Ish Ünümi Yuqiri Kishilerning 7 Aditi

Erkin Sidiq

2008-yili 3-ayning 20-küni

Bir qanche künning aldida, yeni 2008-yili 3-ayning 10-küni, men bizning idaride ötküzülgen bir séminar (yaki ilmiy yighin) ke qatnashtim.  Bu séminarning témisi «Brinchi ishni aldi bilen qil» (In’glizche «First things first») bolup, uningda her xil shirketler üchün mexsus kishilik tereqqiyat toghrisida séminar ötküzüp béridighan bir shirketning xadimi bir saet ders ötti.  Bu séminarda sözlen’gen mezmun eslide Stewen Kowey («Stephen Covey») ependi özining «Ish Ünümi Yuqiri Kishilerning 7 Aditi» dégen bir kitabida otturigha qoyghan 7 adetning ichidiki 3-adet idi.  Bu kitab ismining In’glizchisi «The 7 habits of highly effective people» bolup, bu yerdiki «highly effective people» dégen sözning uttur menisi «yuquri ünümlük kishiler» dégendin ibaret.  Eger bu sözni Uyghurchigha mena boyiche terjime qilmaqchi bolsa, uni «Ish ünümi yuqiri kishiler» dep élishqa toghra kélidighan bolup, oqurmenlerning ashundaq mena boyiche chüshinishini soraymen. Men hazirghiche bolghan ömrümde angliq halda özüm tallisam bolidighan yollarni toluq bayqash, ularning ichidiki eng yaxshisini tallash, her xil ishlarni ünümlük élip méngishning toghra usulini tépish, hemde u usullardin toluq paydilinip meweppeqiyet qazinish jehette izchil türde izdinip we tejribe qilip kéliwatqan bolghachqa, bu mezmunni xéli yaxshi chüshendim.  Hemde uning manga, sundaqla özümge oxshash bashqa nurghun kishilerge, bolupmu buningdin kéyin jem’iyetke qedem qoyidighan Uyghur yashlirigha nahayiti paydiliq ikenlikini hés qildim.  Shuning bilen ushbu yazmini teyyarlash qararigha keldim.

Men resmiy mezmunni bashlashtin burun, aldi bilen Kowéy ependini qisqiche tonushturup ötey.  Bundaq qilishtiki meqsidim, oqurmenlerge bu yazmida otturigha qoyidighan mezmunning néme üchün nahayiti muhim ikenlikini bir az eskertip qoyushtin ibaret.  Kowéy ependi 1932-yili tughulghan. Amérikining Haward Uniwérsitétining igilik bashqurush kespide magistérliq unwani élip, uningdin kéyin ömrining köp qismini Amérikining Utah shitatidiki «Brigham Young Univérsity» dep atilidighan aliy mektepte proféssorluq qilip ötküzgen.  Hemde ashu mektepte ishlewétip, bir doktorluq unwanigha érishken.  Uningdin kéyin u yene bashqimu aliy mekteplerning 4 pexriy doktorluq unwanigha érishken.  1989-yili u «Ish Ünümi Yuquri Kishilerning 7 Aditi» dégen kitabni élan qilghan bolup, bu kitab hazirghiche pütün dunya boyiche jem’iy 12 milyon nusxidin artuq sétilghan.  U mushu kitab hemde özining lidérliq we igilik bashqurush ilmi jehettiki bilimi boyiche dunyagha tonulghan bolup, hazir dunyadiki nechche minglighan shirketler u otturigha qoyghan lidérliq we bashqurush texnikisini qollanmaqta.  Kowéy ependining éytishiche, bu 7 adetni u özi ijad qilghan emesken.  U 150 yilning mabeynide gherb elliride neshr qilin’ghan muweppeqiyetke ait kitablar hemde nurghun dangliq kishilerning terjimihalidin nechche yüzni oqup chiqip, shu asasta u peqet bu adetlerni bayqaptu, hemde uni addiy we toghra til bilen ipadilep bériptu.  Uning éytishiche bu 7 adetni dunyadiki asasliq dinlarning hemmiside tapqili bolidiken.  Uning éytishiche, ish ünümi yuqiri kishilerning hemmisi, shundaqla uzun muddet ünümlük bashqurulghan shirketlerning hemmisimu özlirining muweppeqiyitini qolgha keltürüsh üchün ashu 7 adettin azdur-köptur paydilan’ghan iken.  Kowéy ependining déyishiche, bu 7 adet kishilerge pütünley yéngi nersidek tuyulmisimu, ularni bir pütün gewde sheklide tonup yetmigen bolghachqa, mutleq köp sandiki kishiler uningdin daim paydilinp ketmeydiken.

Bu maqalining témisinila körgen bezi oqurmenler éhtimal «Hazir köp sandiki Uyghurlar duch kéliwatqan eng chong mesile qandaq qilip qorsaqni toyghuzush tursa, bundaq nersige kim qiziqidu?» dep oylishi mumkin.  Uyghurlarda «aldirighan yolda qalar» dégen bir maqal bar.  Eger siz bu yazmini we méning kéyinki yazmamni toluq oqup chiqsingiz, yuqiriqi maqalning menisini toluq chüshinip yételeysiz.  Uyghur diyaridiki oqurmenlerning 150 yilning mabeynidiki muweppeqiyet toghrisida yézilghan kitablarni oqup chiqish imkaniyiti yoq.  Gerche men Kowéy ependining kitabini toluq oqup chiqmighan bolsammu, yuqiriqi séminar jeryanida u kishi özi kino qilip ishligen bir qisim matériyallarni kördüm. Uningdin kéyin yuqiriqi dersning xatirisi asasida, bir qanche kishiler Kowéy ependining «Ish Ünümi Yuqiri Kishilerning 7 Aditi» dégen kitabini tehlil qilip yazghan maqalilerni oqup chiqtim.  Men töwende öz chüshenchem asasida ashu 7 adetni tonushturup yaki «Uyghurchilashturup» ötümen.  Insanlar bir alahide tiptiki mexluq bolup, u xuddi bashqa mexluqlargha oxshash peqet özi duch kelgen yéngi ehwalgha qarita öz menpeitini chiqish nuqtisi qilish asasida ish körüshke adetlen’gen.  Lékin, ularning bashqa mexluqlar bilen bolghan perqi, insanlar shey’iler üstide nahayiti chongqur oylinip, Yuqiri Ünümlük heriket élip baralaydu.  Eger siz tiriship ashu 7 adetni özingizge singdürüwalsingiz, peqet passip halda özingiz duch kelgen ehwallargha taqabil turup yashaydighan halettin qutulup, buningdin kéyin bolidighan ishlarni aldin mölcherlep, shuninggha asasen aktip ish köridighan halette yashiyalaysiz.  Shu arqiliq öz teqdiringizni özingiz belgiliyeleysiz, hemde bashqilarghimu pütün Uyghur jem’iyitining güllinishige paydiliq bolghan ijabiy tesirmu körsiteleysiz.

Emdi heliqi 7 adetni tonushturushni bashlaymen.

1. Teshebbuskar Bolush 

Buni «öz-özige mes’uliyetchan, izdinishchan we ijadkar bolush» dep élishqimu bolidu. Bir ademning herikiti shu ademning qararining funksiyisi bolidu.  Mesilen, men eger ete tapshurudighan bir mektep tapshuruqini yaki bir xizmet wezipisini burun ishlimey, bügün kechte ishlimekchi bolsam, men choqum öz-özümge xapa bolup, bashqilarghimu asan terikkek bolup qélishim mumkin. Sewebi men bügün kechte téléwizor körelmeymen yaki dostlirim bilen birge bolalmaymen.  Eger men öz-özümge mes’ul bolup, u wezipini bügündin burun püttürüwetken bolsam, bügün kechte nahayiti xushal bolghan bolattim.  Oqurmenler «mes’ulyetchanliq» dégen sözni köp anglighan.  Bu söz eslide bir kishining melum bir shey’ige bolghan öz inkasini özi tallash iqtidarigha qaritilghan. Mes’ulyetchanliq nuqtisidin éytqanda kishilerni mundaq 2 türge ayrish mumkin. Birinchi xildiki kishiler yuqirida tilgha elin’ghan öz-özige mes’ul bolidighan, ishni özlükidin qilidighan kishiler.  Ikkinchi xildiki kishiler bolsa peqet bashqa adem yaki tashqi dunyaning telipige qarita inkas qayturush teriqisidila ish köridighan kishiler bolup, ularni «réaksiyilik kishiler» dep atashqimu bolidu.  Birinchi xildiki kishiler In’glizchide «proactive people», 2-xildikisi «reactive people» dep atilidighan bolup, men tapalighan intérnéttiki In’glizche-Uyghurche lughetlerde bu sözlerning bu yerdiki menisini bildüridighan Uyghurchisi yoq iken.  Shuning bilen bu sözlerni men yuqiriqidek chüshendürüshke mejbur boldum.  2-xildiki kishiler hawa rayi we özlirining ijtimaiy muhitining tesirige uchrap turidu.  Ular hawa rayi yaxshi künlerde bir xil, hawa rayi nachar künlerde bir xil bolidu. Bundaq kishiler etrapidiki kishilerning tesirigimu bek asan uchraydu.  Bu kishilerning herikitini ularning héssiyati kontrol qilip turidu.  Birinchi xildiki kishiler bolsa qimmetke alahide köngül bölüdighan hemde qilmaqchi bolghan ishlarni uning qimmitige qarap turup özlükidin estayidilliq bilen tallighan bolidu. Ularning herikitini qilmaqchi bolghan ishining qimmiti belgileydu.  Öz-özige mes’ul bolushning eng muhim teripining birsi, qilmaqchi bolghan ishigha qattiq irade baghlash hemde bu iradisini bashtin-axirghiche saqlash.  Buni xizmet ornigha tedbiqlisaq, bu déginimiz tapshurulghan wezipini belgilen’gen waqit ichide orunlash dégenliktin ibarettur.  Eger siz xizmet wezipisini dawamliq belgilen’gen waqit ichide orunlap mangsingiz, siz xizmetdashliringizgha qattiq mes’uliyetchan kishi bolup tonulusiz, shuning bilen sizge téximu köp yaki téximu yuqiri xizmet wezipisi bérilidu.

Kowéy ependi otturigha qoyghan bu 1-adet hazir Amérika bashqurush psixikisigha intayin chongqur singip kirgen bolup, bu yerdiki ijadkarliq, öz-özige heydekchilik qilish yaki izdinishchanliq aditi keng menadin qarighanda küchimiz bilen zéhnimizni bir ishning uzun muddetlik tereqqiyatigha we qilghan ishimizning uzun muddetlik netijisige merkezleshtürüsh dégenni ipadileydu. Izdinishchan kishiler hergizmu «hazirqi ehwalni özgertish mumkin emes», dep qarap olturmaydu. Ular «her qandaq ishni qilishqa birer amal tépilidu», dep qaraydu hemde toxtimay özlükidin izdinidu. Bundaq kishiler özliri chiqarghan qarar, bashqa kishiler, bashqa ishlar we bashqa ehwallargha qollan’ghan öz inkasi arqiliq kelgüsige tesir körsiteleydu. Shu nerse ésimizde bolsunki, biz öz hayatimizda qandaq ehwallargha yoluqidighanliqimizni özimiz kontrol qilalmighan bilen, u yoluqqan ehwallargha qandaq inkas qayturushni özimiz kontrol qilalaymiz.

Biz bu adetni özimizge toluq özleshtürüsh üchün töwendiki ishlarni qilishimiz kérek: 1) Öz hayatimiz bilen baghlinishliq her xil tesirlerge nisbeten toluq mes’uliyetni qobul qilish.  2) Xataliq ötküzgende uni étirap qilidighan jür’et bolush. 3) Her bir ehwalda öz yolimizni özimiz tallaydighan erkinlik bolush. Qalghan 6 adet bizdin aldi bilen bashqilargha yöliniwalmay özimiz izdinishtin ibaret bu asasiy xaraktérni yétildürüshimizni hemde shu asasta ésil xisletke ige bir mukemmel kishi bolup chiqishimizni telep qilidu.

Yash-ösmürlerni terbiyileshtiki en’eniwi usul ata-anilar we oqutquchilar ulargha qandaq qilish, qandaq kéyinish, qandaq sözlesh, qandaq héssiyatta bolush we qandaq oylashni dep, yash-ösmürlerni shu boyiche ish tutushqa mejburlash idi.  Lékin, bu usul Amérika qatarliq tereqqiy tapqan döletlerde alliqachan emeldin qaldi.  U döletler hazir yash-ösmürlerni öz-özige heydekchiliq qilidighan, ongushsizliqqa yoluqqanda rohiy jehettin téz eslige kélidighan, késp ehlige layiq pözitsiyige ige hemde ishni özi tépip qilidighan kishilerdin qilip yétishtürüshke yüzlendi.  Lékin, Uyghur diyarida bolsa oqughuchilarni terbiyilesh jehettiki kona en’enide téxiche qilche özgirish bolmidi.  Hetta chékinish boluwatidu, dep éytishqimu bolidu. Uyghur yashlirining tesewwur qilish iqtidarining boghulushi ularning bir pütün insan bolup chong bolushighimu tesir yetküzmekte.  Nurghun ata-anilar balilirini «bashqilar yolsizliq qilsimu yol qoyghin» dep terbiyilimekte.  Buning «bashqilargha qul bolup chong bolghin» dégendin néme perqi bar? men uni bilelmidim.  In’glizchide «medeniyet»ke ait sözlerdin ikkisi bar. Uning biri «culture» bolup, u «Uyghur medeniyiti» dégen sözdiki «medeniyet» ning meniside ishlitilidu. Yene biri «civilized people» diki «civilized» dégen söz bolup, uning menisi «medeniyetlik xelq»(Oyghar xelq) tiki «medeniyetlik» (Oyghar) dégen sözdur.  Bu söz adette «yawayi ademler» dégen’ge qarmu-qarshi menani bildürüsh üchün ishlitilidu.  Oyghar xelq hergizmu öz perzentlirini «bashqilar yolsizliq qilsimu yol qoyghin» dep terbiyilimesliki kérek.  Uning ornigha «Aldi bilen bashqilargha ilmiy asasta adeletlik bolghin.  Eger bashqilar sanga yawayi ademler oyghar ademlerge muamile qilghandek muamile qilsa, u chaghda özüngni tart, hemde ularning qilmishi üstide obdan oylan», dep terbiyilesh kérek.

2. Öz Könglide Ishni Uning Axirsidin Bashlash

Bu jümlining menisi, siz bir projéktni bashlashtin burun, aldi bilen u projékt tamamlan’ghandiki ehwalni öz konglingizde tesewwur qilip béqing, dégenliktur.  Kowéy ependining qarishiche hem bir projékt 2 qétim berpa qilin’ghan bolidu.  Bir qétim meniwiy jehettin, yene bir qétim bolsa maddiy jehettin.  Meniwiy jehettin déginimiz, siz aldi bilen ashu projékt toghrisida bir idiye oylap chiqisiz hemde u projéktning qandaq ishleydighanliqini perez qilisiz. Andin siz uni maddiy jehettin ishlep püttürüp, özingiz oylighan nersini yasap chiqisiz.  Adette kishiler bir projéktni öz konglide bashlap, yasap chiqmaqchi bolghan nersisi toghrisida bir mukemmel layihige érishkendin kéyin andin uni maddiy jehettin yasashni bashlaydu. Men buninggha bir misal körsitey. Men her qétim mushundaq yazmidin birni teyyarlighanda, aldi bilen uni qandaq bashlashni, uning qaysi mezmunlarni öz ichige alidighanliqini, u mezmunlarning qanche qisimgha bölünidighanliqini, hemde uning qandaq axirlishidighanliqini tepsiliy oylaymen.  Andin kompyutérning aldida olturup uni yézishqa bashlaymen.  Méning undaq bir yazmini bir olturupla püttürüwétidighan waqtim bolmighachqa, uni nechche hepte, bezide hetta bir-ikki ayda aran yézip bolimen. Lékin, u maqalining qurulmisini kallamda tepsiliy oylap qoyghan bolghachqa, uni parche-purat waqitlarda yazsammu uning baghlinishigha we bir pütünlükige kapaletlik qilalaymen.

Nurghun kishiler pilanlighan yaki nishan qilghan bir ishni muweppeqiyetlik tamamlap bolsimu, eng axirida oylap, qilghan ishigha heqiqiy türde razi bolmighanliqini hés qilidu. Buning sewebi, ular aldi bilen könglide ishni axirsidin bashlimighan.  Beziliri hetta qilmaqchi bolghan ishini qaysi derijige aparsa u ish tamamlan’ghan bolidighanliqini aldin oylap qoymighan.  Bezide «ishning axiri» déginimiz hayatimizning meqsitini körsitidu.  Eger siz öz hayatingizning meqsidini aldin ala éniq tallimisingiz, u chaghda siz hayatingizni özingiz toluq razi bolidighan bir yönilishke bashlap mangalmaysiz.

Bu adetni yétildürüsh üchün, siz choqum özingizge bir ghaye tiklishingiz, u ghayini tikleshtiki meqsetke roshen éniqlima bérishingiz, hemde sizni yuqiriqi ghayige yétishke qarap bahalighili bolidighan teriqide algha ilgirilitidighan kichik nishanlarni tiklishingiz kérek. Nurghun kishiler ghaye bilen nishanning perqini anche perqlendürelmeydu.  Lékin bu ikki uqum bir-biri bilen oxshimaydighan bolup, yuqiriqi bir jümlide bu ikkisining munasiwiti bir az chüshendürülgen.  Bir adem öz hayatini menilik ötküzüshi üchün, choqum emeliyetke uyghun kélidighan nishan tiklep méngishni özige adet qiliwélishi kérek. Bu mesile nahayiti muhim bolghachqa, men bu yil ichide bu téma toghrisida bir mexsus yazma teyyarlashni oylawatimen.  Siz peqet özingiz üchün bir ghaye tikligendin kéyinla, kéyinki qisimda teswirlinidighan 3-adettin paydilinip, öz tirishchanliqingizni könglingizdiki arzugha yétishke qarap toghriyalaysiz.

3. Muhim Ishni Aldida Qilish

Muhim ishni aldida qilalishingiz üchün, siz aldi bilen teshebbuskar bolushingiz (yeni 1-adette chüshendürülgen 1-xildiki adem bolushingiz), andin özingiz bashlimaqchi bolghan projéktni meniwiy jehettin berpa qilip chiqishingiz kérek.  Muhim ishni aldida bashlashning bir usuli, qilmaqchi bolghan ishliringiz toghrisida mundaq bir 4 kuadratliq matrisani tüzüp chiqish:

1-kuadrat: Muhim we jiddiy ishlar
2-kuadrat: Muhim emma jiddiy emes ishlar
3-kuadrat: Muhim emes, lékin jiddiy ishlar
4-kuadrat: Muhim emes hemde jiddiy emes ishlar

Xizmet we turmushta siz qilishqa tégishlik ishlar nahayiti köp bolidu. Bezide oxshash bir waqitta qilip püttürmise bolmaydighan ishlardinmu bir qanchisi bolidu. Yuqiriqi matrisadin paydilinip, siz qaysi ishni aldida bashlash kérekliki toghrisida toghra qarar chiqiralaysiz. Nurghun kishiler qilmaqchi bolghan ishlirining hemmisini bir kuadratqa kirgüzüp qoyidu. Eger siz hemme ishlarni 1-kuadratqa kirgüzüp qoysingiz, siz chongqur bésim hés qilip, qattiq charchap kétisiz. Bundaq kishiler yuqiridiki 1-adette chüshendürülgen «réaksiyilik kishiler» bolup, «teshebbuskar kishiler» emes. Qilmaqchi bolghan ishlirining hemmisini 3- yaki 4-kuadratqa kirgüzüp qoyidighan kishiler dégendek mes’uliyetchan bolalmaydu. Adette hem muhim emes hem jiddiy emes ishlar anche mewjut emes. Siz öz waqtingizning köp qismini serp qilishqa tégishliki 2-kuadrattur. Bu kuadratqa köp waqit serp qilidighan kishiler bir projéktni berpa qilishtin burun uni waqit chiqirip yaxshi tesewwur qilidu. Shunga 2-kuadrat her bir adem üchün waqit serp qilishqa tégishlik eng yaxshi kuadrat bolup, ishni nahayiti ünümlük qilidighan kishiler ashu kuadratni hemmidin köp ishlitidu.  Kowéy ependi mushu qisimda otturigha qoyulghan 3-adet: «muhim ishni aldida qilish» (In’glizche «Put first things first») dégan témida bir mexsus kitab yazghan bolup, bu kitab hemde u otturigha qoyghan nezeriye hazir Amérikidiki nurghunlighan muweppeqiyetlik shirketlerning waqitni muwapiq bashqurushtiki qollanmisi bolup qalghan. Shunga men bu mezmun toghrisida yene bir mexsus yazma teyyarlaydighan bolup, oqurmenler bu 3-adet toghrisidiki téximu tepsiliy uchurni ashu yazmamdin körüwélishini soraymen.

4. Her Ikki Terep Teng Utushni Közlesh

Bu adetni Kowéy ependi In’glizche «Think win win» dep atighan bolup, u köngüldiki pozitsiyige qaritilghan.  U ziddiyetlik ikki adem bir mesilini hel qilishqa duch kelgende, ish ünümi yuqiri adem tutidighan bir pozitsiyige qaritilghan. Yeni ish ünümi yuqiri adem her daim ziddiyetlik her ikki terepke heqiqiy türde payda élip kélidighan charini tépishqa tirishidu.  Bundaq chare özlükidin mewjut bolmaydu. Uni bir kim wujudqa keltürüshi kérek.  Melum bir mesile toghrisida biz birer charining barliqini tonup yételmisek, u hergiz ashundaq bir charining mewjut emeslikidin dérek bermeydu. «Her ikki terep teng utush» idiyisi hergiz muresse qilishni közde tutqan emes.

Siz bu adetni qanche köp qollansingiz, her ikki terepke heqiqiy türde teng payda yetküzidighan bir charini tépishqa shunche bekraq intilidighan bolisiz. Shu arqiliq eslide hel qilish mumkin emestek körün’gen ishlarnimu ongushluq hel qiliwételeysiz.  Bu xil pozitsiyining ünüm bérishidiki seweb, u hergiz qarshi tereptin muresse qilishni telep qilmaydu.  Uning eksiche, u her bir tereptin özining oylighini bu mesilini hel qilishning birdinbir usuli emeslikini, shunga yaxshiraq charini tépip chiqish ikki terepning ortaq nishani bolushi kéreklikini tonup yétishke ündeydu.  Peqet öz-ara hemkarlashqandila hemde mesilini hel qilishqa heqiqiy türde irade baghlighandila her ikki terep teng payda köridu. 

5. Aldi Bilen Bashqilarni Chüshinishni, Andin Bashqilarning Özini Chüshinishini Oylash

Bu adetni Kowéy ependi In’glizche «Think first to understand, then to be understood» dep atighan bolup, bu adetning halqiliq teripi öz’ara yaxshi alaqilishishtur. Nurghun kishiler muzakire, yighin we sözlishish jeryanida dawamliq bashqilarning özini chüshinishini telep qilidu. Her ikki terep qarshi terepning özini chüshinishini telep qilip turuwalghachqa, héch kim héchkimning gépini anglimaydu.  Kowéy ependi bu xil ehwalni «Gaslarning munazirlishishi» dep atighan.  «Aldi bilen bashqilarni chüshinish» aditi sizdin «bashqilarning aldida söz qilishigha yol qoyung» dégenni telep qilmaydu.  U sizdin qattiq tiriship, bashqilar néme démekchi ikenlikini toluq chüshinishingizni telep qilidu. Ademlerning tebii xususyiti bashqilarni xata chüshinish.  Shunga kishiler bashqilar bilen sözleshkende, bashqilarning néme démekchi ikenlikini chüshinishte dawamliq xatalishidu.  Bashqilar dégen gepke özining sergüzeshtisi we turmush chüshenchisi asasida mena béridu. Hemde köpinche waqitlarda ulargha xata mena béridu. Shunglashqa, eger siz qarshi terepning ornini mukemmel chüshinishke teyyar tursingiz, hemde sözlishish-muzakirining birinchi qismida yéterlik waqit we küch chiqirip qarshi terepni chüshinishni öz aditingizge aylandursingiz, qarshi terepmu sizning qandaq adem ikenlikingizni hés qilip, ikkinglar otturisidiki keypiyat bashqiche yaxshilinidu.  Qarshi terepmu téximu échilip, sizning gépingizge téximu qiziqidighan we téximu kiridighan bolidu.  Shuning bilen muzakiridin bashqiche yaxshi netije chiqidu.

Eger siz bir bashliq bolsingiz, bashqilarning sözini anglash we uni toluq chüshinish siz eng köp ishlitidighan qoral bolup hésablinidu. Sizge ishleydighan kishiler sizdin özlirining hal ehwaligha obdan yétishingizni hemde ulargha hésdashliq qilishingizni ümid qilidu. Bu adet sizning bashqilar bilen saghlam munasiwet ornitishingizgha yardem qilidu.

6. Yaxshi Hemkarlishish

Bu adetning In’glizchisi «Synergize» bolup, uning menisi «bashqilar bilen hemkarliship, mesile hel qilish» dégen’ge yéqin kelidu. Buninggha yéqin kélidighan yene bir In’glizche söz «synergy» bolup, uning menisi «Pütün gewde uning böleklirining yighindisidin chong bolidu» dégendin, yaki bashqiche qilip éytsaq, pütken nerse uning parchiliridin chong bolidu, dégendin ibaret. «Yaxshi hemkarlishish» dégen adet sizdin bashqilar bilen ortaq bash qaturup, hemmeylenning ijadkarliqini ishqa sélip, bir mesile üstide sizmu payda körüdighan, bashqilarmu payda körüdighan toghra charini tépip chiqishni telep qilidu. «Hemkarliq arqiliq érishken chare» tépish dégenlik ikki terep öz aldigha otturigha qoyghan charidin yaxshiraq charini tépish démektur. Shunglashqa bu adetni toluq ünümge érishtürüsh üchün choqum aldi bilen 4- we 5-adetlerdin yaxshi paydilinish kérek. Yeni, aldi bilen her terep oxshash payda körüdighan bir charini tapqili bolidu, dégen idiyige toluq ishinish kérek. Andin yéterlik waqit we küch serp qilip, yene bir terepni toluq chüshinish kérek. Eng axirida hemmeylen birlikte kalla ishlitip, bir ortaq chare tépip chiqish kérek. Mana bu öz’ara chüshinish we öz-ara hörmet qilish asasida érishken bir tebi’i chare bolup hésablinidu.

7. Herini Bilep Turush

7.1 Rohiy Chéniqish

Bu yerde közde tutulghini hayattiki meqset we yönilishtin ibarettur. Eger siz dindar adem bolsingiz, sizning xususiy étiqadingizning özi rohiy chéniqish bolidu. Eger siz din muxlisi bolmisingiz, hayatliqning siz üchün bir alahide meqsidi barliqini ésingizdin chiqarmang.  Bezilerning éytishiche, siz muddetlik halda héch ish qilmay, özingizni pütünley qoyuwétip, 10-15 minut oylansingiz, shu bir xil rohiy chéniqish bolup hésablinidiken. Kishiler adem uxlighanda ademning köngli yéterlik aram alidu, dep oylaydu. Emeliyette bolsa undaq emes. Adem uxlighanda uning méngisi yenila nahayiti aktip bolidu.  U toxtimay her xil uchurlarni bir terep qilip turidu. Shunglashqa köngülni muddetlik aram aldurush arqiliq, kishiler özini saghlamlashturalaydu.  Uningdin bashqa, öz ghayisi, özining roli, öz nishani we öz hayati üchün eng muhim bolghan ishlar üstide muddetlik halda oylinip turushmu rohiy chéniqish bolup hésablinidu.  Men etiyaz we yaz künliri ishtin chüshüp öyge qaytip kelgendin kéyin, birer saet waqit hoylamgha gül we köktat tikish hemde ularni perwish qilish arqiliq rohiy chéniqish meqsitimge yétimen. Yeni méning qilidighan ishim zéhnimni etigendin kechkiche yüksek derijide merkezleshtürüp, ménge ishlitish ishi bolghachqa, men üchün hoylida ish qilish bir rohiy chéniqish bolup hésablinidu.

Men Abdushükür Muhemmet’imin ependining «Üch xil millet we milliyetliktiki üch xil qimmet» dégen maqalisidiki töwendiki mezmunni oqughanda, besh esirning aldida Uyghurlarda néme özgirish bolghanliqini dégendek chüshinelmigen idim:

Neqil: Yéqinqi besh esr mabeynide «ewliya chettin, murt bizdin» bolup, ichki niza we tepriqichilikte érishkinimiz zadi néme boldi?  Yéqinqi besh esrdin buyan diniy mez’hepchilik bilen murt-muxlisliq pirqiwazliqi, yurtwazliq-mehelliwazliq, mollam yaki ependilirimizdiki kichik guruhwazliq, el ghémini muz deryagha pirqiritip chörüwetken mensep-baldaq hérismenliki, türküm éngi we milliy medeniyet inkarchiliqining telwe debdebiliri bilen del-derexsiz jeziridiki quyuntazdek mes’uliyetsiz pitne-ighwa töhmetxorluqi qatarliq alte zeher tüpeylidin «oghuz sütidek uyimaq» dégen menidiki «Uyghurlar» uyushush küchini «échighan süt»ke aylandurup qoydi. Netijide «ismimiz Uyghur, ishimiz urghuy» bolup chiqti. [Neqil axirlashti]

Yéqinda Yüsüpjan Yasin ependining «Uyghur milliy rohining asasliri» dégen maqalisidiki töwendiki mezmunlarni oqudum:

Neqil: Insaniyetning bügün'giche bolghan tarixidin shuni hés qilishqa boliduki , her qandaq bir milletning tereqqiy qilishi yaki chékinishi , nam–shöhret qazinishi yaki untulushi omumen shu milletning milliy rohigha munasiwetlik bolup keldi. Uyghurlarning miladi 13-, 14-esirlergiche bolghan tarixida siyasiy hoquq chüshenchisining küchiyip, iqtisad we medeniyette tereqqiy qilip , tesiri we nam-abroyining Asiyadin halqip hetta Yawropa we Afriqighimu tarilishi ularning maddiy we meniwiy hayatning herqandaq sahéside milliy rohni yétekchi qilghanliqidin bolghan. Uningdin kéyinki chékinish we bashqilar teripidin untulushqa yüzlinishide nurghun sewebler bolsimu, lékin buning asasliq sewebini bezi kishiler jar séliwatqinidek qandaqtur «yipek yoli» ning üzülüp, «déngiz yoli» ning échilishigha baghlap qoyushqa bolmaydu. Buning asasliq sewebini mushu mezgillerning aldi-keynidiki dewrlerdin bashlap Uyghurlarning tarixida milliy rohning dawamliq tereqqiy qilishigha tosqun bolidighan amillarning körülishke we küchüyishke bashlighanliqidin izdeshke bolidu. Bu tosqunluqmu del sirtqi muhittin qobul qilghan türlük étiqad shekilliri we ashu étiqad shekillirige egiship kirip kelgen medeniyet belgilirining étibargha érishishidin bolghan . Melumki, Türkiy milletler arisida miladiyidin burunqi dewrlerdin tartipla «ulugh tengri» dégen menidiki «kök tengri» namida atalghan bir tengrilik étiqad shekli asas qilinip kelgen. Islamiyet dewrige qeder izchil dawamlashqan bu dinning eqidiside, hoquq, qanun, ghurur, üstünlük, jenggiwarliq, shan-sherep, insanchiliq, jümlidin milliy roh tengrining iradisi dep qarilatti. Hökümdarlarmu bu eqidini réal hayatta emelge ashurushqa tirishatti, démek, bu dewrde milliy roh bir xil étiqad we eqidige aylan'ghanidi. [Neqil axirlashti]

Shuningdin kéyin, Abdushükür Muhemmet’imin ependining sözlirining menisini toluq chüshen’gendek hés qildim. Yeni, buningdin besh esir burun, Uyghurlar milliy rohqa bir xil étiqat süpitide muamile qilghaniken.  Uningdin kéyin bu xil pozitsiyede tedrijiy halda ajizlishish boluptu.  Shuning bilen Uyghurlarda zor derijilik chékinish yüz bériptu.  Milliy rohning ajizlap méngishi Uyghurlar üchün bügünmu bir chong yoqitish bolmaqta. Yaponluqlar hazirmu milliy rohqa bir étiqat süpitide muamile qilidu. Yehudiylarning dini ularning milliy rohini saqlap qélishida intayin muhim rol oynidi we oynawatidu.  Ularning milliy rohiy bolsa wetensiz ötken aldinqi ikki ming yil jeryanida ularning yenila bir millet süpitide saqlinip qélishida mutleq rol oynidi.  Men tordashlarning yuqiriqi ikki parche maqalini bir oqup chiqishini, shu arqiliq milliy rohningmu bir étiqat bolalaydighanliqini toluq chüshünip yétishini ümid qilimen.  Bu maqalilarni töwendiki tor bet adrisidin tapqili bolidu: http://www.meripet.com/Academy/.

7.2 Jismaniy Chéniqish

Köprek oksigén telep qilidighan jismaniy chéniqish salametlik, quwwet we saghlam héssiyat üchün kem bolsa bolmaydighan nerse.  Bu adetni üzüldürmey dawamlashturush üchün, her heptide kem dégende 3 qétim 20 minuttin chéniqishqa toghra kélidu.  Eger sizning hazir bundaq aditingiz bolmisa, yuqiriqi chéniqish aditini bashlap texminen 6 hepte ötkendin kéyin, siz jiq saghlam bolup qalghanliqingizni hés qilisiz.  Bundaq chéniqish arqiliq bediningiz oksigénni téximu ünümlük bir terep qilidighan bolidu.  Shuning bilen siz özingizni bashqiche rohlinip qalghandek hés qilisiz.

7.3 Meniwiy chéniqish

Özingizdin mundaq soalni sorap béqing: «Men dilimni ötkürleshtürüsh üchün néme ish qiliwatimen?  Melum bir öginish paaliyiti bilen shughulliniwatimenmu?  Özümning kespiy bilimini kéngeytish üchün néme ish qiliwatimen?»  Bu jehette qilidighan muhim ishlarning birsi kitab oqush.  Yaxshi matériyallarni tallap, öz bilimingiz we chüshenchingizni kéngeytidighan we chongqurlashturidighan nersilerni oqush.  Kowéy ependi jismaniy chéniqish bilen meniwiy chéniqishni birla waqitta élip bérish üchün, öyidiki chéniqish wélsipitini künige bir saettin artuq minip, shu jeryanda kitab oquydiken.  Bizge mushu dersni sözligen kishi her ayda yaxshi kitabtin birni oqup tügitishni özining daimliq nishani qiliwalghan iken. Bizning barliq yol yürüshimiz mashina arqiliqla bolidighan bolghachqa, men her küni ayalim bilen birlikte kechlik tamaqtin kéyin bir saet etrapida yol mangimen.  Axshimi uxlashtin burun birer saet matériyal körimen.  Her bir xizmet künini rohim üstün we nahayiti ünümlük ötküzüshüm üchün, etigini saet 5 tin 55 minut ötkende öydin xizmetke qarap yolgha chiqish üchün, ornumdin saet 5 tin 25 minut ötkende turup, choqum bir qétim yuyunimen.

Dangliq erbaplarning terjimihali we Uyghur mesililirini chüshendürüp béreleydighan dangliq eserler qatarliqlarni oqush arqiliq, adem özining rohini urghutalaydu.  Qiliwatqan ishi üchün yéngiche küch-quwwetke érisheleydu. Yéqinda bir qérindishimiz manga Shinjang xelq neshriyati Uyghur tilida neshir qilghan töwendiki kitaplarning tizimini mangduruptu:

• Elbért Hubbard: «Xetni Garsiyige Yetkuzup Bérish»
• Napoléon Heollning Muweppiqiyet heqqidiki Bir Yürüsh Kitab-romanliri
• Winislét Piér: «Japa Chekküchilerning Meyüslinishke Heqqi Yoq»
• Jeck London: «Hayatqa Muhebbet» (80-yillarning béshida Uyghurche neshir qilin’ghan. «Bahar Shamili» (hazirqi «edebiy terjimiler» jurnilining kona sani 80-yilliridiki qaysi bir sanida bar idi) .
• Olig Mandino: «Dunyadiki Eng Ulugh Mal Satquchi»
• Firer Capening West Point herbi mektipi oqughuchilirini terbiyilesh heqqidiki jewherlerdin tüzülgen «Bahanige yol yoq»

Uningdin bashqa, men tordashlardin Abduqadir Jalalidin ependining « Özüm her jaydimen, könglüm sendidur » dégen maqalisinimu bir oqup beqishini tewsiye qilimen. Bu maqalining tor adrési: http://www.meripet.com/Academy/.

7.4 Kishiler Bilen Bolghan Munasiwet

Buni beziler «ijtima’iy we héssiyat jehettiki chéniqish» depmu alidu. Bu ish aldinqi 3 ishtek bir xil adet bolmastin, emeliyette u bir irade.  Bu iradini yuqiriqi 7.1-qisimda toxtalghan rohiy chéniqish aditi jeryanigha singdürsimu bolidu.  Qisqiche qilip éytqanda, bu irade yuqiriqi 4-, 5- we 6-adetlerdin paydilinip kishilik munasiwetni yaxshi élip bérish iradisini közde tutidu. 

Biologiye alimlirining eytishiche, insan bedini eslide 120 yil saghlam yashashqa programilan’ghan.  Bu dégenlik, eger siz yaxshi adetler arqiliq öz salametlikingizni obdan kontrol qilalisingiz, 120 yashqa kirgiche yashishingiz pütünley mumkin, dégenliktur.

Axirqi Söz

Amérikida «Kishilik Tereqqiyat» dep atilidighan bir kesp bar. Uni In’glizche «Personal development» dep ataydu. Idare, mektep, shirket we karxanilar öz xizmetchilirining kespiy we ijtima’iy sapasini östürüsh, ularning öz iqtidarini toluq jari qildurup, özige muwapiq xizmet derijisige ösüshige yardem qilish, hemde xizmetchiler arisidiki öz’ara munasiwetni saghlam saqlap méngish üchün yuqiriqi kesptin paydilinidu.  Men Uyghur diyarida ösüp yétilish jeryanida «kishilik tereqqiyat» dégen sözni anglap baqqinim ésimde yoq.  Melum menadin élip éytqanda, hazirqi Uyghur mesilisini sapa mesilisi déyishke bolidu.  Uyghurlar hazir peqet bir tal tanining üstidila méngishqa mejburi boluwatidu.  Hazir uning pütün millet dairiside milliy sapani östürüsh yolida birer ish élip bérish imkaniyiti asasen yoq.  Lékin her bir indiwidualning her jehettiki sapasini östürüp, shu arqiliq yükseklikke yétish imkaniyiti hélimu mewjut.  Biz bu dunyada peqet bir qétimla yashaymiz. Hemde bizning bu dunyadiki hayatimiz intayin qisqa.  Her bir ademning hayatining nurghun oxshimighan nusxiliri bolidu.  U oxshimighan nusxilarning ichidiki qaysisigha érishish shu ademning kishilik hayatqa bolghan köz qarishi we uninggha qarita tutqan pozitsiyisi, öz-özini qanchilik mukemmel chüshinishi, qaysi yolni tallishi we shu yolda qanchilik ter aqquzushigha baghliq. Shundaq bolghachqa, siz choqum özingizning hayat nusxiliri ichidiki eng yaxshisigha érishishke tirishing. Undaq qilmisingiz, siz aqilane ish qilmighan bolisiz. Men sizge mushu jehette bir az yardimi bolsun dep, bu yazmini teyyarlidim.  Men özemning buningdin kéyinki bir qanche yazmilirimdimu mushuninggha oxshash, tereqqiy tapqan gherb elliride alliqachan omumliship bolghan, lékin Uyghur diyarigha hazirghiche singip kirip bolalmighan, kishilik tereqqiyat toghrisidiki bezi ilmiy mesililer üstide toxtilimen. Gerche men bir ijtimaiy pen sahésidiki mutexesis bolmisammu, men tonushturidighan ilmiy uqum we bilimler gherb elliridiki dunyagha tonulghan alim-mutexesislerning nurghun yilliq emgikining mehsuli bolghachqa, ularning Uyghur yashlirigha choqum zor paydisi bolidu, dep oylaymen. Shunglashqa Uyghur yashlirining bolsa ularni toluq hezim qiliwélishini, kem dégendimu ularni bir qétim oqup béqishini ümid qilimen. 

Méning bir dostumning déyishiche, bezi qérindashlar melum bir tor bétide méning yazmilirimni bésip chiqirip, mektep oqughuchilirigha tarqatsa bolidighan-bolmaydighanliqini soraptu.  Méning yazmilirimni her qandaq shekilde tarqatsingiz boliwéridu.  Bu ishta mendin yaki bashqilardin ijazet élishning hajiti yoq.  Men bu yazmilarni Uyghur yashliri üchün teyyarlawaitimen. Yazghanlirimning qimmiti peqet bashqilar ularni oqighandila yaritilidu. Yeni, ularni qanche köp adem oqusa shunche yaxshi.  Shunga siz meyli tor betliride bolsun, yaki bésip chiqirip bolsun, bu yazmilarni köprek kishilerning körüshige imkaniyet yaritip bersingiz, u sizning manga qilghan bir zor yardimingiz bolidu.  Eger maqalidiki ismimni saqlap qélish sizge we bashqilargha paydisiz bolsa, ismimni chiqarmisingizmu bolidu. Özingizge qaysisi paydiliq bolsa shuni qiliwéring. Rehmet.

Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.

Mening aldinqi qétimliq «Endishe, chüshkünlük we ongushsizliqtin kéyin téz eslige qaytish iqtidari» degen yazmam 20 din artuq tor bétige chiqiriliptu. Men bu maqalini teyyarlash we uni köpligen oqurmenler bilen yüz körüshtürüsh üchün emgek singdürgen Yawuz ependi, Bilik kulubi we bashqa barliq qérindashlargha chin könglümdin rehmet éytimen.

Tehrirligüchi: Muxbir, Yawuz

Bu yazma eslide "http://www.bilik.cn" tor bétige chiqirilghan.  Esli ulinishi: http://www.bilik.cn/bbs/forumdisplay.php?fid=18