Shi’elerge Qandaq Mu’amile Qilish Kérek?

Erkin Sidiq

2014-yili 4-ayning 10-küni

Kona yéziq nusxisi

http://bbs.bagdax.cn/thread-24300-1-1.html

http://bbs.izdinix.com/thread-57911-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-122365-1-1.html

Men uzun muddet chet elde yashash jeryanida mundaq bir ishni hés qildim: Musulmanlar dunyasi ichide Uyghurlar diniy étiqadi eng semimiy, Allahqa bolghan muhebbiti we ita’et qilishi eng küchlük, we öz-ara birlikni saqlishi eng yaxshi milletlerning biri iken. Uyghurlarning hemmisi Sünniyge tewe bolup, Uyghurlar ichide diniy eqide jehette Shi’ege tewe kishiler asasen mewjut emes. Shunglashqa méning bu maqaligha yuqiriqidek témini tallishim bir qisim qérindashlargha sel normalsizliqtek tuyulushi mumkin. Méning mezkur témini tallishimdiki seweb mundaq: Gerche Uyghurlar birla diniy eqidige tewe bolsimu, özlirini Islam eqidisi bilen Islam resmiyetlirini teng élip mangghan heqiqiy Musulman, dep hésablaydighanlarning étiqad derijiside xéli zor perqler bar. Uningdin bashqa, hazir Uyghurlar ichidiki tayanchi küch bolush rolini oynawatqan oqughan qérindashlar ichide özini bir Musulman hésablaydighan, özide bir xil eqide saqlaydighan, emma Islam resmiyetlirini unchiwala toluq orunlap ketmeydighan kishilermu az emes. Gerche bundaq kishiler Musulmanliqning hemme ölchemlirige toluq yetmisimu , undaq kishilerning mewjutluqi, hemde sanining xéli köplüki hazirqi bir xil emeliyet. Hazir biz duch kelgen muhim mesililerning biri yuqiriqidek oxshimighan yashash yolini tallighan qérindashlar bir-birige qandaq mu’amile qilish mesilisidur. Men özümning «Din we zamaniwiliq» dégen maqaliside «tenqid» üstide bir az toxtilip, ashu bir ishqa nisbeten Yasir Qazi bilen özümning közqarashlirini otturigha qoyghan idim. Hemde men u mezmun choqum Uyghurlarning tenqidni qandaq yolgha qoysa muwapiq bolidighanliqi heqqidiki ang-sewiyisini bir pelle yuqiri kötürüwétidu, dep oylighan idim. Emma tordashlarning u maqalidin kéyinki maqalilerge inkas yaki tenqid yézish ehwalidin undaq bir yüksilishning wujudqa kelgenlikini hés qilalmidim. Ughu boptu. Men sel qobul qilalmighan bir ehwal shuki, bir qisim qérindashlar özining bir Musulman yaki exlaq igisi bolushigha mas kélidighan burchi yaki wezipisini ada qilipla qalmay, bezide peqet Allahqila tewe bolghan wezipilernimu qoshup orunlashqa urunup baqidiken. Yeni, bezi qérindashlar héch qandaq eymenmestin «Mundaq, mundaq qilsang jennetke kirelmeysen», we «Mundaq, mundaq qilsang dozaxqa kirisen», deydiken. Bashqilardin naheqliqqa yatidighan so’allarni soraydiken. Hemde xéli köp waqitlarda özi ishinidighan idiyini bashqilargha mejburi tangidiken. Eslide bularning hemmisi Islamda cheklen’gen, yaki teshebbus qilinmighan ishlardur.

Shunglashqa men bu maqalida Yasir Qazining Shi’e Musulmanlirigha qandaq mu’amile qilish kérekliki heqqide sözligen bir léksiyisining mezmunini tonushturup ötimen. Bu léksiyining témisi «Shi’elerge qaritilghan zorawanliq we öchmenlik» (Violence & hatred towards Shi'a) bolup [1], uni Yasir Qazi 2013-yili 1-Séntebir küni sözligen. Bu léksiyining tor höjjitidin men Yasir Qazining bu léksiyini qeyerde sözligenlikini bilelmidim. Uning sin höjjitidin qarighanda bu léksiye sözlen’gen zalda kem dégende birer ming adem bar iken. Méning bu qétim mezkur léksiyini tallishimdiki meqsitimning biri oqurmenlerge Shi’e Musulmanlirigha bolghan toghra mu’amilini bildürüp qoyush. Emma meqsitimning eng muhimi bolsa, oqurmenlerge idiyisi öziningki bilen oxshash bolmighan kishilerge mu’amile qilishning toghra yolini chüshendürüp qoyushtin ibaret.

Men bu maqalining asasiy qismida peqet Yasir Qazining léksiyisidiki mezmunlarnila tonushturimen. Eger öz pikrimni qoshup qoyushqa toghra kelse, uni «Ilawe» sheklide kirgüzimen.

Töwendikisi Yasir Qazining léksiyisidiki mezmunlar.

1. Shi’eler Bilen Bolghan Munasiwette Bilishke Tégishlik 5 Nuqta

Hemmimizning xewiride bolghinidek, Sahabiler, yeni Muhemmed Eleyhissalamning hemrahliri mesiliside tarixtin buyan ikki xil idiye mewjut bolup keldi. Uning biri sahabiler Muhemmed Eleyhissalamdin kéyinki yaxshi yaki eng yaxshi kishiler, dep qaraydu. Ular sahabilerni söyidu, hemde sahabilerni söyüshni özining diniy étiqadining bir qismi, dep qaraydu.

Biz yene bir guruppa kishilerning barliqinimu bilimiz. Ular «Sahabiler uni qilghan, sahabiler buni qilghan. Ularning nurghunliri toghra yoldin chiqip, Muhemmed Eleyhissalamgha boysunmighan», deydu. Hemde bir qisim sahabilerni we Muhemmed Eleyhissalamning bezi xotunlirini eyibleshni öz diniy étiqadining bir qismi, dep qaraydu.

Bu mesilini qandaq bir terep qilish kérek?

(1) Öyning ichidiki bu pil (elephant) ni körmeslikke sélishqa bolmaydu. Bu pil mewjut emes, dégen qiyapetke kiriwélishqa bolmaydu. Her ikki terep üchün, bu bir asanla héssiyatni qozghaydighan sezgür mesile. Bügün hemmimiz bu yerge jem bolup, bir ammiwi sorunda mushundaq bir mesile üstide sözlishiwatimiz. Biz peqet mushundaq topliship söhbetlishishke jür’et qilish arqiliqla, buningdin kéyin algha qarap mangalaymiz. Biz bu mesilini körmeske salsaq bolmaydu. Biz u toghruluq sözlishishimiz kérek.

(2) Biz hemmimiz mundaq bir nersige qoshulimiz: Té’ologiye yaki eqide jehette bizning bir-birimizdin qandaq perqlinidighanliqimizdin qet’iynezer, Islam, Qur’an we Muhemmed Eleyhissalam hergiz öziningkige oxshimaydighan eqidige egeshküchilerge jismaniy jehettin zorawanliq qilish (physical violence) ni qobul qilip baqqan emes. Men shuni eng yuqiri derijide éniq jakarlaymenki, men bir Sünni Musulman. Men özümning bir Sünni Musulman bolghanliqimdin intayin pexirlinimen. Men bir té’ologiyeshunas. Men bir Islam té’ologiye mutexessisi. Men Sünni té’ologiyisini ders qilip ötimen. Men meschitlerde Sünni té’ologiyisi toghrisida telim bérimen. Hemde men Sünni té’ologiyisige ishinimen. Men Shi’ezm we Shi’e té’ologiyisige qoshulmasliqim mumkin. Emma men her qandaq bir Sünni Musulmanning birer Shi’e Musulmanigha jismaniy jehettin zexmet yetküzüshige, yaki birer Shi’e meschitini partlitiwétishige qoshulmaymen. Undaq qilishigha menggü qoshulalmaymen. Méning öz eqidemni, özüm ishinidighan té’ologiyini qanchilik qattiq söyüshümdin qet’iynezer, men ünlük awazda shuni jakarlaymenki, men her qandaq bir ademning méning eqidemni bashqilargha mejburi téngishigha qarshi turimen. Méning eqidemni bashqilargha kaltek bilen, qilich bilen yaki bomba bilen téngishigha qarshi turimen. Sizning némige ishen’güngiz kelse, shuninggha ishiniwéring. Sizning néme téma üstide munazire élip barghungiz kelse, shu téma üstide munazire élip bériwéring. Emma, bashqilarning özi ishenmekchi bolghan nersisige ishinishige yol qoyung.

(3) Qérindashlar: Bu sözning menisi néme? Bu sözning menisi, meschitte telim béridighan mollilar, diniy zatlar, ölimalar, Ayatullalar, hemme mez’heplerning ziyaliyliri mundaq bir ishni chüshinishi kérek: Ziddiyetlik mesililer üstide söhbet ötküzüshning muwapiq waqti, orni, anglighuchiliri, tili, we usuli bar. Ziyaliylar bilen diniy zatlar shuni chüshinishi kérekki, gerche köpinche waqitlarda ular bashqilarni zorawanliq qilishqa ündimisimu, kishilerdiki öchmenlik otining üstige may quyup bérish, bashqilarni qutritidighan sözlerni ishlitish, qismen ehwallarni omumiy ehwal qilip körsitish, pakitlarni burmilashqa oxshash ishlarni qilishi mumkin. Qoral ularning qolida bolmasliqi, we qoraldin oqni ular özliri chiqarmasliqi mumkin. Emma, ularning egeshküchiliri, ularning qol astidikiliri, ularning töwende olturghan anglighuchiliri rohlinip, we medet élip, shuning bilen chiqip adem öltürüshi mumkin. Shunglashqa ziyaliylar bilen diniy zatlarning wezipisi yalghuz heqni sözleshla emes, belki eqlini ishlitip, heqni tengsheshtin ibaret (tempering the truth with wisdom). Qérindashlar, men mundaq bir ishni intayin éniq dep qoyay: Menmu öz xataliqimdin tejribe-sawaq yekünligen. Yigirme yilning aldida, men özümmu bashqilarni küshkürtidighan léksiye we nutuqlarni sözligen. Méni taki bügün’giche wijdan azabi tartquzuwatqan sözlerni qilghan idim. Men u chaghda kichik idim. U chaghda 20-21 yashlarda bolghachqa, men öz-özümni epu qiliwétishim mumkin. Emma, bundaq qilish men xataliq ötküzgen ré’alliqni özgertelmeydu. Men u chaghda pakitni burmilighan hemde bashqilarni qutritidighan sözlerni qilghan idim. Gerche men u chaghda aran 21 yashqa kirgen bolsammu, bu ehwal méning xataliq ötküzginimdin ibaret bir emeliyetni özgertelmeydu. Men u qilghanlirimgha hazir qattiq pushayman qilimen, hemde mumkin bolghan bolsa u chaghda xata qilghan ishlarning ornini tolduruwalghan bolsam, dep oylaymen.

Méning barliq diniy zatlargha we ölimalargha deydighinim, Musulmanlargha qandaq telim bersingiz béring, néme toghruluq telim bergingiz kelse shu toghruluq telim béring. Emma, hergizmu bashqilargha qaritilghan öchmenlik heqqide telim bermeng. Zorawanliq toghrisida telim bermeng. Sizge egishidighan kishilerdin birersining bashqa birer ademge jismaniy jehettin ziyan-zexmet yetküzüshige seweb bolidighan sözlerni qilmang.

(4) Men bir té’ologiyeshunas, men özümning bu kespini intayin qattiq söyimen. Men özümge oxshash bashqa diniy ziyaliylarning mundaq ishni chüshinishini ümid qilimen: Jem’iyetke paydiliq birer ish qilishta, Islam oxshimighan arqa körünüshke ige barliq kishilerning öz-ara hemkarlishishigha yol qoyupla qalmastin, belki ashundaq qilishqa buyruydu. Ashundaq hemkarlishishini telep qilidu. (Mushu yerde Qur’an yaki hedistiki bir mezmun Ereb tilida neqil keltürdi) Toghra ish qilish we teqwadarliqqa kelgende, hemme ademler choqum öz-ara hemkarlishishi kérek. Eski ish we chékidin ashuruwétidighan ishlarda bolsa héch kim bilen hemkarlashmasliqi kérek. Shunga siz qanchilik qattiq konsérwatip bolup kéting, öz eqidingizde qanchilik qattiq emel qilip kéting, sizning arqa körünüshingiz néme bolsa bolsun, hemmimiz üchün bir hemkarlishish da’irisi (circle of cooperation) mewjut. Bezi sahelerde, we bezi ishlarda biz choqum bashqilar bilen hemkarlishishimiz kérek. Bizning bashqilar bilen bir sahede hemkarlashqinimiz, hergizmu bizning ular bilen hemme sahelerde hemkarlishishimiz kéreklikidin dérek bermeydu. Biz nezer da’irimizni kengrek tutup, qorsiqimizni kengrek tutup, mushundaq ishlargha perqliq halda mu’amile qilishimiz kérek.

Mesilen, men özümning dadisining burunqi ishlirini sözlep bérey. Dadam Amérikigha 1963-yili kelgen. 1960-70-yilliri Amérikidiki Musulmanlar üchün özlirini Sünni we Shi’e dégendek kichik guruppilargha ayrish imkaniyiti bolmighan. Shunga hemme mez’heptiki Musulmanlar bir yerge kélip, Téksas shtatining Xyuston shehirige bir meschit salghan. Chünki, eger u chaghda 2 adem bir guruppigha, 3 adem yene bir guruppigha tewe bolup turuwalghan bolsa, birer meschit sélish mumkin bolmaytti. U chaghda hemme ademlerning hemkarliship bille ishlishi zörür bolghanidi. Ashu zaman we ashu makanda, Musulmanlar bir xil aqilanilikni namayan qilip, birlikte bir meschitni wujudqa keltürdi. 70-yillar we uningdin kéyin Xyuston’gha kelgen Musulmanlarning sani téz sür’ette köpiyishke bashlidi. Shuning bilen Sünniler bilen Shi’elerning ayrim-ayrim ish élip bérish zörüriyiti tughuldi. Netijide bu ikki guruppa Musulmanlar bir xoshlishish yighilishi ötküzüp, bir-birini chirayliqche uzitip, ayrim-ayrim öz yollirigha mangdi. Emma, eger Amérikida birer krizis yüz béridiken, eger hökümet sheri’etni chekleydiken, eger hökümet barliq musulmanlar üchün birer siyaset chiqiridiken, u chaghda Amérikidiki Sünni we Shi’elerning hemmisi bir yerge kélishige, birliship ish élip bérishigha toghra kélidu. Bizning bir mesilide pikrimiz oxshash bolmisimu, we bizning meschitlirimiz ayrim-ayrim bolsimu, zörür peytlerde biz yenila bir-birimizning qolini tutup, birlikte ish élip bérishimiz kérek. Bezi zaman we makanda biz birlikni namayan qilishimiz kérek. Bezi zaman we makanda biz barliq perqlirimizni bir yaqqa qayrip qoyushimiz kérek. Bizning bir-birimizning otturisidiki perqlerni bir yaqqa qayrip qoyushimiz, hergizmu bu perqlerning nezerge alghuchiliqi yoq derijide kichik ikenlikidin dérek bermeydu. Belki bizning yéterlik derijide dana ikenlikimiz, derexnila emes ormannimu köreleydighanliqimizdin dérek béridu. Bizning ayrim ishlarnila emes, pütün menzirinimu köreleydighanliqimizdin dérek béridu.

Hezriti Eli Tikligen Ülge

Mushu jehette Sünniler bilen Shi’elerning her ikkisi üchün bir nahayiti yaxshi örnek bar. U bolsimu Muhemmed Eleyhissalamning newrisi we küy’oghli hezriti Eli (Ali Ibn Abi Talib) din ibaret. Biz hemmimiz Elini ülge qilimiz. Elining hayatida bolup ötken bir weqe bar bolup, u hazirmu bizni intayin heyran qalduridu. Biz bu yerde bir Islam xelipilikining gépini qiliwatimiz. U chaghlarda eger Eli qolida sheret qilip turup bir buyruq chüshüridighan bolsa, hemmeylen uning buyruqini ijra qilatti. Néme boldi? Tunji qétim bir guruppa kishiler Ümmetlerdin bölünüp chiqip ketti. U guruppa kishiler «Xawarijlar», dep atilidu. Ular dawamliq ish térip turidighan kishiler bolup, ularning bir xil ghelite eqidisi bar idi. Eli bu kishilerge qandaq pozitsiye tutti? Eli bir Musulman bolush süpiti bilen özining eqidisini söyetti. Shunga u eyni waqittiki dangliq Islam eqidishunas, ziyaliy, we diniy telim bergüchilerning biri bolghan Ibin Abbasni tallap, uni ashu xawarijlarning qéshigha ular bilen munazirilishishke, ular bilen söhbetlishishke, ulargha telim bérishke, we ularni öz étiqadining toghra emesliki heqqide qayil qilishqa ewetti. Ibin Abbas bérip, u xawarijlar bilen bir meydan ammiwi munazire ötküzdi. Buning netijisi néme boldi, bilemsiz? Mushu munazirining netijiside, u xawarijlarning 3 ten bir qismi özining xata qilghanliqini tonup, xawarijlardin ayrilip, Elining qéshigha yénip keldi.

Qalghan 3 ten 2 qisim kishilerge néme boldi? Hemme Musulmanlar, mawu gepni obdan anglanglar: Qalghan 3 ten 2 qisim kishilerge Eli néme dédi? Eli ulargha mundaq dédi: «Eger siler özünglar tallighan té’ologiyide ching tursanglar, bizning silerni undaq qilmasliqqa zorlaydighan hoquqimiz yoq. U silerning özünglarning ishi. Biz silerge telim bérishke tirishtuq. Biz siler tallighan té’ologiyige qoshulmaymiz. Emma, siler öz eqidenglarda dawamliq ching tursanglar, undaqta siler peqet bizge ziyan-zexmet yetküzmigen asasta ish tutsanglar, bizmu silerge ziyan-zexmet yetküzmeymiz. Siler peqet Musulmanlargha ziyan-zexmet yetküzmey ish tutsanglar, bizmu silerge ziyan-zexmet yetküzmeymiz. Shundaqla bashqa kishilerning silerge ziyan-zexmet yetküzüshigimu yol qoymaymiz. »

Hezriti Elining bu pelsepisige bizmu emel qilishimiz, hemde uni eslige keltürüshimiz kérek. Men bashqa nurghun kishilerning eqidisi yaki té’ologiyisige qoshulmaymen, emma méning öz eqidemni ulargha mejburi téngish hoququm yoq. Qérindashlar, Ümmetler arisidiki bundaq perq 1000 yil, 1200 yil, hetta 1400 yil saqlinip kéliwatidu. Siler bizning bir-birimizge bolghan öchmenlikimiz mushundaq perqlerni yoqitalaydu, dep oylamsiler? Yaq, ish hergizmu undaq bolmaydu. Biz ré’alliqqa uyghun ish tutmisaq bolmaydu. Bizning némini isteydighanliqimizdin qet’iynezer, bundaq mez’hepler we bundaq guruhlar buningdin kéyinmu dawamliq mewjut bolup turidu. Shunglashqa biz hemmimiz bir pikir birlikige kéleleydighan ishni qilayli. U bolsimu bu dunyani bir yaxshiraq makan’gha aylandurush. Sotchiliq wezipisini Allah ötisun. Sotchiliqni Allah qilsun (Let Allah be the Judge). Bu dunyada biz bir-birimizge tehdit salmasliqimiz kérek. Bir-birimizge ziyan-zexmet yetküzmeslikimiz kérek. Bir-birimizni öltürmeslikimiz kérek. Ashundaq rollarni élish Musulmanlarning qilidighan ishi emes. Mana biz bu dunyada mushu ishta birlikke kéleyli.

(5) Guruhwazliq ishida biz hemmimiz dawamliq bir-birimizning ésige sélip qoyushqa tégishlik muhim ishtin biri bar. U bolsimu, guruhwazliq qilip, intayin éghir derijidiki körenglep kétish gunahini ötküzüp qoyushtin ibaret. Men özümning té’ologiyisi toghra, dep oylishim mumkin. Emma, men bir insan bolush süpitim bilen, özümni té’ologiyisi méningkige oxshimaydighan yene bir ademdin üstün qoyuwalsam bolmaydu. Men tallighan té’ologiye toghra bolushi mumkin. Emma men mukemmel emes. Biz té’ologiye bilen ademni bir-biridin perqlendürüshimiz kérek. Men bir gunahkar bolushum mumkin. Méning gunahim körenglep kétish bolushi mumkin. Shuning bilen méning eqidem yene bir kishiningki bilen oxshimighanliqi üchün özümni u kishidin üstün qoyuwélishim mumkin.

Qérindashlar, eger siler özünglarni «heq yolda méngiwatimiz», dep oylaydikensiler, eger menmu özümni «heq yolda méngiwatimen», dep oylaydikenmen, u halda siler bilen men Allah Muhemmed Eleyhissalam arqiliq bizge chüshürüp bergen Qur’andiki prinsiplargha emel qilishimiz, bizni kemterlik (humility) ke yétekleydighan heqqe egishishimiz, bizni addiy-saddiliq (humbleness) qa yétekleydighan heqqe egishishimiz, bizni natoghra eqide yolida mangghanlargha qarita körenglep ketmeydighan yolgha bashlaydighan heqqe egishishimiz kérek. Qérindashlar, bizning némige ishinishimizdin qet’iynezer, biz Muhemmed Eleyhissalam we uningdin burunqi barliq peyghemberler teshebbus qilghan «Altun Qa’ide» (golden rule) gha ishensek bolidu. Yalghuz ula emes, biz ashu «Altun Qa’ide» ge ishinishimiz kérek. Bu qa’idining mezmuni mundaq: Biz bashqilardin özimizge qandaq mu’amile qilishni istisek, bizmu bashqilargha shundaq mu’amile qilishimiz kérek. Bu bir omumiy qa’ide. Bu bizdin bashqilargha méhribanliq qilish we bashqilargha hésdashliq qilishni telep qilidighan qa’ide. Bu Allahning elchisi Muhemmed Eleyhissalam biz hemmimizning emel qilishini ümid qilghan qa’ide.

Yasir Qazining mezkur léksiyisi mushu yerde axirlashti.

2. «Altun Qa’ide»

Yuqirida Yasir Qazi özining léksiyisini «Altun Qa’ide» ni tilgha élish bilen axirlashturdi. Men özümning 2010-yilining axirida yazghan «Ghayini ré’alliqqa aylandurushning sirliq qanuniyiti» dégen maqalisining 8-qismida mezkur qa’idini azraq tonushturghan idim [2]. U maqalini téxi oqup baqmighan qérindashlargha qolayliq bolsun üchün, men ashu mezmunni bu yerge kirgüzüp qoydum:

Töt ming yildin artuq waqittin buyan, kishiler bir «Altun Qa’ide» ni bashqilargha mu’amile qilishtiki eng muwapiq qa’ide, dep telim bérip keldi. Emma, gerche kishiler bu pelsepini exlaqliq ish-heriketning bir toghra qa’idisi, dep qobul qilghan bolsimu, uning rohining néme ikenliki yaki uning qandaq bir qanuniyetke asaslan’ghanliqini chüshenmey keldi. Bu Altun Qa’idining mezmuni töwendikidin ibaret:

l Siz bashqilardin özingizge qandaq ishlarni qilip bérishini arzu qilsingiz, sizmu bashqilargha shundaq ishlarni qilip béring.

l Siz bashqilardin özingiz toghrisida qandaq sözlerni anglashni arzu qilsingiz, sizmu bashqilargha ashundaq sözlerni qiling.

l Siz bashqilardin özingiz toghrisida qandaq oylashni arzu qilsingiz, sizmu bashqilar toghrisida ashundaq oylang.

Eger siz mezkur maqalining aldinqi bölümliride bayan qilin’ghan mezmunlarni, yeni, bir ademning oy-xiyali ashu oy-xiyalning mahiyiti boyiche ré’alliqqa aylinidighanliqini toluq chüshen’gen bolsingiz, yuqiriqi Altun Qa’idige asas bolidighan qanuniyetni asanla angqiralaysiz. Yeni, siz bashqilar üchün birer ish qilip bérish üchün, aldi bilen ashu ish toghrisida oylinishingiz yaki tepekkur yürgüzüshingiz kérek. Shunglashqa sizning bashqilargha birer ishni qilip bérip, shu arqiliq ularning sizgimu oxshash bir ishni qilip bérishini qolgha keltürüshingiz arzuni ré’alliqqa aylandurushning bir intayin yaxshi misalidur. Yeni Altun Qa’ide bilen Özige Tartish Qanuniyiti emeliyette oxshash bir nersidin ibaret.

Siz yuqiriqi altun qa’idini özgertelmeysiz, emma uningdin bir ret qilghili bolmaydighan küch süpitide paydilinip, uningsiz érishkili bolmaydighan yéngi muweppeqiyetlerge érisheleysiz.

Bashqilargha adaletsizlik bilen mu’amile qilish sizning alahide hoquqliringizning biri. Emma siz mezkur qa’idini chüshensingiz, axirida bashqilarmu sizge adaletsizlik bilen mu’amile qilidighanliqini bilisiz. Bu qanuniyet sizning bashqilargha qilghan adaletsizlikler bilen rezilliklerning özingizge qaytip kélishi bilenla toxtap qalmay, sizge uningdinmu éghir, we uningdinmu köp éghir ziyanlarni élip kélidu. Yeni u siz burun qilghan oy-xiyallarning hemmisining netijisini sizge élip kélidu. Shundaq bolghachqa, siz bashqilargha ularning özingizge qilishini arzu qilghan ishlarnila qilip qalmay, siz bashqilarning özingizni qandaq oylishini arzu qilsingiz, sizmu bashqilarni ashundaq oylishingiz kérek.

Siz bashqilargha qarita birer ishni qilishtin burun, aldi bilen ashu ishning mahiyitini öz tepekkuringizda hasil qilisiz. Hemde ashu ishning yighindisi, asasi we mahiyitini özingizning yoshurun éngigha kirgüzüp bolghandin kéyin, andin ashu ish toghrisidiki tepekkuringizni sirtqa tarqitisiz. Sizning yoshurun éngingizgha kirgen u nersiler sizning öz xaraktéringizning bir qismigha aylinip, sizning ish-herikitingiz yaki tepekkuringizning mahiyitige uyghun kelgen halda özgiridu.

Mushu addiy prinsipni biliwalghandin kéyin, siz néme üchün bashqa bir ademni öch körsingiz yaki uninggha hesetxorluq qilsingiz bolmaydighanliqini, siz néme üchün özingizge adaletsizlik qilghan kishilerdin öch alsingiz bolmaydighanliqini, shundaqla néme üchün «yamanliqqa yaxshiliq qilish» kéreklikinimu chüshineleysiz.

Eger siz Altun Qa’idige asas bolidighan qanuniyetni toluq chüshensingiz, pütün insaniyetni birla dostluq rishtisi bilen ebediy baghlap turidighan qanuniyetnimu chüshinip, meyli tepekkur jehette bolsun yaki emeliy ish-heriket jehette bolsun, aldi bilen özingizni zeximlendürmey turup bashqa bir ademni zexmilendürishingiz qet’iy mumkin bolmaydighanliqini toluq chüshinip yétisiz. Xuddi shuninggha oxshash, siz pütün ishtiyaqingiz bilen qilghan her bir tepekkur we her bir ish-heriket sizning öz xaraktéringizge paydiliq yosunda qoshulidu.

Bu qanuniyetni chüshensingiz siz qilchilikmu gumanlanmay turup shunimu bilisizki, bashqilargha qilghan her bir yamanliqingiz arqiliq siz özingiznimu jazalaysiz, shundaqla bashqilargha qilghan her bir yaxshiliqingiz arqiliq siz özingizgimu payda yetküzisiz.

3. Zubeyir Qemerning Wahabi Heqqidiki Köz-qarashliri

Tordashlarning xewiride bolghinidek, men «Sünni Islamdiki Wahabi we Selefi Heriketliri» dégen maqalini teyyarlashta paydilan’ghan asasliq menbe Zubeyir Qemerning maqalisi idi. U maqale «Amérika Sünnet Fond Jem’iyiti» ning tor bétige qoyulghan bolup, témisi «Wahabizm: Radikal Islamning yiltizi bilen örnikini chüshinish» idi. Men yéqinda mundaq yéngi uchurlargha ige boldum: Zubeyir Qemerning «Amérika Sünnet Fond Jem’iyiti» ning tor bétige qoyulghan maqalisi eslidiki maqalining qisqartilmisi bolup, eslidiki maqale 2006-yili yézilghan iken. Aptor u maqalini özgertip we toluqlap, 2014-yili 18-Féwral küni özining tor bétige chiqirip qoyuptu [3]. Hemde aptorning bu maqalisi nechche onlighan In’glizche tor betlirige köchürüp chiqiriliptu. Men Wahabi toghrisidiki maqalini yazidighanda, manga peqet u maqalining «Amérika Sünnet Fond Jem’iyiti» ning tor bétige qoyulghan qisqartilghan nusxisila uchrap qalghan iken. Maqalining eslidiki nusxisida men paydilan’ghan nusxisigha qarighanda xéli köp yéngi mezmunlar bar iken. Men Wahabi toghrisidiki maqalini torgha chiqirip bolghandin kéyin, Zubeyir Qemer we uning tor béti heqqide qérindashlargha özümning inkasliri arqiliq xéli köp qoshumche uchurlarni yetküzdüm. Shundaq bolsimu bir qisim qérindashlarning inkasliridiki Zubeyir Qemerge bérilgen bahada xéli éghir adaletsizlik we naheqliq körülüwatidu. Qérindashlarni Zubeyir Qemer toghruluq téximu toluq we toghra chüshenchige ige qilish üchün, men uning maqalisining eslidiki toluq nusxisidiki Wahabi we térrorizm heqqidiki mezmunning bir qismini bu yerge eynen terjime qilip kirgüzüp qoydum. Men Zubeyir Qemerni tonumaymen. Uning bilen héch qandaq alaqem yoq. Méning tordin bilginim, u özini ehli Sünnening bir ezasi hésablaydighan, özining barliqini Sünni Islamning xelq’aradiki toghra obrazini eslige keltürüsh we qoghdashqa atiwetken bir kishi iken.

Zubeyir Qemer maqalisining men bu qétim tapqan toluq tékistide «Wahabilar bilen Ehli Sünne otturisidiki perqler» dégen bir qisim bar bolup, uningda jem’iy 8 jehettiki perqler bayan qiliniptu. U mezmunlarning bir qismi méning maqalemde bayan qilin’ghan mezmunlargha oxshap qalidiken. In’glizchini bilidighan Uyghur diniy ziyaliylirigha ashu mezmunni bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen.

Töwendikisi Zubeyir Qemer maqalisining 1-qismidiki mezmunlarning az bir qismi. U qisimning témisi «Arqa körünüshni toghrilash: Wahabilarning hemmisi térroristchi emes, emma beziliri shundaq» iken.

Töwendiki mezmun Zubeyir Qemerning maqalisidin eynen terjime qilindi:

«Birinchidin, men Wahabizm üstide yürgüzidighan mulahize Ehli Sünne asasida bolidu. Bu gépimning menisi, Wahabizm «Sünni Islam» dégen niqab bilen diniy eqide (doctrine) bilen ibadet (worship) ge xata halda wekillik qilidighan bolup, men uni qobul qilalmaymen. Ikkinchidin, Wahabilar ichidiki bir qisim guruppilar eqide bilen ibadet jehettiki perqler sewebidin Musulmanlargha jismaniy jehettin zorawanliq qilip keldi, hemde özliri «kapirlar» dep qarighan ellergimu zorawanliq qilip keldi. Méning térrorizmgha bergen éniqlimam Sünni we Shi’e puqralirigha qaritilghan we qestenlik bilen élip bérilghan hujumlarni öz ichige alidu.»

(Bu yerdiki mezmun qisqartildi)

Wahabilarning köpinchisi siyasettin yiraq turidu, asasiy jehettin tinchliqperwer kélidu, hemde térrorchiliqni qollimaydu, uning eksiche térrorchiliqni eyibleydu. Bezi ziyaliylargha oxshash u Wahabilargha «térrorchiliqni teshebbus qilidu» dégen qalpaqni kiydürmeslik kérek. Uning eksiche, biz köp sandiki Wahabilarning térrorizmgha étiraz bildürüshidin paydilinip, Wahabizmning térrorizmni tarqitidighan siyasiy we militant wariyantining teshwiqatlirining tesirini ajizlashturushimiz kérek. Bir Ehli Sünne nuqtisidin qarighanda, bu hergizmu bizning Wahabilar bilen bolghan étiqad we ibadet jehettiki perqlirimiz, hemde tinchliqperwer Wahabilarning ikki-qutupluq we bezide radikal közqarashlirini epu qiliwétish bolidu, dégenlik emes. Undaq bolushidin nahayitimu yiraq.

Emma, hazirqi téximu muhim mesile térrorizm mesilisi bolup, Wahabizm bilen bashqa shekildiki Selefizmning militant ashqunluqlirigha zerbe bérishte, Ehli Sünne Islam bilen tinchliqperwer Wahabilarning köpinchisi bir septe turup küresh qilalaydu.

Eng axirqi nuqta, din bilen idé’ologiyining ashqunlarche chüshendürülüshi térrorizmni wujudqa keltüridighan köpligen amillar ichidiki peqet ikki amildinla ibaret. Térrorizm üstide élip bérilghan saghlam analiz térrorizmning seweblirini hergiz mushu ikki amilghila chüshürüp qoymasliqi kérek. »

Zubeyir Qemerning maqalisidiki mezmun mushu yerde axirlashti. Men tordashlardin munu ikki jümle sözni este ching tutushini ümid qilimen:

«Wahabilarning köpinchisi siyasettin yiraq turidu, asasiy jehettin tinchliqperwer kélidu, hemde térrorchiliqni qollimaydu, uning eksiche térrorchiliqni eyibleydu.»

«Wahabizm bilen bashqa shekildiki Selefizmning militant ashqunluqlirigha zerbe bérishte, Ehli Sünne Islam bilen tinchliqperwer Wahabilarning köpinchisi bir septe turup küresh qilalaydu.»

4. Axirqi Söz

Köpinche tordashlarning hazirghiche diqqet qilip kéliwatqinidek, men özümning Wahabi heqqidiki maqalisining menbesi heqqide izchil türde qoshumche uchurlarni inkas sheklide yollap kéliwatimen. Bundaq qilishimdiki seweb, tordashlarni toghra uchur bilen teminlesh, hemde maqalining menbesining aptorlirigha naheqliq, adaletsizlik we uwal qilip qoymasliq. Méning eng axirqi ümidim, Téhran gézitidiki mezmun bilen Zubeyir Qemerning maqalisidiki mezmun heqqide Yasir Qazining pikrini biwasite élip, uni tordashlargha eynen yetküzüsh. Men mushu meqset bilen Yasir Qazigha ikki qétim uchur yollidim. Emma, uningdin téxi jawab kelmidi. U bir imam, sheyx, ikki aliy mektepning proféssori, we Amérikida 21 shöbisi bar, chet elde 10 dek shöbisi bar bir aliy mektepning oqutquchilar bashqarmisining mudiri bolghachqa, hemde toxtimay u yer, bu yerlerge bérip léksiye sözleydighan bolghachqa, uning küni bek aldirash ötidighanliqigha gep ketmeydu. Yasir Qazi mushu aldimizdiki 11-Aprél küni Norwégiyining eng shimalidiki bir meschitke bérip, Jüme namizigha qatnishidiken, hemde bir léksiye sözleydiken.

Men Yasir Qazining léksiyilirini anglash jeryanida téxi tünügün mundaq bir ishni bildim: U özining doktorluq dissértatsiyisi üchün élip barghan tetqiqat Ibin Teymiyeh üstide iken. U özining léksiyilirining biride Ibin Teymiyehni tilgha élip, «Ibin Teymiyeh öz gépide ching turush bilen dang chiqarghan» dégen’ge oxshash bir jümle sözni qilip ötüp ketti. Men kéyinche u léksiyining mezmuninimu tonushturimen. Démek, Yasir Qazi Ibin Teymiyehni Yali Uniwérsitétida tetqiq qilghan bolghachqa, uning Ibin Teymiyehge adil we ilmiy halda baha béreleydighanliqini jezmleshtürüshke bolidu. Men bu jehettiki ishlardin qérindashlarni waqti-waqtida xewerlendürüp turimen.

Yasir Qazi Amérikining Ténisi shtatida, men bolsam Kaliforniye shtatida bolup, ariliqimiz bir qanche ming kilométir kélidu. Eger u manga yéqinraq yerde bolghan bolsa, men uning hemme léksiyilirini biwasite anglashqa tirishqan bolattim. Xudayim buyrusa manga uning bilen bir munasiwet ornitish nésip bolar.

Qoshumche Mezmun: Zaman Axirining Bir Belgisi Heqqidiki Yéngi Xewer

2014-yili 2-Aprél küni En’gliyining media shirkiti BBC alimlarning Se’udi Erebistan qumluqining otturisidin buningdin 325000 yil burun mewjut bolup, kéyin yoqap ketken bir xil pilning nahayiti chong chishidin birini bayqighanliqini xewer qildi. Mushu munasiwet bilen Yasir Qazi özining «Facebook» tiki uchur témigha töwendiki uchurni chiqirip qoydi. Bu bir qiziqarliq téma bolghachqa, bu xewerni Uyghur diyaridiki qérindashlargha öz waqtida yetküzüp qoyush meqsitide, men uni mezkur maqalige kirgüzüp qoydum:

«Peyghembirimiz (Muhemmed Sellelahu Eleyhi Wesellem) mundaq perez qilghan: Qiyamet künining belgilirining biri, Ereb zéminining yéshilliq bilen deryalargha qaytishi (buni hezriti Muslim özining Sehih (Saheeh) hediside teswirligen) bolup, u zémin qedimki bir zamanlardimu shundaq idi. Erebler Ereb zéminining qedimki bir zamanlarda kishini meptun qilidighan tüske ige we munbet tupraq bolup, uningda deryalarningmu mewjut bolup baqqanliqini oylap baqmighan bolghachqa, ular üchün bu bir heyran qalarliq xewer bolushi mumkin. Bu xewer qedimki bir zamanlarda Ereb qumluqining bir kishini meptun qilidighan yéshil we zor miqdardiki süyi bar bir zémin ikenlikini körsitip béridu. Démek, bu ishta Allah bilen uning elchisi heqni sözligen.»

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

Paydilinish matériyalliri:

[1] Violence & hatred towards Shi'a. Dr. Yasir Qadhi, Sept. 1, 2013.

https://www.youtube.com/watch?v=Hg6CTlIkNZU

[2] Bilimxumar, «Ghayini ré’alliqqa aylandurushning sirliq qanuniyiti». 2011-yili 2-Yanwar.

[3] http://zubairqamar.com/2014/02/18/wahhabism-understanding-the-roots-and-role-models-of-islamic-fanaticism-and-terror/

[4] Tusk clue to Saudi desert's green past, April 2, 2014

http://www.bbc.com/news/world-middle-east-26841410

Resimler: Yasir Qazining 2013-yili 1-Séntebir künidiki léksiyisining bir qanche körünüshliri

Wheelchair