www.Bilik.cn: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=16252&extra=page%3D1
www.Xabnam.com: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-43562.html

1988-yili, mingchébi (mongghul) ependi bilen lolulu xanim uyghur jem'iyitining eyni waqittiki ehwali üstide chongqur tekshürüsh we tetqiqat élip bérip, shu asasta özlirining "Oylinish ichide ilgirilesh" dégen mawzudiki edebiy axbaratini yézip chiqti. Ular bu maqaliside Uyghurlarning eyni waqittiki rohiy haliti üstide "qéyidash rohiy" dégen, Uyghur psixikisi üstide bolsa "yöliniwélish psixikisi" dégen yekünni chiqarghan idi. Bu maqalining élan qilin'ghinigha mana hazir 20 yil boldi. Uyghurlarning hazirqi rohiy haliti bilen psixikisi qandaq? Ularni néme dep atashqa bolidu? Men yéqinqi yillarda bu heqte yézilghan maqalidin birerini uchratmidim. Özüm bu heqte yéterlik tekshürüsh we tetqiqat élip bérip, melum qimmetke ige bir nerse yézip chiqishqa ajizliq qilimen. Shundaq bolsimu, men bir Uyghur ijtimaiy pen mutexessisi salahiyiti bilen emes, peqet chet elde yashawatqan bir optika injénéri bolush salahiyitim bilen, yéqinqi bir qanche yil mabeynide Uyghur jem'iyitining ehwalini közitish arqiliq, mundaq bir xulasige keldim: pütün millet miqyasida, Uyghurlarning hazirqi rohiy halitini "ensiresh rohiy" dep atash mumkin. Uyghur yashliri qatlimidiki zor bir qisim kishilerning rohiy halitini bolsa "chüshkünlishish rohiy" dep atash mumkin. Bu yerdiki "ensiresh rohiy" Uyghur millitining örp - aditi, medeniyiti, tili, dini, exlaqi, rohiy we jismaniy salametliki qatarliqlar hazir duch kéliwatqan zor derijidiki tehdittin, hemde Uyghurning yashash boshluqi we milliy kimliki hazir duch kéliwatqan xewptin kélip chiqqan. Bir qisim Uyghur yashliridiki "chüshkünlishish rohiy" bolsa xizmet pursiti bilen öz iqtidarini muwapiq jari qildurush pursitining yoqluqi, hemde özining insaniy ghururi we kishilik wijdani bilen yashash imkaniyitining yoqluqidin kélip chiqqan.
 

1. Ensiresh rohiy

Milletning hazirqi ensiresh rohiy halitini tepsiliy tehlil we bayan qilish kem dégende bir mexsus yézilghan uzun maqalini telep qilidighan bolup, u mesile méning ushbu yazmamda toxtalmaqchi bolghan asasiy mezmun emes. Shunga men bu yerde bu mesile üstide qisqichila toxtilip ötimen. Yéqindin buyan Uyghur tor betliride élan qilin'ghan bezi yazmilar we manga kelgen élxetlerde beziler "men burun kim idim? Kelgüside kim bolimen? Uyghurlarning milliy kimlikini saqlap qélish üchün men néme ishlarni qilishim kérek?", dégendek soallarni sorawatidu. Méningche Uyghurning milliy kimlikige wekillik qilidighan eng muhim nersilerning hazirqidek tehditke uchrishida, bu yerde tilgha alghili bolidighan eng asasliq seweblerning ichide mundaq 3 türlük seweb bar. Uning birinchisi, döletning siyasiy tüzümidiki ajizliq. Ikkinchisi, Uyghurlar ichidiki siyaset tüzüshke yaki uni ijra qilishqa mes'ul bolghan her derijilik emel ehlilirining qanun köz - qarishining ajiz bolushi. Üchinchisi, pütün Uyghur millitining téxiche "étnologiyilik millet" yaki uningdinmu töwen bir basquchta turuwatqanliqi (abdushükür muhemmet'imin ependining "üch xil millet we milliyetliktiki üch xil qimmet" dégen maqalisige qarang: http://www.meripet.com/Academy/MAbduxukur.htm). Töwende yuqiriqi 3 mesile üstide qisqiche toxtilip ötey.

1. Amérika, yaponiye we yawropadiki tereqqiy tapqan döletlerning hemmiside, her derijilik hökümet emel ehlilirining hemmisi özi bashqurmaqchi bolghan xelqning saylimi arqiliq öz xizmet wezipisige teyinlinidu. Shunga birer yéngi xizmet ornigha érishish, érishken xizmet ornini saqlap qélish, yaki burun érishken xizmet ornini östürüsh üchün, ular ashu xizmetning ehdisidin chiqalighudek süpetke ige bolushi, hemde shu asasta özini saylaydighan xelqning himayisige érishelishi kérek. Eger ular xelqning himayisige érishelmise, kéyinki saylamdiki riqabette utup chiqalmaydu. Közligen xizmet ornigha érishelmeydu. Shunglashqa ular kéyinki saylamda utup chiqish üchün xelqning sadasigha qulaq salidu. Xelqning telipini we éhtiyajini qanduridu. Hemme ishta xelqni chiqish nuqtisi qilidu. Bu döletlerdiki siyaset emeliyette "saylam siyasiti" (in'glizche "election politics") bolup, döletning nurghun siyasiy paaliyetliri saylam éhtiyajini chiqish nuqtisi qilghan bolidu. Junggoda, jümlidin Uyghur diyarida bolsa, köpinche ehwalda, kishiler yuqiri derijilik emel ehliliri teripidin yéngi xizmetke teyinlinidu yaki yéngi, burunqidin bir derije yuqiri xizmet ornigha östürülidu. Bundaq ehwal astida, burunqi xizmitidin yaxshiraq xizmet ornigha érishmekchi bolghan kishilerning qol astidiki xelqqe mes'ul bolushining, ularning éhtiyajini we ularning telipini chiqish nuqtisi qilishning héch bir hajiti bolmaydu. Peqet özidin bir yaki bir qanche derije yuqiri emel ehlilirige mes'ul bolsa, shulargha yaxshi körünsila kupaye. Mana bu hazir Uyghur emel ehliliri qoshunida éghir derijide mewjud bolup turghan, özidin yuqiridikilerge pütün wujudi bilen xushametchilik we texsikeshlik qilip, xelqning sadasigha, derd - peryadigha, endishisige we éhtiyajigha asasen qulaq salmasliq ehwalining kélip chiqishidiki asasliq sewebidur. Uyghur xelqi hazir giriptar bolghan "ensiresh rohiy" halitidin bu emel ehlilirining anche xewiri yoq. Xewiri bolghandimu bu ehwal bilen anche kari yoq. Siyasiy tüzüm keltürüp chiqarghan mesililerni ashu tüzümni yaxshilash arqiliq hel qilish kérek. Bu yerde bu mesile toghrisida buningdin artuq gep qilish anche muwapiq emes.

2. Nurghun döletlerning asasiy qanuni shu dölettiki az sanliq milletlerning étnik, medeniyet, til we diniy jehettiki milliy kimlikini qoghdaydu. Bir millet özini saqlap qalmaqchi bolidiken, choqum aldi bilen qanun arqiliq özini qoghdashni öginishi, qanun arqiliq özini qoghdashni bilishi kérek. Junggoda her derijilik xelq qurultayliri élan qilip küchke ige bolghan qanun-belgilimiler xéli köp. Ularning ichide az sanliq milletlerge munasiwetlikliridin "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuniy" we "jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" qatarliqlar bar. Uningdin bashqa yene nurghun hökümet belgülimilirimu bar. Ularning ichide Uyghurlarning hazirqi milliy menpeetlirini qoghdashqa munasiwetlik we paydiliq nersilermu az emes. Lékin, hazir döletning qanun bilen idare qilinishi dégendek mukemmel emes. Melum bir siyasiy meqsetke yétish üchün qanunni xalighanche bir terepke qayrip qoysimu, xalighanche ayaq-asti qilsimu boluwéridighan bir xil siyaset yolgha qoyuluwatidu. Shu sewebtin Uyghur emel ehlilirining ichide qanunda ching turghanlar, qanun boyiche ish körmekchi bolghanlar héch qandaq himayige érishelmeywatidu, yalghuz qalduruluwatidu, hetta emilidin élip tashliniwatidu. Buning eksiche, emel üchün öz wijdani we insaniy ghururidin pütünley waz kechken, yaxshichaqliq, xushametchilik we texsikeshlikni obdan qamlashturidighan bezi kishiler yéngidin emelge olturuwatidu yaki xizmette östürülüwatidu. Shuning bilen hazir Uyghurlardiki emel ehlilirining ichide xelqning sadasigha qilche qulaq salmaydighan, ularning endishisige azraqmu köngül bölmeydighan, özining barliqini "qandaq qilsam yene bir baldaq öseleymen" dégen'ge ata qiliwetken, "shepkisini ekel" dése béshini késip kélidighan, qanun-tüzüm bilen ilmiy yosunda ish qilishning ornigha xoshemetchilik bilen nadanliqni dessetken échinishliq ehwal shekillen'gili turuptu. Doktur Abdureop Polat Teklimakaniy yazghan "Muhakimetul lugheteyn din meariful lugheteyn'giche" dégen maqale (bilik: http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=5359, Meripet: http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinb2.htm) we bu maqale duch kelgen échinishliq teqdir buning tipik bir misalidur. Men bu maqalini deslepte oqughanda intayin hayajanlinip kettim. U Uyghur diyarida qandaq rol oynighanliqini bilishke teqezza bolup kettim. Lékin, bu maqale élan qilin'ghandin kéyin yüz bergen bir qisim ehwallarni bilgendin kéyin, Uyghurlarning hazirqi hal-ehwalining neqeder nacharliqigha intayin heyran qaldim. Qattiq échindim. Heqiqetenmu Uyghurlar hazir intayin qiyin ehwalda iken. Lékin uni bilip turup héch ish qilmisa, xuddi ölmey turup teyyar görge kiriwalghandek bir ish bolidu. "bala yighlimisa ana emchek salmaydu". Shunga Uyghurlarni hazirqi xeterlik yoldin qutquzush üchün, aldi bilen choqum köp sandiki emel ehliliri shertsiz halda xushametchilik bilen bend bolup, intayin az sandiki emel ehlilirila qanun'gha ehmiyet béridighan, qanun bilen ish körmekchi bolghanlar yalghuz qaldurulidighan yüzlinishni 180 gradus burap, qanun boyiche ish körmekchi bolghanlar we ish körgenler himaye qilinidighan we mukapatlinidighan, qanun'gha xilapliq qilghanlar, texsikeshlik yoli bilen yuqirigha yamashmaqchi bolghanlar eyiblinidighan we zerbe bérilidighan bir xil haletni shekillendürüsh kérek.

3. Yaponluq, gérmaniyilik we yehudiylarning hazir neqeder tereqqiy qilip ketkenliki hemmimizge ayan. Men öz könglümde Uyghurlarni mushu 3 millet bilen dawamliq sélishturimen. Bizning ular bilen bolghan perqimizni toghra we toluq chüshinishke dawamliq tirishimen. Méning chüshinishimche, bir qanche esirdin burun medeniy güllinish we medeniy tereqqiyat jehette Uyghurlar ulardin anche qélishmaytti. Yapon'gha oqushqa barghan Uyghur oqughuchilarning köpinchisi eqil jehettin özlirining yaponluqlardin qélishmaydighanliqini hés qilip we ispatlap kéliwatidu. Bashqa tereqqiy tapqan döletlerde oquwatqan we yashawatqan Uyghurlar we ularning perzentlirimu eqil jehettin özlirining bashqilardin kéyin turmaydighanliqini, hetta bashqa xéli köp milletlerni bésip chüshidighanliqini körüwatidu. Lékin, méning hés qilishimche, xuddi abdushükür muhemmet'imin ependi otturigha qoyghandek, yashash riqabet küchi, türküm éngi, milletning qattiq hemdemliki (yaki bir-birini yölesh we öz-ara hemkarlishish jehettiki millet éngi), öz zéminidiki we chet eldiki her bir qedimi, her bir sözi, her bir herikitige milliy nomus-iptixarini ölchem qilish jehette hazir Uyghurlar yuqiriqi 3 millettin jiq ajiz we jiq arqida. Yuqiriqi milletler bir yaki bir qanche esir waqitni maarip arqiliq milletning sapasini östürüshke serp qilip, shu arqiliq hazirqidek bir "siyasiy millet" derijisige kötürülelidi. Uyghurlarchu? Men tordashlarni "Salam dunya" dégen isimlik qérindishimiz yazghan "Heqiqiy qudret tépish dégen néme?" dégen maqalini bir qétim oqup béqishqa chaqirimen. Uning biliktiki tor bet adrési:
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=15389&extra=page%3D1
Men bu yazmidiki ilghar milletler bilen Uyghurlarning otturisidiki hazirqidek perqning kélip chiqish sewebliri, hemde nöwettiki Uyghur mesililirini qandaq chüshinish kérekliki toghrisidiki bayanlarni xélila yaqturdum. Uyghurlarning maaripi we sapasining qandaq bolushigha bashqilar heqiqiy türde köngül bölmeydu. Sapasi töwen birsi bashqilarning sapasini yuqiri kötürüshke yardem qilimen, désimu bu ish uning qolidin kelmeydu. Shunga bu ishta Uyghurlar peqet özigila tayinishi kérek. Bir milletning sapasini yuqiri kötürüsh üchün bir qanche ewladlarning qattiq tirishchanliq körsitishige toghra kélidu. Uyghurlar bu jehette bir qanche esir waqitni israp qilip boldi. Bundaq israpchiliq buningdin kéyin dawamlishiwermise bolatti.

Yuqiriqilar hazir Uyghurlarni özliri duch kéliwatqan xeterlik yüzlinishni tosushqa amalsiz qalduruwatqan, shuning bilen Uyghurlarda "ensiresh rohiy" ni keltürüp chiqiriwatqan asasliq seweblerning bir qismi.
 

2. Chüshkünlük rohiy

Hemmeylenning xewiride bolghinidek, hazir Uyghur yashliri duch kéliwatqan 1-derijilik éghir mesile xizmet pursitining bolmasliqi. Ottura we aliy mektepte oquwatqan, hemde jem'iyette xizmet kütüp yashawatqan yashlar ish pursitining kemliki we xizmet tépishning tesliki tüpeylidin rohiy jehette intayin chüshkün ötüwatidu. Öz iradisidin ayrilip qalghan, tirishishtin waz kechkenlermu bar. Bu yashlarning ata-aniliri bolsa balisining xizmitining ghémi bilen intayin éghir rohiy bésim ichide yashawatidu. Men anglisam derd we azab ichige tughulidighan balidin saqlinish üchün özige bérilgen, ikki yaki üch perzent körse bolidighan norminimu toldurmay ötüp kétidighanlarning sanimu barghanséri köpeygili turuptu. Men undaqlarning ehwalini chüshinimen. Ulargha chongqur hésdashliq qilimen. Lékin ular tallighan bundaq yolni hergizmu muwapiq körmeymen. Eger hemme Uyghurlar sizdek qilghili tursa, milletning kelgüsi teqdiri néme bolup kétidu?

Yuqiriqilar Uyghurlar hazir duch kéliwatqan éghir mesililerning bir qismidur.
 

3. Ongushsizliqqa bash egmey, téz eslige qaytish iqtidari

Men 2006- we 2007-yili yazda yurtqa ikki qétim bérip, nurghun Uyghur yashliri bilen uchrashtim. Bir qanche yildin buyan élxet arqiliqmu nurghun Uyghur yashliri bilen sözleshtim. Mushu jeryanda hazir Uyghur diyarida Uyghur yashliri üchün xizmet tépishning qiyinliqi ularni rohiy jehettin zor derijide zexmilendüriwatqanliqini, ata-anilarghimu intayin küchlük rohiy bésim peyda qiliwatqanliqini, zor bir qisim yashlar oqushqa qiziqmay we öginishke tirishmay, öz waqtini rohiy chüshkünlük ichide ötküzüwatqanliqini hés qildim. Yéqinda Qutbilik ukimiz "ötmüshüm, kelgüsim we kompyutér" ( http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=15509&extra=page%3D1 ) dégen yazmisida " Men kelgüsini qandaq belgileymen, men yene némilerni öginimen, men hazir kim, burun kim idim, kimning ewladi idim, bundin kiyin kim bolimen, kimning ewladi bolimen ,..., yene némilerni öginimen, kimlerge ögitimen (...), qandaq öginimen, qandaq ögitimen, anam ögetken dadam ögetken ashu ésil xisletlerni qandaq qilip ejdadtin ewladqa ulaymen, qandaq qilsam anamgha dadamgha yüz kéleleydighan bolimen?" dégen ehmiyetlik we chongqur menilik soallarni soraptu. Men bu soallarni körüp, hemde Uyghur yashlirining yuqiriqidek ehwalini oylap, öz-özümdin "men ular üchün néme ish qilip bérelermen?" dep sorap yürgen künlerning birside, yeni 2008-yili 1-ayning 15-küni, bizning idare orunlashturghan, "yéngi yilda muweppeqiyetlik bolung" (In'glizche "Thriving in the New Year") dégen témidiki bir saetlik léksiyige qatnashtim. Bu léksiye kishilerde bolidighan bir xil alahide iqtidar toghrisida bolup, bundaq iqtidargha ige kishiler birer ongushsizliqqa yaki birer kélishmeslikke uchrighanda asanliqche rohiy chüshkünlükke pétip qalmaydiken. Uning eksiche ashundaq kélishmesliktin kélip chiqish éhtimalliqi bolghan rohiy zexmidin ongushluq saqlinip, rohiy halitini téz sür'ette ongshap, öz ishlirini muweppeqiyetlik élip mangalaydiken. Bu iqtidar in'gliz tilida "Resilience" we "Resiliency" dep atilidiken. Kop esirlik tarixqa ige bir kona mesile üstide muhakime yürgüzidighan bu ilimning gherb elliride bir resmiy pen bolup shekillen'ginige téxi aran 25 yil boluptu. Amérikida bu pen toghrisida yézilghan bir qanche kitab we nurghun ilmiy maqaliler bar iken. Men bu penni bir ders süpitide resmiy oqumidim. Bu pen toghrisidiki kitablardin birerinimu oqup baqmidim. Peqet qutbilik ukimizdek hazir jiddiy éhtiyaji bar yashlirimizgha bir az paydisi tégidighan, bashqa oqurmenler üchün bir deslepki tonushturush bolup qalidighan bir nerse teyyarlash üchün, intérnéttin bir qisim maqalilerni tépip oqudum. Méning bu yerde yazidighinim mushu penning xulase xaraktérdiki omumiy uqumi bolup, men uni özümning chüshinishi boyiche terjime qilip we retlep chiqtim. Men in'gliz tilidiki matériyalliridin paydilinip bir nerse yazghanda, bir qisim in'glizche sözlerge muwapiq kélidighan Uyghurche sözni tépishta bezide nahayiti qiynilimen. Mesilen, "Resiliency" dégen pende dunyagha eng tonulghan amérikiliq doktur we proféssor Al Siebert ependining in'glizche "The Survivor Personality" dep atilidighan bir kitabi bar bolup, u kitab hazir jem'iy 15 qétim bésiliptu. Men intérnétta körgen bezi uchurlargha asaslan'ghanda, bu kitab xenzuchighimu terjime qiliniptu (uning xenzuche terjimisini junggo, teywen yaki shyanggangning birsidin choqum tapqili bolidu). In'glizchida "survivor" dégen söz her xil menide ishlitidu. Mesilen, birer urushta ölmey saq qalghan kishi "survivor" bolidu. Birer tebiiy apette ölmey saq qalghan kishimu bir "survivor" bolidu. Hazirqi Uyghur diyarida pütünley tügiship ketmey, intayin kemchil xizmet pursetliri ichidin bir purset tépip, ghayet zor qiyinchiliq ichidin bir xizmet tépip, normal yashap kétiwatqan bir ademmu bir "survivor" bolidu. Yuqiriqi kitab mana mushu eng axirida tilgha élin'ghan "survivor" ler toghrisida bolup, bashqa muwapiq söz tapalmighanliqim üchün, men yuqiriqi kitabning ismini "yenggüchining mijez - xaraktéri" dep terjime qilsa bolamdikin, dep oylidim. Yuqiriqidek sewebler tüpeylidin, men yéqinqi bir qanche yil ichide teyyarlighan yazmilirimda bir qisim sözlerning in'glizchisinimu maqalemge kirgüzüp qoydum. Buningdin kéyinmu dawamliq shundaq qilimen.

• "Bügünki toxtimay özgirip turidighan dunyagha eng maslishalaydighan kishiler "resile" qilalaydighan kishilerdur".
• Teleysizlikke uchrighan kishilerning rohiy jehettin téz eslige kélish iqtidari.
• Bir nerse égilgen, qisilghan yaki sozulghandin kéyin, uning eslidiki sheklige téz qaytip kéleleydighan iqtidari.

Yulghun tor bétidiki Uyghurche-in'glizche lughet (http://dict.Yulghun.com/) te "resilience" dégen sözning menisi mundaq bérilgen: "élastikliq, tewrenmeslik, sozulushchanliq".

Yuqirida chüshendürülgen alahide iqtidarni Uyghurche néme dep élish kérek? Bu soalgha Uyghur diyaridiki tilshunas we jem'iyetshunaslar jawab bersun. Men bu maqalini yézishni qarar qilghandin kéyin, uninggha néme dep mawzu qoyush toghrisida köp oylandim. "rohiy jehettin téz eslige kélish üchün qandaq qilish kérek?", "chüshkünlüktin ünümlük qutulup chiqish üchün qandaq qilish kérek?", we "chüshkünlüktin saqlinish üchün qandaq qilish kérek" dégen kandidatlarni tizip, eng axirida hazirqi témini tallidim. Démekchimenki, men töwende otturigha qoyidighan asasliq nerse "rohiy zexmidin téz eslige kélish iqtidari", "chüshkünlüktin ünümlük qutulup chiqish iqtidari", "chüshkünlüktin saqlinish iqtidari", "ongushsizliqqa bash egmey, dawamliq algha intilish iqtidari" dégenlerning hemmisige mas kélidighan bolup, oqurmenlerning ashu boyiche chüshinishini ümid qilimen.

Siz melum bir teleysizlik yaki ongushsizliqqa uchrighandin kéyin qanchilik rohiy chüshkünlük, rohiy azab we rohiy zexmige uchraysiz? Bu sizning omumiy iqtidaringizgha, bir weqege bolghan öz rohiy inkasingizni özingizning angliq halda qanchilik kontrol qilalishingizgha baghliq. Siz melum bir éghir bésimgha we buzush xaraktérlik özgirishke yoluqqanda, sizning pozitsiyingiz bilen aditingiz siz üchün ya bir tosalghu peyda qilidu, ya bir yaxshiraq istiqbalgha élip baridighan köwrükni hazirlap béridu. Shunga siz töwende otturigha qoyulidighan uqumlarni toluq chüshensingiz, hemde özingizde töwende teswirlinidighan iqtidarlarni imkan qeder köprek yétildürsingiz, özingiz buningdin kéyin yoluqidighan yéngi ehwallarni nahayiti ünümlük bir terep qilalaysiz. Yeni, "resiliency" sizge özingizning rohiy salametliki bilen xushalliqini saqlighan halda her qandaq ehwaldin ünümlük paydilinish jehette sizge nurghun, bashqilarda yoq artuqchiliqlarni élip kélidu.

"Resiliency" iqtidarini öginish üchün peqet 3-usuldinla paydilinish kérek. Yeni, u iqtidarlarni ögen'gili bolidu, lékin ögetkili bolmaydu. En'eniwi dersxana oqutushida oqutquchi bir dersni ötidu. Oqughuchi bu dersni öginidu. Uningdin kéyin oqughuchilar bir imtihanigha qatniship, özlirining bu dersni qanchilik sewiyide ögen'genlikini bahalaydu. "resiliency" iqtidarini yétildürüsh bolsa bir mutexessis we kesip ehli derijisidiki öginish bolup, bu öginishning tertipi yuqiriqining eksiche bolidu. Yeni, aldi bilen "turmush" dep atilidighan mektep sizdin bir imtihan alidu, andin siz yéngi bilim we iqtidarlarni öginisiz.

Töwende yézish asan bolsun üchün, men bu alahide iqtidarni "tewrenmes iqtidari" dep alimen.
 

4. "Tewrenmes iqtidari" ni yétildürüsh usuli

Yuqiri derijilik "tewrenmes iqtidari" ge ige kishilerning ichki xaraktéri üstide nurghun yil tetqiqat élip bérish arqiliq, mutexessisler bu xil qabiliyetning kishilerde qandaq yétilidighanliqi toghrisida bir mukemmel chüshenchige ige boldi. Siz özingizde ashundaq qabiliyetni yétildürüsh üchün, özingizdiki töwendiki süpetlerni kücheyting:

1) shox we xushal-xuram, kichik balilardek hemme ishqa qiziqidighan bolush. Köplep soal sorash. Her waqit "néme üchün" dégen soalgha jawab izdesh. Yéngi tereqqiyatlar bilen uchrishish. Kichik balilardek öz-özidin huzur élishni bilish. Her qandaq yerde huzurlinishni bilish. Her xil ishlargha qiziqish, tejribe qilish, xataliq ötküzüsh, yaridarlinish, we külüsh. "bu qétim qaysi terepliri oxshimaydu? Buni qilsam néme bolidu? Soalimgha kim jawab béreleydu? Buning némisi qiziqarliq?" dégen'ge oxshash soallarni sorap turush.

2) öz sergüzeshtliridin yéngi bilim igilep turush. Yéngi yaki tasadipi kechürmishlerni téz sür'ette hezim qilish, hemde shular arqiliq özini özgertish. "bu ishtiki tejribe-sawaq néme? Men deslepki isharetlerdin qaysilirini nezerge almidim? Eger bu ish yene yüz bérip qalsa, men choqum néme qilishim kérek?" dégen soallarni sorap turush.

3) yéngi weziyetke téz maslishish. Rohiy jehette maslishishchan bolush. Bir-birige qarmu-qarshi mijez-xulq bilenmu chiqishalaydighan bolush. Küchlük hem moysipit, nazuk hem chidamliq, logikiliq hem héssiy tuyghusi boyiche ish qilidighan ("intuitive"), éghir bésiq hem héssiyatchan, keskin hem xushal-xuram bolush. Bundaq iqtidarlargha qanche bay bolsa shunche yaxshi. Bir ishning selbiy teripini oylap turup ijabiy netije chiqiralaydighan bolush. "bu ishni qilsam qandaq yaman aqiwet kélip chiqidu? Undaqta men némilerdin saqlinishim kérek?" dep sorap turush.

4) özining izzet-hörmiti ("self-esteem") ni saqlash we öz-özige ishinish. Öz-özige bolghan izzet-hörmet yaki ghurur dégen özige bolghan héssiyattin ibaret. Birer ongushsizliq yüz bergende siz uningdin qanchilik nerse öginidighanliqingizni ashu ghurur belgileydu. Ghurur sizning maxtash we medhiyini toghra qobul qilishingizgha kapaletlik qilidu. U sizni yaman söz-bahalarning ziyinidin saqlap qalidu, shundaqla sizni paydiliq tenqidni toghra qobul qilishqa élip baridu. U sizge "men öz-özümni yaxshi korimen, öz-özümni qedirleymen, we öz-özümni söyimen" dégen tuyghularni élip kélidu.

5) öz-özingizge bolghan ishench öz-özingizge bolghan hörmitingizdur. U sizning bashqilarning testiqi yaki kapalitige saqlap turmayla tewekkülchilik qilishqa ("take risks") ündeydu. Sizde burun qolgha keltürgen muweppeqiyetler bolghanliqi üchün, "yéngi ehwallarni yaxshi bir terep qilalaymen" dep oyliyalaysiz. "méning ishenchlik artuqchiliqlirim ... "

6) bashqilar bilen yaxshi dostluq we bir-birige köyünidighan munasiwet ornitish. Bezi tetqiqat netijilirining ispatlishiche, bir xil zeherlik muhitta ishleydighan kishilermu, eger ularning nahayiti köyümchan ailisi bolsa we birge ishleydighanlar bilen bolghan dostluqi yaxshi bolsa, ular rohiy bésimgha yaxshiraq berdashliq béreleydiken, hemde azraq késel bolidiken. Yalghuzchiliq ichide yashaydighan kishiler rohiy bésimgha asanliqche berdashliq bérelmeydu. Dostliri we ailisidikiler bilen kop paranglishish qiyinchiliqning rohiy tesirini ajizlashturidu, hemde öz qimmiti we öz-özige bolghan ishenchini kücheytidu. Uyghurlar bashqilar bilen kop arilishidighan, méhmandost, naxsha-usul, muzika we paranglishishni yaxshi köridighan bir millet bolup, bu jehette bashqa nurghun milletlerdin üstün turidu.

7) öz könglidiki ishlarni bashqilargha semimiy halda ipadilesh. Ghezep, muhebbet, yaxshi körmeslik, minnetdarliq bildürüsh, we qattiq échinish qatarliq insanliq héssiyatlirining hemmisini öz béshidin ötküzüsh we ularni bashqilargha semimiylik bilen hem shu pétiche ipadilesh. Shundaq qilsa eng paydiliq bolidighanliqini hés qilghanda, öz héssiyatini bésiwélishqimu qadir bolush.

8) "bu ishlarmu ötüp kétidu" dégen ümidte bolush. Ademning ichki dunyasidiki qimmet we ölchem yétekchilikidiki hemme ishlarni yaxshi terepke oylaydighan ("optimism") iqtidar bolush. Qarangghu we chüshiniksiz ishlargha nisbeten yuqiri derijilik sewrchanliqi bolush. Xizmet chüshendürülüshi bolmisimu öz ishini tépip qilalaydighan bolush. Kesip ehliliki jehette bashqilargha bir yaxshi ülge bolush. Hemme ishlarni yürüshtüreleydighan we hemme ademlerni yarashturalaydighan ("synergistic") tesirge ige bolush, krizis we qalaymiqanchiliqqa nisbeten muqimliq élip kéleleydighan bolush. "bu ishni qandaq bir terep qilsam uning aqiwiti hemmeylen üchün yaxshi bolup chiqidu?" dep sorash.

9) özini bashqilarning ornigha qoyup oylash. Ishlargha muamile qilishta bashqilarning u ishlar toghrisida qandaq oylaydighanliqini chüshinishke tirishish. Toqunush bolghanda choqum utup chiqish pozitsiyiside bolush. "bu ishqa qarita bashqilar qandaq oylaydu we qandaq héssiyatta bolidu? Men ularning ornida bolsam qandaq qilattim? Men ulargha nisbeten qandaq tuyilimen? Ularning héssiyati, sözi we herikitining qaysiliri orunluq?" dégen soallarni sorash.

10) köngüldiki toghra tuyghugha egishish ("use intuition"), paydiliq uchurlarni qobul qilish. "bedinim manga néme dewatidu? Héliqi kündüzde körgen chüshümning birer ehmiyiti barmu? Bashqilar manga dégen sözge men néme üchün ishenmeymen? Eger men bu ishni qilsam néme bolidu?" dégen soallarni sorash.

11) öz-özini obdan qoghdash. Hujumdin saqlinish we hujumni tosush, hemde qayturup zerbe bérish. Bashqilar özige élip kelmekchi bolghan paydisiz ishlarni, oyunlarni we bashqilarning özidin paydilanmaqchi boluwatqanliqini tonup yételeydighan we uningdin özini qachuralaydighan bolush. Özige dost, yardem we paydilinish menbeliri tépish.

12) bir ishni qoghlishish jeryanida yene bir ishqa érisheleydighan talantqa ige bolush. "turmush" dep atilidighan mektepte ögen'gen bilimler bashqilarning qurbanigha aylinip qélishning aldini alidighan eng yaxshi qoraldur. U bilimler bashqilar üchün rohiy jehettiki zeherge oxshash bir ehwalni özi üchün rohiy ozuq bolalaydighan bir nersige aylandurup béreleydu. Ashundaq bilimge ige kishiler nachar sergüzeshtlerdin yaxshi tejribe-sawaqlargha érishken bolghachqa, bashqilar üchün küchlük rohiy bésim bolup tuyulghan ehwallar ichidimu öz ishlirini yenila yaxshi yürüshtürüp kételeydu. Ular biteleylikni bir yaxshi teleyge aylanduralaydu, hemde nachar ehwal ichidin yéngi küch-quwwetke érisheleydu.

13) adettin tashqiri rohiy saghlamliqning bir ipadisi, bir adem özi yoluqqan bir nachar ehwal üstide toxtalghanda, "men buningdin kéyin mushundaq ehwalni hergizmu öz ixtiyarliqim bilen qayta sadir qilmaymen. Lékin bu qétim yüz bergen ehwal méning hazirghiche bolghan ömrümde öz béshimdin ötküzgen eng yaxshi ishlarning birsi boldi", dep oylash. Öz-özidin: "qandaq qilsam bu ehwalni özümge paydiliq ehwalgha özgerteleymen?", "bu ish yüz bergenlikining yaxshi teripi néme?", "bu ishtin manga kelgen sowghat néme?" dep sorash.

14) yilmu-yil yaxshilinishqa qarap méngish. Turmushtiki riqabet iqtidarini, ongushsizliqqa ten bermeslik mijezini, chidamliqini, shox we xushal-xuramliqni, we rohiy erkinlikini yilmu-yil kücheytip méngish. Turmushtin huzurlinish derijisinimu yilmu-yil östürüp méngish.
 

5. "Tewrenmes iqtidari" üstide bir sinaq

Men idarimizde qatnashqan "tewrenmes iqtidari" toghrisidiki bir saetlik léksiye jeryanida oqutquchi bu léksiyige qatnashqanlarning hemmisidin bir sinaq aldi. Biz bu sinaqta töwendiki 20 jehette öz-özimizge nomur qoyup, axirida öz nomurimizni qoshup chiqtuq. Her bir iqtidargha qoyulidighan nomurning dairisi 1 din 5 giche bolup, eger sizning melum bir iqtidaringiz intayin yaxshi bolsa, siz uninggha 5 nomur béridikensiz. Eger sizning melum bir iqtidaringiz intayin nachar bolsa, siz uninggha 1 nomur béridikensiz. Intayin yaxshimu emes intayin nacharmu emeslirige 2 bilen 4 ning ariliqidiki bir nomurni béridikensiz. Eng axirida özingizning hemme nomurini qoshup chiqidikensiz. Oqutquchining éytishiche, eger sizning jem'iy nomuringiz 85 tin yuqiri bolsa, sizning "tewrenmes iqtidari" ngiz intayin küchlük ikenlikidin dérek béridiken. Eger sizning nomuringiz 45 tin töwen bolsa, sizning bu iqtidaringiz bek ajiz ikenlikidin dérek béridiken. Men bu sinaqta "ela" nomur aldim. Eger xalisingiz, sizmu töwendiki sinaq boyiche özingizni bahalap, özingizge nomur qoyup béqing. Shundaq qilsingiz, siz özingizning qaysi jehette küchlük, qaysi jehetlerde ajizliqini küriwalalaysiz. Shu arqiliq özingiz üchün buningdin kéyinki tirishish nishanisini tépip chiqalaysiz.

[1] Birer krizis yaki jiddiy ehwal yüz bergende, men özümni bésiwélip, öz zéhnimni bu ehwalni muwapiq bir terep qilishqa merkezleshtüreleymen.

[2] Men adette hemme ishning yaxshi teripini oylaymen. "duch kelgen qiyinchiliq bir waqitliq hadise" dep oylaymen, hemde u qiyinchiliqni yéngip kételeydighanliqimgha ishinimen.

[3] Men yuqiri derijidiki müjmellikkimu chidap turalaymen.

[4] Men yéngi ehwallargha téz maslishalaymen. Hemde qiyin ehwal ichidin téz eslimge qaytalaymen.

[5] Men shox we xushal-xuram yashaymen. Qiyin ehwallar ichidinmu özümge xushalliq tapalaymen, hemde özüm qilghan ishqa özüm küleleymen.

[6] Men bir meghlubiyetke we péshkellikke duch kelgende, rohiy jehettin öz eslimge kéleleymen. Méning sirdash dostlirim bar. Men könglümdiki sözlerni bashqilargha éytalaymen hemde ulardin yardem soriyalaymen. Men xapa bolup qalsam we birer ongushsizliq tüpeylidin chüshkünliship qalsam, méning undaq rohiy halitim anche uzun'gha dawamlashmaydu.

[7] Men öz-özümge ishinimen, özümni qedirleymen, hemde özümning kim ikenliki toghrisida bir saghlam chüshenchem bar.

[8] Men hemme ishlargha qiziqimen, hemde dawamliq bashqilardin soal soraymen. Her bir nersining qandaq ishleydighanliqini biliwélishqa qiziqimen. Bir ishni qilishning yéngi usulini sinap béqishni yaxshi korimen.

[9] Men öz béshimdin otken we bashqilarning béshidin ötküzgen ishlardin qimmetlik tejribe-sawaqlargha ériship turimen.

[10] Men her xil mesililerni hel qilishqa mahir. Logikiliq pikir qilish, ijadkarliq bilen ish qilish, yaki burun ispatlan'ghan charidin paydilinish ("use practical common sense") qa mahir.

[11] Men ishlarni yürüshtürüshke mahir. Bashqilar dawamliq mendin bir guruppa kishilerge we bir projéktqa yétekchilik qilishni telep qilip turidu.

[12] Men nahayiti maslishishchan. Men özümning ghelite murekkepliki bilen chiqishalaymen. Men bezide ümidwar bezide ümidsiz bolimen, bezide bashqilargha asan ishinimen bezide bashqilardin éhtiyat qilimen, bezide shexsiyetchilik qilimen bezide undaq emes.

[13] Men her waqit özümge xas yashaymen, lékin oxshimighan ehwalda menmu özgirimen.

[14] Men yazma xizmet telipi yoq halda ishleshni yaxshi korimen. Men bir ishni özüm "eng yaxshi" dep tallighan usul bilen qilsam yaxshiraq ünümge érishimen.

[15] Men bashqilarni yaxshi chüshineleymen, hemde özümning héssiy tuyghusigha ishinimen.

[16] Men bir yaxshi tingshighuchi. Mende bashqilarning ehwalining tégige yételeydighan qabiliyet ("empathy skills") bar.

[17] Men bashqilargha baha bérishke amraq emes, hemde bashqilarning her xil mijez - xaraktérige asan maslishimen.

[18] Men nahayiti chidamliq. Qiyin ehwalgha yaxshi berdashliq bérimen. Men hem bashqilar bilen yaxshi hemkarliship ishliyeleymen, hem bir musteqil roh we musteqil xislet saqlaymen.

[19] Men qiyin ehwallarning tawlishi bilen téximu qabiliyetlik we téximu yaxshi bolghan.

[20] Men yaman ishlarni yaxshi ishqa aylandurup baqqan, hemde yaman sergüzeshtlerdin paydiliq nersilerge ériship baqqan.

6. Axirqi söz

Saqlan'ghan bir mesilini hel qilish üchün, aldi bilen u mesilining néme ikenlikini, hemde u mesilini keltürüp chiqarghan seweblerning néme ikenlikini toghra tonup yétish kérek. Men yuqirida Uyghurlarda hazir saqliniwatqan "ensiresh" we "chüshkünlük" rohiy haliti we ularni keltürüp chiqarghan sewebler toghrisidiki öz perizimni otturigha qoyup öttüm. Ongushsizliqqa tiz pükmey, dawamliq algha intilish rohiy bilen munasiwetlik bolghan "tewrenme iqtidari" toghrisidiki hazirqi zaman yéngi ilimidin birnimu qisqiche tonushturup öttüm. Méning mushundaq qilishtiki meqsitim hazir "men qandaq qilimen? Biz qandaq qilimiz" dégen soallarni sorawatqan qérindashlarning öz soallirigha muwapiq jawab tépiwélishigha bir az yardemde bolushtur. Méning her bir kishige béridighan teklipim, siz yuqirida tonushturulghan yéngi ilim asasida özingizning hazirqi kishilik mijezi we rohiy mesililerni bir terep qilish iqtidarini bir bahalap körüp, in'glizche "resilience" we "resiliency" dep atilidighan bu iqtidardiki kem orunlarni toldurushqa tirishing. Hergiz Uyghurlardiki mesililerni keltürüp chiqiriwatqanlarning birsi bolup qalmang. Uning eksiche, Uyghurlardiki mesililerni azaytiwatqan yaki hel qiliwatqanlarning birsi bolushqa tirishing. Yéqinda bir qérindishimiz mushu tor bétide özining ürümchidiki bir aliy mektep oqutquchisi sinipta ders sözligende, öz perzentining tili pütünley xenzuche chiqqanliqidin pexirlinip ketkenlikini tilgha aldi. Amérikida bizning bir er-ayal tughqinimiz bar. Ularning bir 4 yashliq qizi we bir 2 yashliq oghli bar. Ular balilirining tilini Uyghurche chiqirish üchün öyige simliq téléwizor ornatmay, balilirigha Uyghur diyaridin Uyghurche VCD larni ekélip qoyup bérip, hemde bashqilar bilen birliship balilirigha Uyghur tilidin ders bérip terbiyilidi. Netijide ularning tili pütünley Uyghurche chiqti. Uyghurche tili chiqqandimu xéli chirayliq we xéli toluq chiqti. Biz bu ikki balidin intayin söyünimiz. Ularning ata-anisidin intayin pexirlinimiz. Siz Uyghur diyarida yashap turup, balingizning tili azraqmu Uyghurche chiqmisa, siz uninggha pexirlinemsiz? Siz kimu? Men bu yerde buningdin bashqa néme déyishimni bilelmey qaldim.

Axirida méning hemme tordashlargha mundaq bir ümidim bar. U bolsimu men tehlil yürgüzgen mesililer üstide yalghuz men özümla emes, imkan qeder Uyghur diyari we chet eldiki qérindashlardin köpreki manga qoshulup birlikte izdinish. Men Uyghur diyaridin ayrilghili bek uzun bolup ketken bolghachqa, u yerdiki ehwalni toluq we heqiqiy yosunda chüshinishte wetendikilerdin jiq ajizliq qilimen. Shunglashqa men teyyarlighan ushbu yazma, hemde men buningdin kéyin teyyarlaydighan yazmilarning hemmisige oqurmenler özi bilidighan we hés qilghan nersilirini qoshumche qilsa, shu arqiliq bu témilarni yenimu béyitsaq. Weten ichi we sirtidiki ot yürek qérindashlarning bu könglümni yerde qoymasliqini semimiylik bilen soraymen. Rehmet.

Tehrirligüchi: Orxun Uyghur tarixi tor bétidin: Yawuz

Aptordin ruxsetsiz bashqa torbetlerde élan qilsingiz boluwéridu.

Inkas yazmaqchi bolsingiz, choqum www.bilik.cn da yazghan bolsingiz. Bolmisa men körmey qélishim mumkin.

Bu yazma eslide "http://www.meripet.com" tor bétige chiqirilghan.

Esli ulinishi: http://www.meripet.com/Sohbet/

Wheel Chairs