Gherbliklerning Yézish Uslubi
 
Erkin sidiq
2008-yili 4-ayning 7-küni
 
Hemmeylenning xewiride bolghinidek, hazir uyghurlar qandaq qilip özining milliy mewjutluqini saqlap qélishtin ibaret bir keskin mesilige duch kéliwatidu. Men yéqinda bezi tordashlar sorighan "men qandaq qilimen?", "biz qandaq qilimiz?" dégen'ge oxshash soallargha jawab izdep, bir az oylinish we izdinish arqiliq, tashqi sewebni hésabqa almighanda, hazir uyghurlarda yüz bériwatqan chékinishlerni ularning mundaq 4 chong nachar aditi keltürüp chiqiriwatqanliqini hés qildim: (1) kitab oqumasliq, (2) bala terbiyileshke ehmiyet bermeslik, (3) öz-ara uyushalmasliq, we (4) pul-waqit bayliqining köp qismini méhmandarchiliq bilen israp qiliwétish. Yene bir tereptin, men nöwette uyghurlarning eng muhim wezipisi mundaq 3 ishtin ibaret ikenlikini hés qildim: milliy sapani östürüsh, milliy rohni urghutush, we milliy kimlikni saqlap qélish. Men bu nishanlarni ishqa ashurushning halqiliq qedem-basquchlirining biri, uyghur yash - ösmürlirini méhmandarchiliq paaliyetlirige we naxsha-usulgha emes, kitab oqushqa amraq qilip terbiyilesh, yene biri bolsa, hazirqi ishtin sirtqi waqitlarning mutleq köp qismini sorun paaliyiti üchün serp qilidighan adetni özgertip, u waqitning bir qismini, mesilen, yérimini, kitab oqushqa ajritidighan qilish, dep oylaymen. Uyghur diyarida uyghur tilida neshr qilin'ghan kitab - jurnallarning ehwalini men yaxshi bilmeymen. Men yéqinda körgen bir matériyalgha asaslan'ghanda, hazirghiche pütün dunyada 175 milyondin köp türdiki kitab neshr qilin'ghan bolup, hazir her yiligha neshr qilinidighan kitabning türi bir milyondin ashidiken.
 
2006- we 2007-yili yazda, men uyghur diyarigha tughqan yoqlash üchün barghan waqitta, hazir neshr qiliniwatqan uyghur tilidiki her bir xil kitabning sétilish miqdari 3 mingdin 5 mingghiche ikenlikini bildim. Uyghurning nopus sani bilen sélishturghanda, bu san "peqetla yoq" dégendin sella yaxshiraq bolup, men bu ehwaldin chöchüp kettim. Shuningdin tartip méning kallamdin mundaq bir soal zadila ketmidi: "uyghurlar néme üchün kitab oqumaydu?".
 
Men kichik waqtimda kitab oqushqa bek amraq idim. Lékin, oquydighan'gha kitab yoq idi. 1971-1976-yilliri men ottura mektepte oqughan 5 yil jeryanida, xenzuchidin terjime qilin'ghan yash - ösmürler kitabidin peqet bir qanchisila chiqqan idi. Yéqinqi zamandiki tunji uyghur romanimu qéyum turdi teripidin men aliy mektepte oquwatqan waqitlarda neshr qilin'ghan idi. Uyghurche neshr qilin'ghan kitab-jurnallarning sani hazir u chaghdikidin jiq köpeydi, dep oylaymen. Lékin, uyghurlar néme üchün ularni oqushqa qiziqmaydu? Yuqiriqi soalgha jawab izdep, men chet elde chiqidighan kitab - maqaliler bilen uyghurlarningkini azraq sélishturup kördüm. Hemde bir qanche chong perqlerni bayqidim. Bu yazmamda, özüm bayqighan ashu perqlerni teswirlep ötmekchimen. Yeni, bu yazmida men hergizmu gherbliklerning yézish uslubini ilmiy asasta tepsiliy yaki omumyüzlük tonushturup chiqmaymen. Uning ornigha, ularda bar, emma bizde yoq bezi yaxshi uslublarni körsitip otimen. Meqsitim uyghur diyaridiki yazghuchilargha, bolupmu yash yazghuchilargha we buningdin kéyin yazghuchilar qoshunigha qoshulmaqchi bolghanlargha gherb elliridiki yazghuchilarning kitab - maqale yézish uslubidiki bezi yaxshi nersilerni tonushturup bérish. Özümning uyghurche sewiyiside 1983-yilidin kéyin héch qandaq ilgirilesh bolmidi. Uning eksiche chet elde yashap yürüp xéli zor chékinish boldi. Uning üstige men bir ijtimaiy pen sahesidiki yazghuchimu emes. Lékin, men özümning kespiy dairiside in'gliz tilidiki ilmiy tetqiqat maqalilirini yézip élan qiliwatqili xéli uzun boldi. Doktur'ashtiliq bilen shughulliniwatqan mezgillerde, we uningdin kéyin bir qanche yuqiri téxnologiyilik shirketlerde ishlesh jeryanida amérikida chiqidighan bir qanche ilmiy tetqiqat jurnallirigha "tekshürüp testiqlighuchi" mu bolup baqqan idim. Yéqinda u ishni yene qayta bashlidim. Uning üstige men dawamliq in'gliz tilidiki her xil nersilerni oqup, ularni uyghurlarningki bilen sélishturup turimen. Shunga men bu yazmida otturigha qoyidighan nersilerning belgilik asasi bar.
 
Uyghurlarning kitab oqumasliqining sewebi nahayiti köp. Bu seweblerning ichide men özüm oylap yételigenliri töwendikilerdin ibaret:
 
(1) uyghur ailisi we uyghur jem'iyitide kitab oqush omumlashmay, uning ornigha méhmandarchiliq ewj alghan.
(2) balilar kichik waqtidin bashlapla kitabqa qiziqidighan qilip terbiyilenmigen.
(3) kitab - jurnallardiki mezmunlarning orunlashturulushi we yézilish uslubining kishilerni jelp qilish küchi yéterlik emes.
(4) kitab oqushning paydisi téz chiqmaydu. Shunga yiraqni körelmeydighan kishilerni kitab anche jelp qilalmaydu.
(5) xizmet tépish we xizmette ösüsh ishliri kitab oqup igiligen bilim bilen anche ong tanasip emes. Bilimni ishlitelmeslik ehwalimu nahayiti éghir.
(6) bezide adem qanche köpni bilse shunche asan balagha qalidu.
 
Men bu yazmini yuqiridiki 3- sewebte körsitilgen mesililerni hel qilishqa paydiliq bolsun üchün yéziwatimen. Méning bu yazmida ashu bir mesilini tallishim hergiz uning eng chong we eng halqiliq mesile bolghanliqidin emes. Uyghurlar qilishqa tégishlik bolghan, qilalaydighan, lékin téxiche qilmighan buningdin bashqa muhim ishlarmu az emes. Emma biz hemmimiz nacharlishishqa yüzlinip, boluwatqan özgirishke qarap uh tartip oltursaq, yaki peqet sewebler üstide sözlep we shikayet qilip, shu arqiliq ichimiznila boshitiwélip, uningdin bashqa héch ish qilmay qarap oltursaq, uyghurlarning mesilisi özlükidin hel bolup qalmaydu. "undaq bolup ketti, bundaq bolup ketti", dep qarap turushning héch bir qimmiti yoq. Shundaq dep chüshkünlishishke qarap méngishqa téximu bolmaydu. Undaq qilish bir chong hamaqetlik. Uning ornigha, xuddi qayghuni küchke aylandurghan'gha oxshash, hesretni, nepretni we ghezepnimu küchke aylandurup, özimizning qolidin kélidighan ishlarni qilghach turghinimiz yaxshi. Men bu yazmini del ashundaq bir mentiqide turup yéziwatimen. Uyghurluq wijdani we ghururi bilen yashash yolini tallighan barliq qérindashlarning yuqiriqidek pozitsiyide bolushini ümid qilimen. Uyghurlar kitabni köp oqush arqiliq, amérikiliqlar érishken paydigha érishelmeydu. Hazirche uyghurlar amérikiliqlar érishidighan unumning 50 pirsenti emes, 10 pirsentigimu érishelmesliki mumkin. Lékin, uyghurlar érisheleydighan ünüm choqum nöl bolmaydu. Eger uyghurlar hazirqi naxsha-ussulgha bolghan qiziqishi bilen sorun aditini pütünley tashliwetmey (uyghurlar uningghimu éhtiyajliq; u nersilermu milliy kimlikning bir qismi), u qiziqish we adet üchün serp qiliwatqan puli bilen waqtining peqet yériminila kitab oqushqa ajritalisa, uyghurning küni hazirqidin jiq yaxshi bolup kétidu. Uzun muddetlik nuqtisidin élip éytqanda, uyghurlar özining hazirqi nachar ehwalini ashundaq kitab oqush arqiliq özgerteleydu. Men shuninggha chongqur ishinimen.
 
Töwende men özümning tekliplirini bayan qilishni bashlaymen.
 
1. Bölümlerge ayrip, kichik téma qoyush
 
Gherblikler yazmilirini mezmun'gha qarap köpligen bölümlerge ayrip, her bir bölümge birdin kichik téma qoyidu. Mesilen, 1., 2., 3. Dégendek. Eger her bölumning özi bir qanche tarmaqlargha bölünse, ulargha tarmaq téma qoyidu. Mesilen, 3.1, 3.2, 3.3 dégendek. Men birer maqale oqumaqchi bolsam, u maqalini uning bash témisigha qarap tallighandin kéyin, aldi bilen uning kichik témilirini bir qur oqup chiqimen. Shu arqiliq bu maqale qandaq mezmunlarni öz ichige alidighanliqini biliwalalaymen. Shu asasta bu maqalini toluq oqush yaki oqumasliqni qarar qilimen. Bezide peqet özüm qiziqidighan bölümnila oquymen. Maqalini oqup bolghandin kéyin, "bu maqalide qandaq mezmunlar bar iken? Men üchün eng qimmiti bar nerse néme iken?" dégen soallarni soraymen. Köpinche halda méning ésimde qalidighini bu maqalining kichik témiliri bolup, özüm muhim dep oylighan bezi témilar ésimge kelmise, men uni derhal yene bir qétim oqup chiqimen. Démekchimenki, méning bu bir maqalidin ünümge érishishimde, uninggha qoyulghan kichik témilar nahayiti muhim rol oynaydu. Men hazir öz yazmilirimda mushu uslubni köp qolliniwatimen. Eger qiziqidighanlar bolsa, méning <http://www. Meripet. Com/Söhbet> dégen tor bétidiki yazmilirimning latin yéziqi nusxilirigha bir qarap baqsa bolidu. Yaki bolmisa, bilik kulubidiki töwendiki maqalini körüp baqsimu bolidu:
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=17352&extra=page%3D1
 
Men ishletken u maqale qurulmisi yazmilirimning intérnétta kona yéziqta chiqirilghan nusxilirida anche yaxshi ipadilenmey qaldi. Sewebi, bir qisim kona yéziq tor betliri ishletken béket séstimilirining bu jehette cheklimisi bar iken.
 
Men yéqinda "shinjang medeniyiti", "aqsu edebiyati" we "ili deryasi" dégen jurnallarning birdin sanigha qarap baqtim. Hemde ulardiki bezi maqalilerni oqup baqtim. Bu jurnallardiki maqalilerning uzunluqi adette 5 bettin 10 betkiche bolidiken. Xéti ushshaq bolghachqa, 5 betlik maqalidimu nahayiti köp mezmun bar iken. Lékin, bu maqalilerde asasen bash témidin bashqa téma yoq iken. Shunga méning chet eldiki maqale oqush usulum u maqalilerge zadila ishlimidi. Bu jurnallardiki maqalilerni waraqlap körüp, men deslepte bu maqalilarning körünishi (mezmuni emes) toghrisida érishken tesirat "bu maqaliler néme dégen zérikishlik?" dégendin ibaret boldi, yeni qaysi betni achsingiz, uning körünishi bashqa betlerdin anche perqlenmeydiken. Men bir qétim téléwizorda bir ereb shehirini körgende ashundaq héssiyatqa kelgen idim: hemme öylerning yasilish shekli bir-birige oxshash, hemde hemme öylerning renggi aq. Men yuqiriqi jurnallardiki maqalilerning bezilirini bir-ikki abzas oqup béqipla zériktim. Qalghan qismida néme mezmun barliqini intayin bilgüm bar idi. Lékin undaq qilishning peqet birla charisi bar iken. U bolsimu pütün maqalini toluq oqup chiqish. Lékin, méning uninggha waqtim we taqitim bolmidi. Démek, kichik témilarning ishlitilmesliki tüpeylidin, men bezi maqalilerdin paydilinalmidim, hemde u maqalilermu eslide közligen ünümge érishelmidi.
 
Yuqiriqi jurnallardiki maqalilerdin birerini oqup, bügün tügitip bolalmay, ete dawamini oqumaqchi bolsa, qelem bilen belge urup qoymighan ehwalda, tünügün kelgen yérini tépishmu anche asan emesken.
 
Yuqiriqi bilen sélishturghanda, men köridighan in'gliz tilidiki kitab - maqaliler kaliforniyining san fransisko shehiridiki binalargha oxshaydu: bir yerdiki 10 binagha qarisingiz ular 10 xil layihide sélin'ghan, hemde 10 xil rengde sirlan'ghan. San fransiskogha sayahetke kelgenler ashu binalarni körüshning özidinla xéli huzurlinip qaytishidu. Eger siz amérikida neshr qilin'ghan ijtimaiy - pen kitablirini waraqlap körsingizmu, uning bir bettin 3 betkiche bolghan ariliqida choqum bir kichik téma barliqini bayqaysiz. Eger biz kitab - maqale oqushni bir seperge oxshatsaq, kitabtiki kichik témilar xuddi bir yol xeritisige oxshaydu. Siz bir kitabni waraqlap, özingiz barmaqchi bolghan yerge qandaq méngishni asanla biliwalalaysiz.
 
Men uyghur yazghuchilarning kichik téma qoyush usulini sinap béqishini soraymen. Bu usulni kitab we maqalilerdila emes, méningche hékaye we romanlarda ishletsimu boliwéridu. Mesilen, eger bir hékayidiki weqelik qeshqer, aqsu we ürümchi qatarliq jaylarni öz ichige alsa, uninggha "1. Qeshqerdiki weqe", "2. Aqsudiki oqush", "3. Ürümchidiki toy" dégendek témilarni qoysa boluwéridu. Kichik téma qoyush bilen maqalining yol qoyulghan uzunluqigha azraq tesir yétishi mumkin. Lékin, eger u maqalini bashqilar oqumisa, uning érishken ünümi nöl bolidu. Shunga bir-ikki abzasni qurban qilip, maqalining tüzülmisini yaxshi layihilesh arqiliq, téximu köp oqurmenlerni jelp qilishning qimmiti yuqiri bolidu.
 
2. Jümlini qisqa élish
 
Jümlini qisqa élish amérikidiki yéziqchiliq toghrisidiki barliq ders we kitablarda eng köp tekitlen'gen bir ish. Shundaqla amérikining meyli tebiiy - pen kitab - maqalilirida bolsun, yaki ijtimaiy - pen kitab maqalilirida bolsun, intayin omumlashqan bir ish. Lékin, uyghurlarning yazmilirida bu jehette nahayiti éghir mesile bar iken. Men buningdin birer yil burun bir amérikiliq tonushumgha bir uyghurche maqalini in'glizchigha terjime qilip bergen idim. U maqalining bir yéride jurnal bétining yérimini igiligen bir abzasta chékittin jem'iy üchila bar iken. Yeni yérim betlik bir abzasta jem'iy 3 jümle söz bar iken. Men u mezmun üstide bir "omumyüzlük opératsiye" élip bérip, u 3 jümle sözni 20-30 jümle söz qilip terjime qildim. Jümle bundaq uzun bolsa, uning axirisini oqup bolghuche, aldinqi qismidiki mezmunni adem alliqachan untulup bolidu. Shuning bilen u bir jümlining mezmunini kalligha kirgüzelmey, uni qayta-qayta oqushqa toghra kélidu. Eger siz bir yazghuchi bolsingiz, oqurmenlerni bundaq qiynimang. Pütün yézish jeryanida öz-özingizdin "men oqurmenlerge eng yuqiri derijide ongayliq tughdurup bériwatimenmu?" dep sorap turung. Imkan qeder oqurmenlerning méngisini asrang. Kalla ishlitidighan ishlar bek köp. Shunga yuqiriqidek orunsiz israpchiliqtin imkaniyetning bériche saqlinish kérek. Téximu muhimi, jümle bek uzun bolup ketse, u hergizmu közligen ünümge érishelmeydu.
 
3. Addiy sözlüklerni ishlitish
 
Uyghurchidiki "ruxset sorash" bilen "ijazet élish" dégen sözning menisi oxshash. Lékin, "ruxset sorash" dégen sözni bashlan'ghuchning 1-sinipining balilirimu chüshinelishi mumkin. Lékin, "ijazet élish" ni bolsa oqughuchilar toluqsizgha chiqqanda andin chüshinidighan bolushi mumkin. Kitab we maqale yazghanda, uning oqurmenlirining kimler ikenliki, shu sewiyidiki kishilerning sani nopusning qanchilik nisbitini igileydighanliqi toghrisidimu obdan oylinish kérek. Men uyghurlar neshr qilghan nahayiti yaxshi mezmunluq kitab - eserlerdin bir qismini kördüm. Mezmunidin qarighanda, ularning beziliri, eger imkaniyet bolsa, pütün xelq dairiside mejburi öginish matériyali süpitide oqushqa erziydiken. Lékin, bezilirining tili intayin murekkep bolup, bezide aptorning néme démekchi ikenlikini chüshinish qiyin iken.
 
Ötkende méning bir tonushum özi bilen bashqa bir ziyaliy arisida élip bériwatqan intérnéttiki bir munazirini körüp béqishimni teklip qiliptiken. U tonushumgha bolghan hörmitimning küchi bilen bir az waqit chiqirip, u munazirini oqup béqishqa tirishtim. Lékin, munazire bir pelsepilik mesile üstide bolup, tili bekla murekkep iken. Shunga u bir témining chékilish sani 50 kimu barmaptu. Yeni, u témini chékidighanlar asasen munazirilishiwatqan ashu ikki terepning özi iken. Men ular dewatqan bezi geplerni ularning özliriningmu chüshiniwatqanliqigha anche ishen'güm kelmidi. Bundaq sewiye sinash munazirilirini barliq ademler kiridighan tor bétide élip bérishning néme hajiti? Uni bir ilmiy tetqiqat yighinida qilish kérek. Yaki bolmisa öz kespiy saheside munazire élip baridighan bir munber qurup, shu yerde élip bérish kérek. Undaq qilmighanda uning néme qimmiti bar?
 
Yene bir ish, sanliq qimmetlerni qandaq yézish mesilisi. Men bügün (2008-yili 4-ayning 12-küni)
http://www.census.gov/main/www/popclock.html
dégen tor bétidiki dunya nopusining sanigha qarap baqsam, u 6660904010 iken (bu san toxtimay özgirip turidiken). Bu sanni bir oqup béqing. Eger siz bir chong yighinda bir nerse oquwétip, u nerside yuqiriqi san chiqip qalsa, uni toghra oqush üchün sizge qanchilik waqit kéter? Uyghurche maqalilerde sanliq qimmetler yuqiriqidek yézilidiken. Yaki bolmisa pütünley söz bilen yézilidiken. In'glizche matériyallarda yuqiriqi san 6,660,904,010 dep yézilidu. Yeni, her 3 xaniliq san'gha birdin pesh qoyulidu. Sanning arqa teripidin aldigha qarap mangsingiz, 1-pesh mingni, 2-pesh milyonni, 3-pesh bolsa milyardni körsitidu. Shunga siz héch qandaq aware bolmayla hazirqi dunya nopusi 6.7 milyardqa yéqin iken, dégenni biliwalalaysiz. Sizning 12345 som pulingiz bar bolsimu, u in'glizchida $12,345 dep yézilidu. Eng aldidiki belge "dollar" dégenni ipadileydu. Mushuninggha oxshash in'gliz tilidiki kitab we maqalilerde hemme nerse oqurmenlerning ishini asan qilish we eng yuqiri ünümge érishish üchün layihilen'gen bolidu.
 
Meyli bashqilargha bilim bérish bolsun, bashqilarning meniwi hayatini béyitish bolsun, yaki öz sewiyisini namayan qilish bolsun, bu meqsetlerge yétishning aldinqi sherti, yazghan nersisi bashqilarni jelp qilish, yazghan nersisini bashqilargha oqutush. Eger bashqilar oqumisa, yazghan nersining héch bir ünümi we qimmiti bolmaydu. Bir kitab yazalaydighan sewiyige yetmek bek tes. Ashu sewiyige yétip bolghandin kéyin, hazirqi sharaitta birer kitab yézip neshr qildurmaq téximu tes. Shundaq bolghachqa, her bir jümlini yazghanda ishletken sözlüklerni intayin estayidil tallash kérek. Eger bir menini ipadileydighan sözdin 4-5 bolsa, ularning ichidiki eng addiysini tallash kérek. Shu arqiliq kitab we maqalidin eng zor ünümge érishkili bolidu.
 
Eger xewiri barlar bolsa, mushu yazmamning axirisigha inkas teriqiside mundaq bir nersini yézip qoysanglar: uyghur nopusi ichide hazir bashlan'ghuchni püttürgen, toluqsizni püttürgen, toluqni püttürgen we aliy mektepni püttürgenlerning nisbiti qanchilik? Ularning sanichu? Yazghuchilar mushu nersilerni choqum aydinglashturuwélip, shu asasta yazmaqchi bolghan mezmun, sewiye we ishlitidighan sözlerni tallishi kérek. Bolmisa közligen meqsetke yételmeydu.
 
4. Resim we jedwellerdin paydilinish
 
In'gliz tilidikilerning "bir süretning ming sözge barawer qimmiti bar" dégen bir sözi bar. Amérikida yalghuz tebiiy - pen kitab - maqalilirida resim we jedwel qatarliq nersilerni köp ishlitipla qalmay, ijtimaiy - pen kitab - maqaliliridimu hem shundaq. Bu ish hazir bir resmiy pen bolup shekillen'gen bolup, uni "körüsh arqiliq öginish qoralliri" dep ataydu. Uning ichide ijtimaiy pen uqumlirini resim bilen chüshendüridighan bir tarmaq bar bolup, uni "resimlik teshkilligüchiler" dep ataydu. Beziler uni "uqum xeritisi" depmu ataydu. Tetqiqat netijilirige asaslan'ghanda, resimlik teshkilligüchiler hemme kesiptiki öginish jeryani üchün paydiliq bolup, uning roli oqush, chüshinish we bilidighan sözlükning sanini ashurush jehette hemmidin küchlük bolidu. Kishiler resimlik teshkilligüchilerning yardimi bilen, oquwatqan mezmunning arqisidiki uqumni asan chüshiniwalalaydu, hemde muhim emes mezmunlarni asanla perq ételeydu. Amérikiliqlarning bu xil qoraldin qanchilik köp paydilan'ghanliqini körüwélish üchün, men imkaniyiti bar qérindashlarning töwendiki tor bétige ulinishini qoyup qoyghan kitabni öz kompyutérsigha chüshürüwélip, uni bir waraqlap béqishini tewsiye qilimen:
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=17172&extra=page%3D1
Bu kitab kowey ependining "ish ünümi yuqiri kishilerning 7 aditi" dégen kitabining PDF shekli bolup, uni özige "Uyghuronline" dégen intérnét ismini qoyuwalghan qérindishimiz teminlidi (sizge köptin-köp rehmet).
 
Töwendikisi men özüm teyyarlighan ikki parche resim. Uning birinchiside kiriship öginidighan kishilerning xaraktéri chüshendürülgen. Ikkinchiside bolsa adetning éniqlimisi we ulning qandaq wujudqa kélidighanliqi chüshendürülgen. 1-resimni men intérnéttin tapqan "resimlik teshkilligüchiler" ge ait bir matériyaldiki bir resimge asasen teyyarlidim. Ikkinchi resimni bolsa aldinqi ikki yazmamda tonushturghan kowey ependining kitabidiki bir resimge asasen teyyarlidim. Eger xalisingiz, sinaq teriqiside siz mushu ikki resimdiki uqumni söz bilen chüshendürüp yézip béqing. Uningdin kéyin özingiz yazghan tékist bilen bu resimni sélishturup béqing. Sizche oqurmenler qaysisini obdanraq chüshinidu? Qaysisini éside asanraq qalduralaydu? Bu yerdiki misallar renglik bolup, kitab-jurnallargha chiqiridighan resimler renglik bolmisimu boluwéridu. Amérikidiki kitab-jurnallarda ishlitilgen resimlerning ichide renglikliri nahayiti az.


c0a

1-resim: kiriship öginidighanlarning xaraktéri.


c0b 

2-resim: adetning éniqlimisi we uning wujudqa kélishi.
 
5. Abstrakt bilen xulase qisimliri bolush
 
Meyli tebiiy pen bolsun yaki ijtimaiy - pen bolsun, ilmiy tetqiqat asasida yézilghan, ilmiy jurnallarda élan qilinidighan maqalilerning hemmisining birdin abstrakti we birdin xulasisi bolidu. Bu "abstrakt" qismida bu maqale néme toghruluq ikenliki, némiler bayan qilinidighanliqi heqqide bolidu. Köpinche jurnallarning abstrakt qismidiki sözlükning eng yuqiri sani toghrisida cheklimisi bolidu. Maqalining eng axirisida bir "xulase" qismi bolidu. Uningda bu maqalida néme bayan qilin'ghanliqi we bu tetqiqat bilen izdinish arqiliq qolgha keltürülgen muhim netijiler bilen érishken muhim yekünler xulasilinidu. Ilmiy jurnalda élan qilinidighan maqale emes, "shinjang medeniyiti" bilen oxshash jurnalgha chiqqan uzun hejimlik maqalilerdimu ashundaq abstrakt bilen xulase qismi bolidu. Men undaq uzun maqalilerni oqushtin burun, aldi bilen uning abstrakti bilen xulasisini oquymen. Shu arqiliq bu maqalini toluq oqush-oqumasliqni qarar qilimen. Köpinche ehwalda, kishiler bundaq uzun maqalilerni toluq oqughan teqdirdimu, eng axirida oqurmenlerning éside qalidighini ashu maqalining eng axirqi "xulase" qismida bayan qilin'ghan mezmunlar bolidu.
 
Méning perizimche, uyghur diyaridiki jurnallarda chiqidighan 5 betlik we uningdin uzun maqalilerni mushundaq "uzun maqale" dep qarashqa bolidu. Shunga uninggha bir abstrakt bilen bir xulase qismini kirgüzüp qoyushning oqurmenler üchün zor paydisi bar, dep oylaymen.
 
6. Axirqi söz
 
Men 1988-yili yaponiyidiki oqushtin qaytip kélip uzun ötmigen bir küni, ürümchidiki bir mulazimet ornigha shangxeydin mangduriwetken bir-ikki sanduq nersilirimni éliwélishqa bardim. Men u yerge yétip barghanda saet chüsh waqti 12 din 5 minut otken iken. Shuning bilen u yerde ishleydighanlar chüshlük tamaq üchün ishtin chüshüp kétiptu. Yaponiyide bundaq mulazimet orunliri chüshte dem almaydighan bolghachqa, men undaq bolushini bilmeptimen. Men qalghan 15 dek kishiler bilen u yerdiki bir kichik öyde 2 saetke yéqin öchiret turup saqlidim. Saet chüshtin kéyin 2 bolghanda, u shirketning bir adimi chiqip, "bügün charshenbe, chüshtin kéyin siyasiy öginish bar. Shunga biz ishlimeymiz. Ete kélinglar." dédi. Méning bu ishqa dehshet ghezipim keldi. "özüngni dunyadiki qedimiy medeniyetlik ellerning birsi, dep hésablaysen. Undaq bolmisang qandaq qilatting? Bir waraq qeghezge ikki jümle söz yézip, dérizengge chaplap qoysang bolmasmidi?" dep oylidim. Amérikidiki mushuninggha oxshash xéridarlar tizilip saqlaydighan yerlerning hemmisi chüsh waqti aram almaydu, hemde her xil usuldin paydilinip, xéridarlarning ishini nahayiti qolayliqlashturidu. Mesilen: eng köp ishlitilidighan usulning birsi mundaq, bir chögileydighan kichik chaqta nomuri bar qeghez yögeklik bolup, bundaq orun'gha kirgen kirgen xéridarlar aldi bilen ashu nomurdin birni alidu, andin xéridarlar teyyarlan'ghan orunduqta olturup saqlaydu. Mulazimet ornining xadimi yaki nöwiti kelgen nomurni chaqiridu, yaki bolmisa nöwiti kelgen nomur bir kichik éliktironluq ékranda körünidu. Siz shu chaghda mulazimet pokiyige barisiz. Charchash yoq, arqa ishik yoq, öchiretke qoshuliwalidighanlar yoq, hemde urushushmu yoq. Dimek amérikida bir kichikkine ishni artuq qilish arqiliq, xéridarlargha yüksek derijide ongayliq tughdurup bérilgen. Yuquriqidek bir mulazimet jeryani bir qalaq jeryandin bir medeniyetlik jeryan'gha özgertilgen.
 
Nurghun kishiler ishlitidighan bir nersini yasap chiqiridighanlar choqum eng muhim amillarning birsi qatarida ishlep chiqarghan nersisining ishlitishke qulayliq ikenliki - emesliki toghrisida chongqur bash qaturushi kérek. Mehsulatining layihisini békitishtin burun choqum bir qétim "buni ishlitishke qulayliq qilghili bolidighan yene birer teripi barmu?" dep qattiq izdinip béqish kérek. Eger siz tutquchi yoq ishiktin birni ishlep chiqirip, uningdin 10 ming dane satsingiz (bu sanni in'gliz tilidikiler 10,000 depla yazidu, söz bilen yazmaydu), uni alghan 10 ming kishining hemmisini bazardin tutquch, mix we üshke sétiwélip, u tutquchni öz ishiklirige békitip chiqishigha toghra kélidu. Eger siz u tutquchni öz zawutingizdila békitip, andin satsingiz, sizge anche köp ish ketmeydu, lékin siz ashu 10 ming ademning nurghun waqti bilen pulini téjep qalisiz. Dunyada tutquchi yoq ishik ishlep chiqiridighan shirket yoq. Men buni we uning aldidiki ürümchide bolghan ishni peqet bir misal süpitide dewatimen. Oqurmenler yazghuchilarning xéridarliri bolup hésablinidu. Shunga siz bir yazghuchi bolsingiz, bir maqale yaki kitabni püttürgendin kéyin, yéterlik waqit chiqirip, men yuqirida otturigha qoyghan teklipler asasida, "oqurmenlerning qiziqishi, chüshinishi, este qaldurushi we paydilinishi üchün men qilip béreleydighan yene birer ish barmidu?" dep chongqur oylinip béqing. Shundaq qilsingiz, burunqidin yaxshi ünümge érisheleysiz. Bolupmu uyghurlar ichidiki kitab oquydighanlarning sanini köpeytishke, shu arqiliq uyghurlarning buningdin kéyinki ishlirining yaxshilinishqa qarap méngishigha téximu yaxshi töhpe qoshalaysiz.
 
Men bu yazmida hazirghiche peqet yazghuchilar toghrisidila sözlidim. Emdi oqurmenler toghrisidimu bir nechche éghiz gep qilay. Uyghurchida yash - ösmürlerning yene bir nami bar. U bolsimu "izbasarlar". Ular kimning izini basidu bilemsiz? Bashlan'ghuch mektepke kirgiche asasen ata-anisi we aka-hedilirining izini basidu. Hemme ishni ashulardin öginidu. Bu mezgilde ata-ana we hede-singillar her bir bala üchün hemme jehette ülgilik rolini oynaydu. Bashlan'ghuch mektepke kirip oqushni bashlighandin kéyin, ata-anilarning balilirigha bolghan ülgilik roli tedrijiy ajizlap mangidu. Lékin hergiz yoqap ketmeydu. Shunglashqa kitab oqushta siz balingizgha balingiz nahayiti kichik waqtidila yaxshi ülge bolung. "balingiz köp kitab oqusun" dégenlik, hergizmu "balingiz öyde kitab oqusun, siz olturushqa bériwéring" dégenlik emes. Eger siz balingizgha ashundaq tuzum chiqarsingiz, yaki ulargha ashundaq telep qoysingiz, siz balingizgha adaletsizlik qilghan bolisiz. Anche yaxshi ünümgimu érishelmeysiz. Shu nerse ésingizde bolsunki, özingiz qilalmighan ishta hergiz balingizdin ümid kütmeng. "izbasarlar" ata-anilarning yaxshi "yol bashlamchi" bolushigha mohtaj.
 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay menbesini eskertken halda bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.

 
Tehrirligüchi: Yawuz (Orxun Uyghur tarixi tor béti http://www.orkhun.com din)
 
Bu yazma eslide "http://www.bilik.cn" tor bétige chiqirilghan. 
Esli ulinishi: http://www.bilik.cn/bbs/forumdisplay.php?fid=18

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti  

Wheelchairs
Wheelchairs