiye shirketlirimu wujutqa kelgen bolishi mumkin, lekin men ularni bilmeydikenmen). Kishini xushal qilidighan bu hadise melum derijide "ish tépish qiyin bolush" ning "qoshumche mehsulati" din ibarettur. Yeni, bir qisim Uyghur yashliri xizmet tépishqa amalsiz qélip, yaki bashqilar üchün ishleshni xalimay, özi shirket qurush yolini tallap, hazir öz shirketlirini nahayiti obdan mangduruwétiptu. "yaman ishtin yaxshi ish keltürüp chiqirish" dégen mana shudur.
 
Men yéqinda ademlerning "ongushsizliqtin kéyin rohiy jehettin téz eslige qaytish iqtidari" üstide toxtalghanda, mushu iqtidarni yétildürüshning 12- we 13-usuli qilip töwendikini otturigha qoyghan idim
neqil:
12) bir ishni qoghlishish jeryanida yene bir ishqa érisheleydighan talantqa ige bolush. "turmush" dep atilidighan mektepte ögen'gen bilimler bashqilarning qurbanigha aylinip qélishning aldini alidighan eng yaxshi qoraldur. U bilimler bashqilar üchün rohiy jehettiki zeherge oxshash bir ehwalni özi üchün rohiy ozuq bolalaydighan bir nersige aylandurup béreleydu. Ashundaq bilimge ige kishiler nachar sergüzeshtlerdin yaxshi tejribe-sawaqlargha érishken bolghachqa, bashqilar üchün küchlük rohiy bésim bolup tuyulghan ehwallar ichidimu öz ishlirini yenila yaxshi yürüshtürüp kételeydu. Ular biteleylikni bir yaxshi teleyge aylanduralaydu, hemde nachar ehwal ichidin yéngi küch-quwwetke érisheleydu.
13) adettin tashqiri rohiy saghlamliqning bir ipadisi, bir adem özi yoluqqan bir nachar ehwal üstide toxtalghanda, "men buningdin kéyin mushundaq ehwalni hergizmu öz ixtiyarliqim bilen qayta sadir qilmaymen. Lékin bu qétim yüz bergen ehwal méning hazirghiche bolghan ömrümde öz béshimdin ötküzgen eng yaxshi ishlarning birsi boldi", dep oylash. Öz-özidin: "qandaq qilsam bu ehwalni özümge paydiliq ehwalgha özgerteleymen?", "bu ish yüz bergenlikining yaxshi teripi néme?", "bu ishtin manga kelgen sowghat néme?" dep sorash.
 
Men her bir ottura mektep we aliy mektep oqughuchilirigha ashu yazmining toluq tékistini estayidil oqup, uningda teswirlen'gen mezmunlar üstide chongqur oylinip béqishini tewsiye qilimen. Bir qisim yashlar yuqiriqi "özi shirket qurush" dégen teklipni körgendin kéyin, özining shundaq qilalaydighanliqigha ishenmey, bu teklipke anche perwa qilip ketmesliki mumkin. Yene bir qisim yashlarning kelgüside özi shirket qurush arzusi bar bolsimu, özide ashundaq qilishqa zörür bolghan jür'et, maharet, iqtidar, bilim we shert-sharaitning bar-yoqlighini bilelmey turuwatqan bolushi mumkin. "özi shirket qurush" Amérikida bir keng dairilik kesipke aylan'ghan bolup, shirket qurmaqchi bolghan shexslerge meslihet bérip, teyyarliq ishlirigha yardemliship, shirket pütünley qurulup bolghuche mutexessislerche xizmet qilidighan mulazimet shirketliri nahayiti köp. Bu heqte neshr qilin'ghan kitab, maqale, intérnét uchurliri we yumshaq détal qorallirimu nahayiti köp. Mesilen, eger in'glizche bilsingiz, töwendiki tor bétini körüp béqing:
http://www.smartbiz.com/article/view/49/1/3
Yash-ösmürlerni kichik waqtidin tartipla özi shirket qurushqa qiziqturush we shuninggha kéreklik bolghan bilim, maharet we iqtidarni, yeni shirket qurushqa zörür bolghan kishilik süpetlerni yétildürüsh üchün, amérikidiki köp sanliq toluq ottura mektepler öz oqughuchiliri üchün bir heptilik mexsus terbiye élip baridu. Ular bilen sélishturghanda, nöwette Uyghur yashliri üchün bu jehettiki telim-terbiyini "zadila mewjut emes" déyishke bolidu.
 
Siz meyli hazir yaki kelgüside öz aldingizgha shirket qurush qararigha kéling, yaki shirket qurmasliq qararigha kéling, sizning qararingiz belgilik ilmiy asas üstige qurulghan bolushi kérek. Men Uyghur diyaridiki hazir ottura yaki aliy mektepte oquwatqan, yaki bolmisa oqush püttürüp bolup xizmet kütüp turuwatqan yashlarning öz-özini toghra bayqap, öz aldigha shirket qurush-qurmasliq toghrisida ilmiy asasta toghra qarar chiqirishigha, hemde shirket qurush arzusi barlarning özliride zörür bolghan kishilik süpetlerni yétildürüshige yardimi bolsun üchün, intérnéttiki in'glizche uchurlarni tekshürüp azraq izdendim. Men amérikigha kélip 38 yashqa kirgende özümning kespiy saheside yuqiri téxnologiyilik shirket qurush ishigha arilishishni bashlap, uni taki 2006-yilighiche dawamlashturdum. Shu jeryanda kaliforniyining krémniy jilghisidiki xususiy shirket qurush jehette tejribisi bar kishilerdin 10 gha yéqin kishiler bilen hemkarlashtim. Jem'iy 4 qétim oz aldimizgha shirket qurush ishini bashlighan bolsammu, amérikining iqtisadiy we bizning kespiy saheyimizde yüz bergen tasadipi özgirishler we bashqa her xil sewebler tüpeylidin, u 4 shirketning héch qaysisi muweppeqiyetlik bolmidi. Lékin, men Amérikida öz aldigha yuqiri téxnologiye shirkiti qurush jehette bir qisim bilimlerge ige boldum. Bu yazma ashu bilimler bilen bu qétim oqughan intérnéttiki matériyallarning netijisidur.
 
1. Shirket qurushqa kéreklik bolghan kishilik süpetler  
 
Shirket qurush dégen néme? Shirket qurush dégen, kishilerning bir éhtiyajini bayqap, ashu éhtiyajni qanduridighan nersini ishlep chiqiridighan bir karxana qurush démektur. Adem öz aldigha shirket qurushta melum roh, maharet, iqtidar we bilim-tejribige mohtaj. Töwende men bularning hemmisini yighip, "kishilik süpet" dep alimen. Bu yazma peqet yuqiriqidek kishilik süpetler toghrisidila bolup, bu yerde shirket qurushqa kéreklik bolghan bashqa nersiler üstide toxtalmaymen. Méning chüshinishimche, "maharet" kishiler tughulup bolghandin kéyin mektepte oqush, öz-özini terbiyilesh we mexsus terbiyilinish arqiliq érishidighan nerse. "iqtidar" ning beziliri tughma bolidu, beziliri bolsa "maharet" ke oxshash kéyinki hayatta wujudqa kélidu. In'glizche matériyallarda bu ikki nerse éniq halda oxshimighan nersilerge qollinilghan bolup, menmu töwendiki bayanimda bu uqumlarni in'glizche matériyallardiki bilen oxshash teriqide qollinimen.
 
Öz aldigha bir shirket qurushta muhim rol oynaydighan kishilik süpetlerdin töwendikiler bar:
 
(1) Qaramliq qilish rohi
shirket qurushning gépi bolghanda, Amérikida eng köp tilgha élinidighan bir söz "qaramliq qilishqa jür'et qilish", uni in'glizchida "willing to take a risk" dep ataydu. Méning chüshinishimche, Uyghurchida "qaramliq qilish" dégen söz köpinche hallarda selbiy menide ishlitilidighan bolup, "qaram adem" dégen söz anche bilimlik emes, bir ishni qarisighila qilidighan kishige qaritilip éytilidu. In'glizchidiki "qaramliq qilish" bolsa ijabiy menidimu ishlitilidighan bolup, melum bir ishni belgilik bilim-iqtidar asasida "dettikam" dep turup qilip béqishqa, yeni ashundaq bir teriqide "qaramliq qilish" qa jür'et qilishqa qaritilghan. Amérikiliqlar baliliri kichik waqtidin bashlapla ularni her xil ishlarda qaramliq qilip chong bolushqa righbetlendüridu. Xetiri bar qaramliqlarni qilip, éghir derijide yarilinidighan, bir yerlirini sunduruwalidighan yashlar az emes. Shundaqla ottura we aliy mektepte oquwatqan mezgildila xéli yuqiri téxnikiliq, nahayiti murekkep bir nersilerni layihilep yasap chiqqanlar, kichik turupla shirket qurup, 20 nechche yéshida milyonér bolup bolghan kishilermu xéli bar. Yashlarni mushundaq terbiyileydighan bolghachqa, Amérikida katta ishlarni qilip, möjize yaritidighanlar köp chiqidu. Öz aldigha shirket qurghuchilarning köpinchisi yuqiriqi menidiki qaramliq qilghuchilar bolup hésablinidu. Eger sizde qaramliq qilish gheyriti kem bolsa, siz bir ishni qilidighanda meghlup bolushtin qorqup, chong ishni bashliyalmaysiz. Shirket quridighanlarning hemmisi muweppeqiyetlik bolushni arzu qilidu. Lékin, köpinche ehwalda u shirketning teqdiri qandaq bolidighanliqini aldin toghra mölcherliyelishi mumkin emes. Shunga shirket qurush bir qaramliq qilish jeryani bolup, u sizdin qaramliq qilish rohini telep qilidu.
 
(2) Bedel tölesh rohi
siz öz aldingizgha shirket qursingiz, siz eng axirida pulgha érishisiz. Yeni, pulni teqsim qilishta sizge pul bérip turghan banka, sizni xam eshya matériyalliri bilen teminligen shirketler we sizning xizmetchiliringizning hemmisi sizning aldingizda turidu. Ular aldi bilen iqtisadiy kirimge érishidu. Siz burun özingizge tewe bolghan waqitlarning hemmisinimu shirket üchün qurban qilishqa toghra kélidu. Burunqidek künige 8 saet ishleydighan, shenbe-yekshenbe künliri dem alidighan, hemde yazda bir qanche hepte dem élip, sayahet qilidighan ishlarning hemmisi tügeydu. Bolupmu shirket qurulghan deslepki waqitlarda ashundaq bolidu. Shunga shirket qurmaqchi bolghanlarda nahayiti küchlük bedel tölesh rohi, ongushsizliqlargha berdashliq bérish iradisi, hemde ongushsizliqtin kéyin rohiy jehettin téz eslige kéleleydighan iqtidari bolushi kérek. Qaramliq qilishtin kélip chiqqan bedel töleshning derijisini yéniklitish üchün, Amérikida burun qiliwatqan xizmitini toxtatmay, shirket qurush ishini deslepte qoshumche élip bérip, bu ish xéli bir ishenchlik basquchqa yetkende andin burunqi xizmitini tashlaydighan ehwallar nahayiti kop. Özümmu hazirghiche qurmaqchi bolghan 4 shirketlerning ishini qilish jeryanida özümning esli xizmitini tashlimighan idim. Yéngi shirket ongushluq bolmighan idi, burunqi xizmitimni qiliwerdim. Lékin shu jeryanda nurghun dem élish künlirimni, nurghun axshamlarni, we belgilik qimmettiki pulumni qurban qildim.
 
(3) Kishilik munasiwetlerni yaxshi qilalaydighan maharet
siz bir shirketning igisi bolsingiz, jem'iyettiki her xil ademler bilen munasiwet qilishingizgha toghra kélidu. Mesilen, siz shirketni xam eshya bilen teminleydighan shirketning ademliri, xéridarlar, öz shirkitingizning xizmetchiliri, adwokatlar, boghaltirlar, hökümet emeldarliri, we yuqiriqilar otturisidiki her xil kishiler bilen munasiwet qilisiz. Shunga siz her xil mijezlik kishiler bilen ish béjireleydighan bolushingiz, öz xéridarliringizdin ularning némini isteydighanliqini, némini istimeydighanliqini bayqiyalaydighan bolushingiz kérek.
 
(4) Küchlük lédirliq (rehberlik) mahariti
özliri közligen nishan'gha yétishte, bashqilarning hemmisi shirketning igisige yölinidu. Shirket igisining yol bashlishini isteydu. Shirket bashlighining her xil mesililerni hel qilip bérishige qaraydu. Shunga shirket bashliqi yuqiriqidek mes'uliyetning hemmisining höddisidin ongushluq chiqish üchün, choqum küchlük lédirliq (rehberlik) maharitige ige bolushi kérek.
 
(5) Küchlük teshkillesh mahariti
shirket igisi öz shirkitide boluwatqan ishlarning hemmisidin toluq xewerdar bolup turushi, muhim ishlar tertipini békitip turushi, hemde her bir muhim ishlarning ijra qilinishigha kapaletlik qilishi kérek. Bundaq qilish üchün küchlük teshkillesh mahariti bolmisa bolmaydu.
 
(6) Zéreklik
"zéreklik" bolush déginimiz her xil imtihanlarda yuqiri nomur alalaydighan bolush, dégenlik emes, "kochilardiki eqil igisi bolush" dégenlik. Yeni, qolidin ish kélidighan, ishning épini tapalaydighan bolush dégenlik. Eqilliq shirket igiliri bir ish yüz bérishtin burun uni aldin mölcherlep, uning aldini élish yolida tedbir qollinip, uning yüz bérishining aldini alalaydu. Hemde krizis yüz bergende uni qandaq bir terep qilishni bilidu.
 
(7) Bashqurush iqtidari
kichik shirketlerning igiliri qilidighan asasliq ish her xil munasiwetlerni bashqurushtin ibaret. Yeni ular xéridarlar, xizmetchiler, matériyal bilen teminligüchiler, boghaltir, adwokatlar, banka, ailidikiler we hökümet bilen bolghan munasiwetlerni bir terep qilishi kérek. Bu ehwal her bir shirket igisidin küchlük bashqurush iqtidari bolushni telep qilidu.
 
(8) Shirket tejribisi
bu nuqtini köp sözlimisekmu, u hemmeylen'ge ayan. Shirket tejribisi bolush, özi bir shirket qurushta nahayiti chong rol oynaydu. Uyghur diyaridiki yéngi mektep püttürgenlerning bundaq tejribige ige bolushi mumkin emes. Shunga ular oqush jeryanida ata-anisining shirkitige yardemliship bérip, shu jeryanda ögensimu bolidu. Yaki bolmisa oqush püttürüp bolghandin kéyin birer shirkette bir-ikki yil ishlep, tejribe toplisimu bolidu. We yaki shirket tejribisi bar kishiler bilen hemkarliship shirket qursimu bolidu. Amérikida bundaq ishlar nahayiti omumliship ketken. Eger shirket tejribisi peqetla bolmisa, shirket qurmaqchi bolghan kishi deslepte choqum qiynilidu. Lékin, nurghun ishlarni shirket qurush jeryanida öginip, shu arqiliq tejribilik bolghilimu bolidu. Uyghur diyarida ashundaq qiliwatqanlar hazir xéli kop bolushi mumkin. Shunga shirket tejribisini bolmisa qet'iy bolmaydighan bir nerse, depmu qarap ketmeslik kérek.
 
(9) Ümidwarliq
shirket quruydighanlar üchün hemme ishlargha ümidwarliq bilen qaraydighan mijez-xaraktérmu intayin muhim. Chünki, shirket ishliri dawamliq siz oylighandek ongushluq boluwermeydu. Bundaq ehwalda bir ishtin asanla ümidsizlinidighan kishiler nerse-kéreklirini yighishturup, qiliwatqan ishidin bir demdila waz kéchishi mumkin. Lékin, ümidwar kishiler undaq qilmaydu. Bezibir ongushsizliqlarning choqum yüz béridighanliqini, hemde uning waqitliq ikenlikini obdan chüshinidu. Shuning bilen mangghan yoldin qaytmay, eng axiri muweppeqiyetlik bolidu.
Yuqirida tilgha élin'ghan kishilik süpetlerning hemmisi yéngidin bir shirket qurmaqchi bolghan bir kishi üchün intayin muhim. Lékin, hazirghiche muweppeqiyetlik shirket qurup baqqan kishilerning hemmisi özide yuqiriqi kishilik süpetlerning hemmisini tengla hazirlap baqqan emes. Yeni, sizde yuqiriqi kishilik süpetlerning hemmisi toluq bolmisimu, siz bir muweppeqiyetlik shirket quralishingiz mumkin. Shunga siz hergizmu "mende yuqiriqi 9 süpetning hemmisi tel emesken", dep bélingizni qoyuwetmeng.
 
Men hazirghiche tilgha almighan, shirket qurushta kem bolsa bolmaydighan yene bir nerse bar. U bolsimu pul. Amérikida yéngi shirket quridighanlarning beziliri hökümettin yaki bankidin pul qerz alidu. Beziliri meblegh sélish bankisi, meblegh sélish shirkiti, yaki meblegh sélish xususiy kapitalistliridin pul hel qilidu. Yene beziliri bolsa öz puli bilen shirket bashlaydu. Uyghur diyarida hazirghiche bu ishlar qandaq boluwatqanliqini men tepsiliy bilmeymen. Özümning periziche hazirghiche shirket qurghanlarning mutleq köp qismi öz puli bilen ish bashlighan bolushi mumkin. Hazir mektepte oquwatqan yashlar üchün pul mesilisi üstide bash qaturush sel baldurluq qilidu. Shunga mektep hayatida yashlar zéhnini özide yuqiriqi 9 xil kishilik süpetlerni yétildürüshke merkezleshtürgini yaxshi. Sizde iqtidar bolsa pul hel bolghanda shirket quralaysiz. Eger sizde iqtidar bolmisa birsi sizge pul bersimu bir shirket quralishingiz hemde uni qamlashturup élip mangalishingiz natayin. Shunga hergizmu yashliq waqtingizni israp qilip ötküzüwetmeng.
 
Yuqiriqi süpetlerdin bashqa, töwendiki nersilermu bir shirket qurushta nahayiti chong rol oyniyalaydu:
(1) bashqilarda yoq yaxshi idiye. Eger sizde melum bir nerse toghrisida bashqilarda yoq yaki bashqilarningkidin yaxshiraq bir layihe bolsa, shu nersini ishlep chiqiridighan shirkettin birni qursingiz, siz choqum muweppeqiyet qazinalaysiz.
(2) eger sizde bir xil alahide talant bolsa, u talant sizning bezi ajizliqliringizni toluqlap kétip, siz bir shirketni yenila muweppeqiyetlik qilalaysiz.
(3) dunyada bir alahide teleyning kélishi bilen nahayiti muweppeqiyetlik shirket qurup chiqqanlarmu intayin köp. Shunga sizge bir yaxshi teley kélip qalsa, uni hergiz qoldin bérip qoymang.
 
Men yéqinda Uyghurlarning buningdin kéyinki eng muhim wezipisining birsi milliy sapani östürüsh bolushi kéreklikini otturigha qoydum. Milliy sapani östürüsh milletning barliq ezaliridin uzun muddet boshashmay tirishishni telep qilidighan bir ish. Bu yerdiki "uzun muddet" déginimiz 50 yildin 100 yilghiche bolghan waqit bolushi mumkin. Men yéqindin buyan teyyarlap intérnétqa chiqiriwatqan "kishilik tereqqiyat" qa ait yazmila yalghuz Uyghur yashlirining nöwettiki bir qisim ishlirigha yardimi bolsun üchünila emes, Uyghurlarning yuqiriqidek uzun muddetlik nishanini emelge ashurushqimu paydisi bolushini közde tutqan. Men yuqirida tizip chiqqan 9 xil kishilik süpet yalghuz shirket qurghuchilar üchün kéreklik bolup qalmastin, ularning köpinchisi öz hayati üchün chong-chong ishlarni közlewatqan her bir yash üchün intayin zörürdur. Shunga men her bir yuqiri iradilik yashning bu kishilik süpetlerni her daim éside ching saqlap, purset bolsila özide ashundaq süpetlerni yétildürüp we mustehkemlep méngishini ümid qilimen.
 
2. Shirket qurushtiki meqset
 
Ademning éhtiyaji uning meqsiti bilen qararini keltürüp chiqiridu. Ademning meqsiti bilen qarari bolsa, uning herikitini keltürüp chiqiridu. Kishiler oxshash bolmighan meqset we oxshash bolmighan sewebler tüpeylidin öz aldigha shirket qurush qararigha kélidu. Mutleq köp sandiki kishilerning shirket qurushtiki meqsiti pul tépip bay bolushtin ibaret. Lékin, hemme adem pul tépish üchünla shirket qurmaydu. Mesilen, men oqughan bir matériyalda éytilishiche, töwendikisi köp sanliq kishilerning shirket qurushtiki muddiasidin ibaret: Eger siz hazir yaki kelgüside bir shirket qurush qararigha kelgen bolsingiz, néme üchün shundaq qilmaqchi bolup qaldingiz? Yaki siz néme meqset üchün shirket qurisiz? Eger xalisingiz, siz yuqiriqi 5 meqsetning özingizge uyghun kélidighanlirini tallap, ularni muhimliq tertipi boyiche tizip béqing. Birinchisi eng muhimi bolsun. Andin siz tallighan her bir meqsetning astigha sizning ashu meqsetke bolghan chüshenchingizni yézip béqing.
 
Mesilen, Amérikida "kichik tipliq igilik mektipi" ni qurup, oz aldigha kichik tipliq shirket quridighanlargha meslihet bérish jehette dang chiqarghan "Hattie Bryant" isimlik bir xanim özining "pul" toghrisidiki chüshenchisini mundaq yazghan: "pul dégen töhpige bérilgen mukapatni körsitidu. Méning töhpem qanche chong bolsa, men shunche köp pulgha érishishim kérek. Eger men bashqilarning hayati üchün bir muhim hesse qoshuwatqan bolsam, ashu jem'iyetning sistémisi manga töhpemge chushluq maash bérishi kérek. Méning chüshinishimche, shirket qurup muweppeqiyet qazinish üchün, bir xil éhtiyajni bayqap, ashu éhtiyajni qandurush kérek. Eger men xéridarlarning éhtiyajini qanduralisam, axirida manga bérilidighan pul méni saqlap turghan bolushi kérek. Pul turmush aditidek muhim emes. Men peqet qattiq ishligenler shuninggha chushluq iqtisadiy menpeetke érishishi kérek, dep oylaymen."
 
Bu meshiq sizning öz aldingizgha shirket qurushta qanchilik derijide réalliqqa uyghun ish köridighanliqingizni sinaydu. Nurghun kishiler "pul" ni 1-meqset qilip tallaydu. Uyghur yashliri téximu shundaq qilishi mumkin. Lékin, shirket qurghanlarning hemmisi pulni meqset qilghan bolmaydu. Amérika kichik shirketler igisi birleshmisi élip barghan bir tekshürüsh netijisige asaslan'ghanda, ashu birleshmige tewe shirketlerning ichidiki 20 pirsenttin az qismila öz shirkitini pul üchün qurghan iken. Yeni, Amérikida pul üchün shirket quridighanlar anche köp emes iken. Hazirqi sharaitta, Uyghurlarning köpinchisi pul üchün shirket quridu. Méningche uning héch bir xataliqi yoq. Uyghur jem'iyitimu bay bolup, amérikigha oxshash qorsaqtin ghem qilmaydighan bolghanda, Uyghurlar ichidiki bashqa meqset üchün shirket quridighan kishilerning nisbitimu köpiyip mangidu. Méning ushbu qisimni bu yazmigha kirgüzüshimdiki meqsitim, Uyghur yashlirigha shirket qurush peqet pul tépish üchün emeslikini, her bir ademning iqtisadiy sewiyisining üsüshige egiship, shirket qurush we uni tereqqiy qildurushtiki meqsitimu özgirip mangidighanliqini bildürüp qoyushtin ibaret. Mesilen, mikrosoft shirkitining qurghuchisi bil gaytisni hemmimiz bilimiz. Uning 2008-yilidiki pul bayliqining qimmiti 58 milyard dollar iken. U 1955-yili tughulghan bolup, uning hazirqi yéshi 53 yash iken. Eger biz uni 90 yashqiche ömür köridu, dep perez qilsaq, u yene 47 yil yashaydu. Eger u hazirdin bashlap qet'iy ishlimey, ölüp kétishtin burun hazirqi pul bayliqining hemmisini xejlep bolmaqchi bolsa, u her küni 3.3 milyon dollar pul xejlishi kérek. Lékin, bil gaytis yash waqtida qandaq tirishqan bolsa, hazirmu shundaq tiriship ishlewatidu. Buninggha oxshash misallar nahayiti köp. Bu kishiler peqet pul tépip bay bolush üchün emes, öz iqtidarini eng yuqiri derijide namayan qilip, yuqirida tilgha élin'ghan puldin bashqa meqsetlergimu yétish üchün ömür boyi qattiq ishleydu.
 
3. Amérikining yash-ösmürlerni terbiyilishi
 
Amérikida kichik tiptiki xususiy shirketler nahayiti tereqqiy qilghan bolup, bundaq shirketlerning sani barliq karxana igiliki ichide xéli chong salmaqni igileydu. Gézit, radio we téléwizor qatarliqlarda bérilidighan xewer-doklatlardimu kichik tiptiki shexsiy shirketning gépi nahayiti köp chiqip turidu. Shundaq bolghachqa, yash-ösmürlerning shexsiy shirket muhiti bilen uchrishish pursitimu nahayiti köp. Shundaq bolushigha qarimay, kelgüsidiki karxana igilikining saghlam tereqqiy qilishigha kapaletlik qilish, hemde yash-ösmürlerni kelgüsidiki karxana igilikining lédirliridin bolushqa righbetlendürüsh üchün, toluq ottura mektep oqughuchilirigha qaritilghan mexsus terbiyimu köplep meydan'gha kéliwatidu. Mesilen, eger siz in'glizchini bilsingiz, hemde bu jehettiki tepsiliy uchurgha qiziqsingiz, töwendiki tor bétini körüp béqing:
http://www.bizkids.biz
Bir misal süpitide, men "washin'gton igilik heptilik jurnili" élip bériwatqan bir programmini qisqiche tonushturup ötey. Ularning toluq ottura oqughuchiliri üchün élip baridighan bir heptilik mexsus telim-terbiyisi bar bolup, ular bu ishni qilghili hazir 30 yil bolghan. Ularning bu bir heptilik programmisida, oqughuchilarni bir "xiyaliy shirket" qurup chiqarghuzup, shu arqiliq ularni xususiy shirketlerning her xil funksiyisi bilen tonushup chiqish pursitige ige qilidiken. Bu funksiyiler xéridarlar mulazimiti, mehsulat teshwiqati, iqtisadiy paaliyetler, tetqiqat we tereqqiyat, istratégiye, lédirliq, ziddiyetni bir terep qilish, öz-ara hemkarlishish, we shuninggha oxshash hazirqi igilik dunyasida bolmisa bolmaydighan murekkep maharetlerni öz ichige alidiken. Mushundaq mexsus telim-terbiye jeryanida ders sözleydighanlar amérikidiki dangliq shirketlerning chong bashliqliri bolup, ularning köpinchisi jem'iyettiki bir addiy xizmetchi bolushtin ish bashlap, kéyin öz aldigha bir shirket qurup, eng axirida öz shirkitini amérikidiki dangliq shirketler qatarigha qoshqan kishilerdur. Shundaq bolghachqa, ular yash-ösmürlerge öz béshidin ötküzgen biwaste sergüzeshtlirini tepsiliy sözlep bérip, ularni méngiside bir ömür saqlinidighan qimmetlik bilimler bilen teminleydu. Burun chong bolghanda néme qilishini bilmey ganggirap yürgen nurghun oqughuchilar mushu telim-terbiyini alghandin kéyin özliri kelgüside qilidighan ish toghrisida bir nahayiti éniq qarargha kéleleydu. Mushundaq terbiyining türtkisi bilen öz teqdirini pütünley özgertken kishilermu az emesken. Shunglashqa toluq ottura mektep oqughuchilirigha qaritilghan bu bir heptilik mexsus telim-terbiye yash-ösmürlerning özlirining yoshurun küchini toluq bayqap, shu arqiliq kelgüside chong ishlarni qilip jem'iyetke muhim töhpilerni qoshidighanlardin bolup chiqishida intayin muhim rol oynimaqta.
 
Bundaq ishni Uyghur diyaridimu asanla qilghili bolidu. Lékin undaq ishning Uyghur diyaridiki pütün maarip saheside élip bérilish - bérilmasliqi hökümetke baghliq bir ish bolghachqa, men bu yerde shexsiyler öz aldigha qilalaydighan ishlar üstide qisqighina toxtilip ötey. Men yuqirida éytip ötkendek, Amérikida mexsus öz aldigha shirket qurmaqchi bolghan kishilerge yardem qilidighan mulazimet shirketliri nahayiti köp. Bundaq mulazimet shirkitini qurghanlar asasen öz aldigha shirket qurush ishlirida yéterlik tejribe toplighan kishilerdin ibarettur. Uyghurlar arisidimu ashundaq ademler bar. Lékin bek köp emes. Méningche bolghanda bu ishni aldi bilen arman shirkitige oxshash chong shirketler bashlisa bolidu. Yeni ular bir yilda bir qanche qétim öz aldigha shirket qurmaqchi bolghanlarni terbiyilesh pulluq séminari (kurs) orunlashtursa bolidu. Yash ewladlarni kelgüsige maslashturup terbiyileydighan bu yaxshi ishni téximu kéngeytishni oylisa, telep qilghan mekteplerge oqutquchi ewetip, mekteplerdin pul almay, yuqirida bayan qilin'ghandek, toluq ottura oqughuchilirigha bir kün yaki bir heptilik telim-terbiye orunlashturup berse téximu yaxshi. Méningche yuqiriqidek ishlarni asanla qilghili bolidu. Buningdin kéyinki emeliyetning qandaq bolushi hazirqi Uyghur karxanichilarning tonushi, iqtisadiy ehwali, gheyriti we aliyjanabliq derijisige baghliq.
 
Men aldinqi bir yazmamda insanlarning tedrijiy öginish usulidin töwendiki 3 türlükni otturigha qoyghan idim:
1) balining ata-anidin, oqughuchining oqutquchidin, we yéngi bashlighanlarning bilimliklerdin öginish usuli. Bu hazir eng keng qolliniliwatqan, en'eniwi öginish usulidur.
2) ilghar shexslerni ülge qilip turup öginish usuli.
3) öz-özige heydekchilik qilip, we öz-özini bashqurup turup öginish usuli.
Uyghur shirketlirige yuqiriqidek teklip bérishte, men Uyghur yashlirini ülge arqiliq yéteklesh usulini közde tutqan. Yéqinda ekrem isimlik bir qérindishimiz bilik kulubigha "bizge zadi néme kérek?" dégen bir témini yollap, Uyghur yashlirini ülge arqiliq yétekleshning hazir nahayiti zörürlükini tekitleptu. Qiziqquchilar bu yazmini töwendiki ulinishtin körüp baqsa bolidu:
http://www.Bilik.Cn/bbs/viewthread.Php?tid=16080&extra=page%3D1
 
Yuqiriqidek mexsus terbiyidin bashqa, amérikidiki ottura we aliy mekteplerde "lédirliq kulubi" dep atilidighan, oqughuchilar özliri teshkillinip qurup chiqqan kulublarmu bar. Bu kulubqa eza bolup kirgenler mektepning yardimi astida öz-ara hemkarliship, lédirliqqa ait her xil bilim we maharetni öginidu. Uyghur diyarida mushuninggha oxshash "lédirliq kulubi" ni yolgha qoyush imkaniyitining qanchilik ikenlikini bilmeymen. Lékin, kelgüside shirket qurushni arzu qilidighanlar üchün oqughuchi waqtidin bashlapla öz-özini terbiyilesh pursetliridin bir qisimliri bar. Mesilen, eger siz bashlan'ghuch, ottura we aliy mekteplerde sinipning öginish bashliqi, sinip bashliqi yaki mektep oqughuchilar uyushmisining kadiri bolup ishlisingiz, ashundaq oqughuchilar xizmitini qilish jeryanida özingizde yuqirida tilgha élin'ghan maharet we iqtidardin töwendikilerni yétildüreleysiz: (3) kishilik munasiwet mahariti; (4) lédirliq mahariti; (5) teshkillesh mahariti; we (7) bashqurush iqtidari. Shunga eger siz kelgüside chongraq ishlarni közlep yashimaqchi bolsingiz, oquwatqan waqtingizdiki yuqiriqidek pursetlerni qoldin bérip qoymang.
 
4. Axirqi söz
 
Jenubiy Afriqiliqlarning dahiysi Nelson Mandela mundaq deydu. Neqil: "Deslepte, bir oqughuchi bolush süpitim bilen, men peqet özüm üchünla erkinlik izdigen idim. Méning xiyalimdiki waqitliq erkinlik axshimi sirtqa chiqalaydighan bolush, özüm yaxshi körgen nersini oquyalaydighan bolush, we özüm tallighan yerge baralaydighan bolush idi. Kéyinche Johannesburg diki bir yash bolush süpitim bilen men asasiy we shereplik erkinlikni arzu qildim. U erkinlik öz iqtidarim yar bergen pellige yétish, öz-özümni baqalaydighan bolush, hem toy qilip bir aile qurushtin ibaret bolup, bu erkinlik bir qanunluq jem'iyette bashqilar teripidin tosqunluqqa uchrimaydighan erkinlik idi. Emma, men tedrijiy halda shuni kördümki, men özümla erkin bolmay qalmastin, méning aka-inilirim we hede-singillirimmu erkin emesken.... Shu chaghda méning öz erkinlikimge bolghan teshnaliqim méning xelqimning erkinlikige bolghan téximu chong teshnaliqqa özgerdi. Méning xelqimning öz ghururi we izzet-hörmiti bilen yashiyalaydighan erkinlikige bolghan arzuyum méning hayatimni janlandurdi. Mendek bir qorqunchaq kichik balini bir jasaretlik ademge aylandurdi. Mendek bir qanun'gha obdan riaye qilidighan adwukatni bir jinayetchige aylinishqa qistidi. Mendek bir ailisige köyünidighan erni bir öysiz erge aylandurdi. ... Men özümning qéshidiki ademdin bekrek peziletlik yaki bekrek öz-özini qurban qilishni xalaydighan kishi emes. Lékin men shuni bayqidimki, eger méning xelqim erkin bolmaydiken, men özümge ata qilin'ghan bichare we cheklik erkinliktin huzurlinalmaydikenmen."
 
Her bir ademning teqdiri pütün milletning teqdiri bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu. Millet güllenmise, siz-bizning yaxshi yashiyalishimizmu mumkin emes. Maddiy jehette hemme nersimiz tel bolup, yolsizliqning derdini tartmighan teqdirdimu, eger milletning küni yaxshi bolmaydiken, bir wijdan igisining rohiy jehette xatirjem yashiyalishi mumkin emes. Hazir Uyghur yashliri ichide öz teqdirini her waqit milletning teqdiri bilen zich baghlap, pütün wujudi bilen milletning tereqqiyati üchün küch chiqiriwatqanlar künsayin köpiyiwatidu. Buning netijisimu nahayiti chong boluwatidu. Uyghur kompyutér yumshaq détalining hazirghiche bolghan tereqqiyati mana shuning bir tipik misalidur. Hazirmu nurghun Uyghur yashliri özining waqti we pulini ishlitip, mushu sahede ün-tinsiz tirishiwatidu. Mesilen, siz <http://ouigour. Fr/dictionnaire> dégen tor bétige qarap béqing. Fransiyidiki Uyghur oqughuchilar özlükidin teshkillinip, hazir bir Uyghurche - fransuzche intérnét lughiti teyyarlawatidu. Men weten ichi we sirtidiki Uyghur qérindashlarning ulargha qolidin kélishiche maddiy we meniwi yardemde bolushini tewsiye qilimen. Shundaqla kelgüside shirket qurushni közlewatqan yashlarning, xuddi yuqirida tilgha élin'ghan ot yürek yashlirimizgha oxshash, özining menpeetini asas qilghan halda, milletning teqdirinimu her waqit könglige püküp turup ish qilishini ümid qilimen. Meyli siz néme ish qilmaqchi we qiliwatqan bolung, yurtimiz bilen xelqimizni hergiz untulup qalmang. Eger siz bir shirket qurmaqchi bolsingiz, pul tépip jan béqish, yaki bay bolushni asasliq meqset qilish bilen birlikte, mundaq bir soalni öz-özingizdin dawamliq sorap turung: "men shirkitimde 20 Uyghur yashni baqalarmenmu? 200 nichu? 2000 nichu?"

Uyghurlar shirket qurushta, yalghuz Uyghur jemiyitinila kozlep qalmastin, uningdinmu chongraq bazarni nishan qilghini yaxshi. Mesilen, eger siz melum bir mehsulat bilen Turk dunyasigha kirelisingiz, 150 milyun etirapidiki nopusluq bazargha ige bolisiz. Eger siz musulman dunyasigha kirelisingiz, dunya nopusining 4 din bir qismini oz ichige alidighan bir chong bazargha ige bolisiz. Yoqurqi bazarlarni ozi uchun xizmet qildurushta, Uyghurlar bir intayin paydiliq orun’gha ige. Shunga Uyghur shirket igiliri bu jehettiki paydiliq pursetlerni bashqilargha tatturup qoymay, igilikni kengeytish ishlirida Uyghurlarning oz menpeeitini chiqish qilip, oz meneetini qoghdap, millet iqtisadining kuchiyishini ilgiri surush tolimu muhimdur.

Men her bir maqalini bilik torigha chiqarghandin kéyin, "Google" arqiliq u maqalini chiqarghan bashqa Uyghurche tor betlirini tépip, ulargha méning yazmam heqqide yézilghan inkaslarning hemmisini oqup chiqishqa tirishiwatimen. Özümning hésablap körüshümche, méning her bir yazmam hazir 15 tin 30 ghiche bolghan Uyghur tor betlirige chiqiwatidu. Men bu yerde mushu yolda ejir singdürüwatqan barliq qérindashlargha, hemde waqit chiqirip inkas yéziwatqan tordashlargha chin könglümdin minnetdarliq bildürimen. Men aldinqi qétim yazghan "gherbliklerning yézish uslubi" dégen maqalida mundaq bir ishni eskertip qoyushni untulup qaptimen. Méning chüshinishimche, Uyghur jem'iyiti hazirmu ijtimaiy penni asas qilghan jem'iyet bolup, kitab oquydighanlarning tengdin tolisi ijtimaiy pen sahesidikiler bolushi mumkin. Ijtimaiy pen sahesidiki oqurmenler üchün "gherbliklerning yézish uslubi" dégen yazma anche ehmiyetlik tuyulmasliqi mumkin. Chünki ular kitabni téz oquydighan bolup, adetlinip ketken bolghachqa hazir Uyghurlarda mewjut bolup turghan uslubta yézilghan maqale - kitablardin bimalal paydilinalaydu. Méning u yazmida bekrek közde tutqinim tebiiy pen we injénérliq sahesidiki yashlar, hemde xenzu tilining tesirige chongqur uchrawatqan yashlardur. Eger biz hazir iqtisadiy, ijtimaiy we siyasiy jehette eng tereqqiy qilghan yaponluq, gérmanliq we yehudiy qatarliq milletlerge we amérikidek döletlerge qarap baqidighan bolsaq, bu millet we döletlerde tebiiy penchiler, sanaetchiler we injénérlar mutleq köp sanni igileydighanliqini körüwalimiz. Uyghurlarning buningdin kéyinki tirishish nishanimu choqum özining bilimlik nopusi ichidiki tebiiy penchi, sanaetchi we injénérlarning nisbitini östürüsh bolushi kérek. Kitab - maqale yazidighanlarmu mushundaq bir yüzlinishke maslishishi, ashundaq bir nishanni emelge ashurushqa paydiliq yolni tutushi kérek. Men "gherbliklerning yézish uslubi" dégen yazmamni yuqiriqidek ehwallarni közde tutup teyyarlighan bolup, oqurmenlerning bu maqalini oqughanda uninggha ijtimaiy penchiler ornida turup emes, tebiiy penchiler ornida turup muamile qilishini ümid qilimen.

Nelson Mandela ning sözining tor bet adrisi:
http://www.readonbc.ca/EN/mla_book_reviews/long_walk_to_freedom/?&PHPSESSID=afae0412c98571e2471ce275c099246e
 
Bore bilen isht hekayisining tor bet adrisi:
http://www.wolfcountry.net/information/myth_stories/wolfanddog.html
 
Bore toghrisidiki bashqa hekayilerge qiziqsingiz, töwendiki tor betini körung:
http://www.wolfcountry.net/stories/

Hattie xanim toghrisidiki tor bet:
http://www.smallbusinessschool.com/webapp/sbs/sbs/index.jsp?page=http%3A%2F%2Fwww.smallbusinessschool.com%2Fwebapp%2Fsbs%2Fsbs%2Fhattielive.jsp
 
Bezi In’glizche sözlerning Uyghurchisi töwendiki internet loghiti arqiliq tepildi:
http://dict.yulghun.com/

 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay menbesini eskertken halda bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.
 
Tehrirligüchi: Yawuz (Orxun Uyghur tarixi tor béti http://www.orkhun.com din)
 
Bu yazma eslide "http://www.bilik.cn" tor bétige chiqirilghan. 
Esli ulinishi: http://www.bilik.cn/bbs/forumdisplay.php?fid=18

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Wheelchair
Wheelchair