Erkin Sidiq: Sünni Islamdiki Wahabi we Selefi Heriketliri

Sünni Islamdiki Wahabi we Selefi Heriketliri

Erkin Sidiq

2014-yili 3-ayning 27-küni

http://bbs.bagdax.cn/thread-24031-1-1.html

http://bbs.izdinix.com/thread-57737-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-121580-1-1.html

Men Ürümchidiki aliy mektepte oquwatqan 80-yillarning bashlirida, biz özimizning étnik kimlikini Honlar bilen Türklerge baghlap chüshinettuq. Din jehette Uyghurlarning Sünni Islamgha tewe ikenlikila tekitlinip, özimizni bashqa birer mez’hep yaki guruhlargha baghlaydighan, bashqa bir guruhning yolini tutidighan ishlarni men anglap baqmighan idim. Men özümning aldinqi bir qanche parche maqalisige chüshken inkaslardin, yéqinqi yillardin buyan Uyghurlarning diniy ishlirida bir qisim özgirishler yüz bérip, bir qisim yéngi hadisiler wujudqa kéliwatqanliqini bayqidim. Bu özgirishlerning bir qismi ademni nahayiti xushal qilidu, yene bir qismi bolsa ademni nahayiti ensiritidu. Men aldinqi maqalemde bezi Wahabi yüzlinishige tewe nersilerning Uyghur diyarida bash kötürüp qéliwatqanliqidin qattiq chöchügenlikimni we nahayiti ensirigenlikimni tilgha élip öttüm. Uyghur diyarida yüz bériwatqan bezi ishlar ademni heqiqetenmu échinduridu. Mesilen, Wahabi herikiti 18-esirde peyda bolghan bolup, shuningdin kéyin Wahabilar qeghez pul ishlitishni chekligen. Emma Wahabilar 1951-yili yéngi petiwa chiqirip, qeghez pul ishlitishke bolghan cheklimini bikar qilghan. Biraq, bezi Uyghur mollilar hazir, yeni bügünki künde, «qeghez pul ishlitish haram» dep petiwa chiqiriwétiptu. Uyghurlar qaysi dewrge qaytmaqchi? Bu ish sizni ensiretmemdu? Menmu bilimen, bundaq ishlar hazir bir omumliship ketken ishlar emes, ayrim hadisiler. Emma, bezide ayrim hadisiler sel qarilidiken, u bir chong balayi’apetke élip bérishi mumkin.

Men yéqinda torlargha «Honlarning dahiysi Attila we Attila’izm» dégen bir parche burun yazghan maqalini chiqirip qoydum. Uninggha inkas qayturghan oqurmenlerning ichidiki bir qérindishimiz Attilaning töwendiki sözlirige diqqet qiliptu: « Hemmidin muhimi, her bir Honda sadaqetmenlik bolushi kérek. Pikir ixtilapining hemmisi sadaqetsizliktin dérek bermeydu. Eger bir Hon öz qebilisining eng muhim menpe’eti üchün séning pikringge qoshulmaydiken, sen uning sözige qulaq sélishing kérek. Yene bir tereptin, eger bir Hon öz qebilisining menpe’etige qarimu-qarshi bolghan ishlargha aktip halda qatnishidiken, yaki bashqilarni ashundaq qilishqa ündeydiken, bu sadaqetsizlik bolidu. Bundaq Honlar, meyli ular jengchi bolsun yaki qebile bashliqi bolsun, eng téz sür'ette yoqitilishi kérek. Ularning sadaqetmen Honlargha tesir körsitish we ularning iradisini boshitish iqtidari bir xil yuqma késelge oxshaydu. Sadaqetsiz heriketler we pozitsiyilerni özgertkili bolmighan ehwal astida, ichimizdiki biz qiliwatqan ishlargha nisbeten «héch bir qimmiti yoq ishlar» dégen pozitsiyide bolidighan, hemde u ishlarni aghduruwétishni oylaydighan ademlerni qattiq chare bilen közimizdin ghayib qilishimiz kérek.»

Méning mezkur maqalini yézishtiki meqsitim hergizmu aldi bilen Wahabichilargha «yaman» dégen qalpaqtin birini kiydürüp, andin uni ispatlap chiqish emes. Hergizmu Wahabi éqimigha tewe nersilerning hemmisi yaman, démekchi emesmen. Méning meqsitim pakitlarni otturigha qoyup, Wahabi heqqide bir omumiy chüshenche bérish. Islam dini ichidiki her xil éqimlar ichide, étiqadni qandaq élip bérish mesiliside Wahabining bezi ésil teripimu bar idi. U bolsimu Wahabilarning Islamni chüshinishni biwasite Qur’andiki tékistler bilen peyghembirimizning telimati asasida élip bérishni telep qilishidur. Mana bu Wahabining Uyghurlarni we bashqa Wahabi herikitige kirgen Musulmanlarni eng jelp qilghan teripidur. Bu yerdiki gep, yuqiriqi yaxshi nersining qanchilik derijide rast ikenlikidur. Eger u rast bolsa, néme üchün pütün dunyadiki dangliq Islam dini alimlirining mutleq köp qismi Wahabizmgha qarshi turidu? Néme üchün ular Wahabizmgha «Islam medeniyiti duch kelgen eng chong tehdit» dep qaraydu? Wahabizmning biz bilmeydighan zadi yene qandaq terepliri bar? Mezkur maqalida men ene shundaq so’allargha jawab bérip ötimen.

Men bu qétim körgen bezi ishenchlik matériyallarda ashkarilinishiche, Wahabizmni peyda qilghan kishiler En’gliyining quli bilen Qur’anning bir qisim yerlirini özgertken. En’gliyining bundaq qilishidiki meqsiti, Muhemmed Eleyhissalamning Musulmanlar qelbidiki tesirini yoq qilish iken. Musulmanlarning qelbidin Muhemmed Eleyhissalamning tesiri öchti, dégenlik, némidin dérek béridu? Bu heqte siz özingiz oylinip béqing. Wahab guruhini iqtisad bilen teminlep, siyasiy jehettin izchil yölep kelgen Se’ud a’ilisi 1750-yilliridin bashlap taki 1-dunya urushida Osmanli Impériyisi aghdurulghuche En’gliyidin ma’ash alghan iken. Izchil türde En’gliye bilen hemkarliship, Musulmanlarning asasiy éqimigha xa’inliq qilip kelgeniken. Bezide hetta heqiqiy Musulmanlar üstidin qanliq qirghinchiliq élip barghaniken. Men bu heqte maqalining kéyinki qisimlirida yene azraq toxtilimen.

Étiqadni qandaq élip bérish mesilisidin bashqa, Wahabi herikitining Uyghurlar jem’iyitige yaman tesir élip kéliwatqan, Uyghurlarni barghanséri yaman teqdir terepke yéteklep kétiwatqan tereplirimu bar. Uning biri Wahabining zamaniwiliqqa maslishalmasliq, hazirqi zaman Musulmanliri duch kelgen mesililerni bir terep qilalmasliq mesilisi. Yene biri bolsa Wahabigha tewe Musulmanlar bilen uninggha tewe bolmighan asasiy éqimdiki Musulmanlar we bashqa barliq Musulman emes kishiler otturisidiki munasiwette ilmiy we medeniyetleshken insanlargha xas yol tutalmasliq mesilisi. Wahabining bu terepliri hazir pütün Musulman dunyasining obrazini xunükleshtürüwatidu. Islam medeniyitining normal dawamlishishigha nahayiti éghir derijide selbiy tesir körsitiwatidu. Shu sewebtin hazir Sünni Musulmanlar, Shi’e Musulmanlar, bashqa Musulmanlar, Xristi’anlar, Yehudiylar, we dunyadiki bashqa xelqlerning hemmisi Wahabizmdin nahayitimu ensirewatidu. Wahabilardin bashqa Musulmanlarning hemmisi Wahabizmgha nisbeten «Islam medeniyiti üchün eng chong tehdit» dep qarawatidu.

Wahabidin bashqa, hazir dunyada uning bir yéqin «dosti» bolghan «selefi éqimi» mu mewjut bolup, bu éqim mundaq 2 alahidilikke ige: (1) Selefi éqimining ichide yene nurghun guruhlar bar. Mesilen, qoralliq küreshni teshebbus qilidighanlar, tinchliqperwerler, siyasiydin yiraq turidighanlar, we siyasiygha kirishni teshebbus qilidighanlar qatarliqlar. Kéyinkisining bir misali hazir Misirda mewjut bolup turuwatqan «Musulmanlar qérindashliq teshkilati» (Muslim Brotherhood) din ibaret. Méning bilishimche hazir bir qisim Uyghurlar Wahabini yaqlash terepdari iken. Méning perizimche bu Uyghurlar heqiqiy Wahabizmning néme ikenlikini toluq bilmesliki, hemde Selefi éqimidiki bir qisim yaxshi nersilerning tesirige uchrighan bolushi mumkin. Men barliq qérindashlarni hazir Uyghurlarning dini saheside tutqan yolining néme yol ikenliki, Wahabi bilen Selefining qandaq yaxshi terepliri barliqi, hemde qandaq ziyanliq we xeterlik tereplirimu barliqi heqqide bir qisim chüshenchilerge ige qilish üchün, mezkur maqalida Wahabi bilen Selefi heqqide qisqiche chüshenche bérip ötimen. Méning nishanim bir pütünley biterep meydanida turup, Wahabi we Selefini qisqiche tonushturush. Men mezkur maqalida mushu nishan’gha yétish üchün eng zor tirishchanliqlarni körsitimen.

Men resmiy mezmunni bashlashtin burun, oqurmenlerdin töwendiki bir ishqa diqqet qilip qoyushini ötünimen. U bolsimu Islamdiki oxshimighan mez’hep we guruhlar mesilisi. Men Islamda hazir mewjut bolup turuwatqan her xil mez’hep we guruhlarning bölünüsh ehwalini özümning «Hazirqi zaman Musulman elliri qandaq shekillen’gen?» dégen maqaliside 9-resim arqiliq bir qétim körsitip qoyghan idim. Oqurmenler uninggha qanchilik diqqet qildi, uni bilmeymen. Ashu resim we mezmun mezkur maqale bilenmu zich munasiwetlik bolghachqa, men u resimni bu yerge 1-resim qilip qisturup qoydum. Bu resimde oxshimighan mez’hep we guruhlarning ismi In’glizche bérilgen bolup, men qulidin kélidighan we qilishni xalaydighan qérindashlardin birsining bu resimni Uyghurche qilip ishlep, torgha yollap qoyushini ümid qilimen. Uyghur Latinche Yéziqini yaki In’glizchini bilidighan qérindashlar bu resimni asasiy jehettin körüp chüshineleydu. Gerche Wahabi we Selefilar Sünni Islamning bir terkibiy qismi bolsimu, bu 2 isim töwendiki resimde yoq. Bundaq bolushidiki seweb, bir top Musulmanlar bir ayrim diniy mez’hep yaki diniy guruh bolup étirap qilinishi üchün, ularning té’ologiyisi bashqa Musulmanlarningki bilen tüptin perqlinishi kérek. Té’ologiye bolsa Xuda uqumi we diniy heqiqetning mahiyiti toghrisidiki sistémiliq we ratsi’onalliq (muwapiq) chüshenchilerdin ibarettur. Wahabi bilen Selefi Sünni Islam ichidiki siyasiy heriketler bolup, ular ayrim té’ologiyige wekillik qilmaydu. Shunglashqa ular ayrim diniy mez’hep yaki ayrim diniy guruh bolup hésablanmaydu. Töwendiki resimde körsitilginidek, hazir Islam dini Sünni bilen Shi’edin ibaret ikki chong mez’hepke bölünidu. Uning ichide Sünni yene 4 tarmaq mez’hep yaki guruhqa, Shi’e bolsa 15 guruhqa bölünidu. Musulmanlarning bundaq köp böleklerge parchilinip kétishi Musulmanlar üchün bir xil paji’e. Emma bundaq ish Muhemmed Eleyhissalam dewridin tartipla meydan’gha kelgen. Musulmanlar ichidiki bir guruhning bashqa guruhlargha qandaq mu’amile qilishi kérekliki hazir Musulmanlar duch kelgen muhim bir mesile bolup, bu mesile Uyghurlar üchünmu mewjut. Yalghuz ula emes, Uyghurlarda dinchilar bilen penchiler, we dinchilar bilen milletperwerler otturisidimu bölünüshler mewjut. Men bu mesile üstide kéyinche bir ayrim témida toxtilishim mumkin. Bashqa Musulmanlargha we bashqa dindikilerge tutqan pozitsiye mesilisi Wahabichilarni bashqilardin perqlendürüp turidighan bir muhim amil bolup, men oqurmenlerdin mezkur maqalini oqush jeryanida ashu nuqtighimu alahide diqqet qilip qoyushini ümid qilimen.

1-resim: Musulmanlarning hazirqi 2 chong mez’hep we nurghun kichik guruhlargha bölünüsh ehwali.

Men bu qétim paydilinidighan asasliq matériyal «Amérika Sünnet Fond Jem’iyiti» (As-Sunnah Foundation of America) [1-2] ning tor bétige qoyulghan, témisi «Wahabizm: Radikal Islamning yiltizi bilen örnikini chüshinish» dep atalghan bir ilmiy maqale [3]. Bu fond jem’iyiti 1997-yili Amérikidiki eng nopuzluq Islam teshkilati bolghan «Amérika Aliy Derijilik Islam Mejlisi» bilen bir waqitta qurulghan bolup, u Islam étiqadini birlikke keltürüsh yolida ish élip baridighan bir telim-terbiye teshkilati iken [2]. Men bu maqalida bashqa menbelerdinmu bir az paydilinidighan bolup, u menbelerning uchurlirini maqalining axirida toluq bérimen. Yuqiridiki maqale bir doktorluq dissértatsiyisi sheklini alghan uzun maqale bolup, men uning mezmunini qisqarttim, hemde uning mezmunlirini mezkur maqaligha maslashturup qaytidin orunlashturdum.

1. Wahabining Yiltizi: 644-661-Yilliridiki Xawarijlar

Wahabining qandaq peyda bolghanliqini chüshinish üchün, Wahabilargha ülge bolghan bir qisim tarixiy weqelerge qarap chiqishqa toghra kélidu. Ashundaq weqelerning eng deslepkisi Xawarijlar herikitidur. Muhemmed Eleyhissalamning hemrahliridin bolghan hezriti Osman bilen hezriti Eli (peyghembirimizning küy’oghli) ning waqtida, hezriti Eli öz ixtiyarliqi bilen shu waqittiki Demeshiqning hakimi Mu’awiye bilen xelipilik mesiliside kélishtürmichi bolup xizmet qildi. Bir top kishiler hezriti Eli bilen Mu’awiye we ularning egeshküchiliri qilghan bu ishni «hörmetsizlik» dep eyiblep, bu ishta eng yuqiri nopuzgha ige bolghini ular emes, belki Qur’an dep qaridi. Hemde shu waqittiki Musulmanlar jem’iyitidin ayrilip chiqip ketti. Bu guruh kishiliri «xawarijlar» yaki «xawarij qozghilangchiliri» dep atilidighan bolup, bu söz «chiqip ketken kishiler» dégen menini bildüridu. Xawarijlar Islam tarixida yüz bergen eng deslepki qarighularche egeshküchiler (fanatics) bolup hésablinidu. Xawarijlarning yétekchisining ismi «el-Tamimi» (Dhu’l-Khuwaysira al-Tamimi) bolup, bezi heqiqiy (orthodox) Sünni Islam ziyaliysining déyishiche, Tamimi öz köz-qarashlirini Muhemmed Eleyhissalamning sözliridinmu üstün qoyghan. Banu Xenife (Banu Hanifa) qebilisidiki Musaylima (Musaylima the Prevaricator) özini «peyghember» dep atap, özini Muhemmed Eleyhissalam bilen oxshash orun’gha qoyuwalghan bolup, uning yurtdishi Nafi ibn el-Ezraq (Nafi ibn al-Azraq) bash bolup élip barghan Xawarijlar heriketliride minglighan Musulmanlar öltürülgen.

Xawarijlarning hezriti Eli bilen Mu’awiyeni «hörmetsizlik qilish» gunahi bilen eyibliginige oxshash, kéyinche Wahabilarmu Sünni Musulmanlar bilen Shi’e Musulmanlarni hörmetsizlik gunahi bilen eyiblidi.

2. Wahabilarning Örniki -- Ibin Teymiyeh (1263-1328)

Wahabizmning qurghuchisigha ülge bolghan yene bir kishi Ibin Teymiyeh (Ibn Taymiyyah, 1263-1328) bolidu. Teymiyeh bir qisim eqide we ibadet mesililiride Sünni Islamning asasiy éqimidin chetnigen bolup, shuning bilen u Musulmanlar jem’iyitide toqunush peyda qilidighan bir dangliq zatqa aylandi.

Teymiyeh bir qisim kishilerning könglide, bolupmu yash islahatperwer inqilabchilar ichide «deslepki pak Musulmanchiliqni heqiqiy türde saqlap qalghan kishi» dégen namgha érishti. Heqiqiy Sünnilerning mutleq köp qismi bolsa uni «eyibleshke tégishlik islahatchi» (bid’ah) yaki «azghun», dep eyiblidi. Yene beziler bolsa uni «kuppar» (kufr) dep eyiblidi. Teymiyehning Sünniler ichide toqunush peyda qilghan we Sünnilerge qarshi chiqqan bir qatar idiyiliri bar bolup, ular Süriye bilen Misirda cheklendi. Emma bashqa Musulman zéminlirida mexpiy halda tarqilip yürdi. Töwendikisi Teymiyeh otturigha qoyghan bir qisim qarash we dégen bir qisim sözler:

--Allah melum bir yaritilghan shekilge ige, dep qarash (attributed God with created attributes)

--Yaritilghan nersiler menggü Allah bilen bille mewjut bolup keldi, dep qarash (created things existed eternally with Allah)

--Dini ziyaliylarning ajrishish toghrisidiki birlikke kelgen qararigha qarshi turush

--Heqiqiy Sünnilerning tawassul (tawassul) ni yolgha qoyushigha, yeni bir ölüp ketken teqwadarni kélishtürgüchi yaki otturidiki wasite qilip, Allahtin bir nerse tilishige qarshi turush

--Dozaxta kishilerning azablinishi menggü dawamlashmay, melum waqittin kéyin toxtaydu, dep qarash

--Allaning peqet özila bilidighan bir cheklimisi bar, déyish (Allah has a limit (hadd) that only He Knows)

--Allah bir text (al-Kursi) te olturidighan bolup, Muhemmed peyghember üchün özining yénidiki yerni élip qoyghan, déyish

--Muhemmed peyghemberning qebrisini tutush köp xudagha ishinish (polytheism, shirk) bilen oxshash, dep qarash

--Muhemmed peyghemberning qebrisining qéshigha bérip, Allahtin bir yaxshiraq salahiyet tileshni eyibleshke tégishlik ijadiyet (reprehensible innovation), dep qarash

--Allah yerge chüshidu, déyish, hemde uni özi Musulmanlargha xutbe bérip, munberdin chüshken waqittiki ehwal bilen sélishturush

--Birla Allahqa sejde qilishni «Tewhid el-rubbiya» (Tawhid al-rububiyya) bilen «Tewhid el-uluhiya» (Tawhid al-uluhiyya) din ibaret ikki qisimgha ayrighan bolup, selef teqwadarliri hergizmu undaq qilip baqmighan

Teymiyeh Mongghullar Baghdatni bulap, 1258-yili Abbasiylar Impériyisini boysundurghan chong qalaymiqanchiliq mezgilide yashidi. 1303-yili Mamluk sultani uni bir petiwa chiqirip, Mongghullargha qarshi jihad qilishni qanunlashturushqa buyruq berdi. Mongghul padishahi Maxmud Ghezen (Mahmoud Ghazan) 1295-yili Islamni qobul qilip Musulman bolghanidi. Emma, Teymiyeh üchün Mongghullarning Islam qanunlirining hemmisini toluq ijra qilmighanliqi, hemde Mongghullarning «kapirliq» hésablinidighan Yasa qanunini ijra qilghanliqi ularni qanunluq yoqitish nishani qilip qoydi. Shuning bilen jihad yolgha qoyulup, Mongghullarning Süriyige bolghan tehditi yoqitildi. Wahabilar bilen Selefiler taki bügünki kün’ge kelgüche Maxmud Ghezenni kapir hésablaydu. Emma, heqiqiy Sünni Musulmanlar bolsa Maxmud Ghezenni «Musulman» dep medhiyileydu.

Teymiyeh bilen Wahabilarning nurghun ishlardiki meydani oxshash. Emma, qismen perqlermu bar. Mesilen, Teymiyeh Sopizmni bir qanunluq Islam ilmi, dep qobul qilidighan bolup, heqiqiy Sünni Musulmanlarmu hem shundaq qilidu. Emma Wahabilar uninggha «bir eski ijadiyet» dep, uni pütünley ret qilidu. Teymiyeh bilen heqiqiy Sünni Musulmanlar Muhemmed Eleyhissalamning tughulghan künini xatirileshni qanunluq, dep hésablaydu, emma Wahabilar bolsa uningghimu «eyibleshke tégishlik ijadiyet» dep qarap, uni pütünler bikar qilish yolini tutidu.

1326-yili Henefiy, Henbeli, Malikiy we Shafi’iydin ibaret 4 Sünni mez’hipige tewe bolghan 4 neper heqiqiy Sünni Islam sotchiliri birlikte bir petiwa chiqirip, Teymiyehni türmige qamashqa höküm chiqardi. Bu 4 Sünni Islam mez’hipi bügünki kün’giche mewjut bolup, mushu ishning özila Teymiyehning terghib qilghini ashu 4 Sünni mez’hepler wekillik qilghan heqiqiy Sünni Islam telimatliri emeslikini ispatlaydu.

3. Wahabichilarning Peyda Bolushi

«Wahabizm» dégen söz uning qurghuchisi Muhemmed Ibin Abdul-Wahab (Muhammaed Ibn Abdul-Wahhab, 1703-1792) ning ismidin kelgen bolup, uning yiltizi hazirqi Se’udi Erebistan’gha bérip tutishidu. Bu yerdiki «Se’udi» dégen söz «Se’ud» dégen ademning ismidin kelgen bolup, uning tarixi mundaq:

Ereb yérim arilirigha tarqalghan uruqdashlarning ichidiki birsining ismi Se’ud bolup, ular hazirqi Se’udi Erebistanning paytexti Riyad shehirige yéqin bolghan Nejd rayonidiki ad-Diriyah yézisida yashaytti. Ular tériqchiliq bilen shughullinip, san jehettin tedrijiy halda köpiyip, kéyin Se’ud tebiqisi bolup shekillendi. Gerche ular asasen öz aldigha ayrim yashighan bolsimu, ular hergizmu impériye qurghuchilardin emes idi.

Wahab bolsa Banu Tamim qebilisidin bolup, u Nejdning Uyeyne (Uyayna) mehellisidiki bir teqwadar a’ilide tughuldi, hemde shu yerde ösüp chong boldi. U Islam bilimlirini öginish üchün Uyeynedin ayrilip, seper qildi. U Mekke, Medine, Iraq we Iranlargha bérip, oxshimighan oqutquchilardin bilim aldi. U oqup bolup yurti Uyeynege qaytip kélip, yurtidiki kishilerge öziche «eng pak Islam» dep qarighan din boyiche telim berdi. Emeliyette uning élip barghini en’eniwi Sünni Islamgha qaratqan rehimsiz hujumlar idi. Wahab bilen Se’ud birlishiwélip, özlirining neziridiki «köp xudaliq Musulmanlar» (polytheists) gha qarshi jihad qildi.

Wahabning Medine we bashqa jaylardiki burunqi oqutquchiliri uning Sünnilerge qarshi Wahabiche eqidisidin xewer tépip, Musulmanlargha Wahabtin yiraq turush heqqide agahlandurush berdi. Wahabning öz dadisimu uninggha qarita barliq Musulmanlarni agahlandurdi. Wahabning bir tughqan inisi Sulayman eyni waqittiki heqiqiy Sünni ziyaliylirining biri bolup, u «Wahabilargha reddiye béridighan muqeddes chaqmaqlar» (Divine Lightnings in Refuting the Wahhabis) dégen kitabni yézip, Wahabqa reddiye berdi.

Wahabning «Allabning birliki heqqide» (Book of Unity of God) dep atilidighan bir kitabi bar bolup, u dunyadiki Wahabilar arisida keng tarqaldi. Emma heqiqiy Sünni ziyaliylar bu kitabqa nisbeten meyli mezmun jehettin bolsun yaki uning tüzülüshi jehettin bolsun uningda héch qandaq ziyaliyliq yoqluqini otturigha qoydi.

Nejd anche muqeddes emes bir jay bolup, hazirghiche Musulmanlargha ish térip béridighanlar bir qeder köp chiqqan yer bolup hésablinidu. Ashu jaydin chiqqan, özlirini «peyghember» dep atiwalghan kishilerdin Musaylima qatarliq 4 adem bar. Dangliq xawarij qozghilangchilirining bir qismimu Nejdtiki Banu Tamimdin chiqqan.

Se’ud aldi bilen öz qebilisining Wahabilirini bashlap, Nejdning barliq kent-yéziliridiki «köp xudaliq yarimaslar» dep qaralghan kishilerni tazilash herikiti élip bardi. Ular qebriler we bashqa nersilerni chéqip, özining qoshunini tedrijiy chongaytip, 1765-yiligha kelgende Nejdtiki kishilerni asasen «Wahabizm» dégen bayraq astigha yighip boldi. Wahabizmchilar élip barghan hujum bilen jihad 1765-yili Se’ud ölgendin kéyinmu toxtimidi. Se’udning oghli Abdul’eziz bir tewrenmes we rehimsiz qoshunni bashlap, yéngi zéminlar gha qaratqan jihad urushlirini toxtatmidi. Ular 1773-yili Riyadni ishghal qildi. Wahab 1772-yili ölgen bolsimu, uning 4 oghli Se’udlar a’ilisi bilen birliship Wahabizmni tarqitishni toxtatmidi. 1801-yili, 10 ming kishilik Wahabi armiyisi 6000 töge bilen Iraqning Kerbala shehirige hujum qilip kirdi (Kerbala Baghdatning gherbiy jenubidiki Baghdattin 100 kilométir yiraqliqtiki yerge jaylashqan). Sheherge kirgendin kéyin ular 8 sa’et qirghinchiliq élip bérip, yerlik ahalidin 5000 ademni rehimsizlerche chanap öltürdi. Ular yene Muhemmed Eleyhissalamning newrisi hezriti Imam Hüseyinning qebrisini éghir derijide buzup, sheherni bulap, nahayiti qattiq weyran bolghan sheherdin 200 tögige yüklen’gen mal-dunya bilen ayrildi. Bu chong qirghinchiliq Sünni we Shi’e Musulmanlarning qelbide epu qilishqa bolmaydighan derijidiki ghezep bilen öchmenlikni wujudqa keltürgen bolup, ular mushu ish munasiwiti bilen Wahabilargha taki bügünki kün’ge kelgüche qattiq lenet oquydu. Shi’e Musulmanlar Imam Hüseyinni eng ulugh zatlarning biri, uning qebrisini bolsa yer sharidiki eng muqeddes jaylarning biri hésablaydu. Hazir her yili minglighan Shi’eler hezriti Hüseyinning qebrisige kélip, uning wapat bolghan künini xatirileydu. Wahabilar Shi’elerning ashundaq lenetlirige perwa qilip qoymaydu. Uning eksiche, ular Sünniler bilen Shi’elerning tawassul bilen tabarrukni yolgha qoyghanliqigha «muqeddes nersilerge bihörmetlik qilish» dégen qalpaqni kiydüridu. Gerche Wahabilar özlirini «Sünniler» dep hésablisimu, ularning bu ishliri hergizmu ularning Sünnilerge tewe ikenlikini körsitip bermeydu.

4. Wahabilarning Peyda Bolushigha En’gliyining Qoshqan Töhpisi

Men bu qétim mezkur maqale üchün matériyal izdesh jeryanida, Iranning In’glizche chiqirilidighan «Téhran Dewr Géziti» (Tehran Times) ge 2013-yili 16-Iyun küni bésilghan bir parche maqalini uchritip qaldim. Bu gézit 1979-yilidiki inqilabtin kéyinla tesis qilin’ghan iken. U maqalining témisi «Wahabizm Islam medeniyitige bolghan bir chong tehdit» bolup [4], uningda töwendikidek mezmunlar bérilgen (qisqartilmisi):

En’gliye Ottura Sherqqe ewetken Xemfer ependi (Mr. Hempher) ning Eslimisi qatarliq nurghun tarixiy matériyallarning körsitishiche, Wahabizmni En’gliyining eyni waqitta mustemlike ishlirigha mes’ul bolghan «En’gliye Jenubiy Ishxanisi» wujudqa keltürgen. 1710-yili Jenubiy Ishxanigha mes’ul bolghan ministir (secretary of state) Misir, Iraq, Ereb Yérim Arili we Istanbulgha kespiy jasuslardin 10 kishini mangdurdi. Ularning wezipisi Musulmanlar arisigha majira uruqlirini térish we En’gliyining Musulman ellirige xojayinliq qilish hoquqi yürgüzüshning ünümlük usullirini tépip chiqish boldi. Bu 10 jasuslarning biri Xemfer bolup, u Osmanli Impériyisini ajizlashturush charisini tépish meqsitide Istanbulgha keldi. U özini «Muhemmed» dep tonushturup, bir Henefiy (Hanafi) ziyaliysi ötken Qur’an we sheri’et heqqidiki derslerni aldi. U Türk tili bilen Ereb tilini puxta öginip, London’gha qaytti. Ariliqta 6 ay ötkendin kéyin, u Besire (Basra) ge kélip, Ibin Abd El-Wahab bilen dost boldi. Xemfer Wahabdin paydilinip öz pilanlirini ishqa ashurup, eng axiri Wahabizmning mustemlikichiler mez’hipini qurup chiqti. Xemferning déyishiche, Wahab Musulman ziyaliyliri bilen ularning Qur’an bilen Sünnetni ijra qilishta tutqan yoligha qattiq narazi bolup, Islamgha nisbeten uni héch qandaq közge ilmasliq pozitsiyisini tutqan.

Islamning eng deslepki dewride, Muhemmed Eleyhissalam Islamda 73 mez’hepning peyda bolidighanliqi, ularning ichidiki 72 mez’hep yalghan bolup, qobul qilinmaydighan mez’hep bolidighanliqini mezmun qilghan bir perezni aldin’ala otturigha qoyghanidi. Hazir her xil mez’heptiki nurghun egeshküchiler peqet özlirining Islamgha bergen chüshendürüshi toghra bolup, heqiqiy Islamgha wekillik qilidu, dep qarimaqta. Elwette, hazir Islamning omumiy we tüp prinsiplirigha nisbeten pikir birlikige ige bolghan mez’heplermu bar, mesilen, Henefiy, Henbeli, Malikiy we Shafi’iy mez’hepliri. Bu mez’hepler héch qandaq mesile yoq halda birlikte yashap kétiwatidu.

Wahabizm omumen Se’udi Erebistanning ichidiki bir heriket. 1-dunya urushi bashlan’ghandin kéyin, Osmanligha qarshi urush qiliwatqan En’gliye Abdul’eziz Ibin Se’ud bilen diplomatik munasiwet ornitip, ikki terep 1915-yili «Darin Kélishimi» ge imza qoydi. Shuning bilen Se’ud Öyi (House of Saud) kontrolluqidiki zéminlar En’gliye qoghdaydighan zéminlar gha özgerdi. Abdul’eziz 18-esirde Ereb Yérim Arilining Nejd rayonini sorighan Muhemmed El Se’udning ewladi bolup, shundaqla Wahabizmni qurghan Muhemmed Ibin Abd El-Wahabning dosti idi. Öz qebilisi üchün Wahabizmni tallighan eng deslepki kishi Muhemmed El Se’ud idi.

En’gliye kélishimge emel qilip, Abdul’ezizge her ayda En’gliye pulidin 5000 Fond Stérling berdi, hemde uni nahayiti zor miqdardiki herbiy qoral-yaraq bilen teminlidi. Uninggha yardem qilip, ottura Ereb yérim arilini ishghal qilip, 1927-yilighiche Mekke bilen Medinenimu igiliwaldi. 1927-yili 20-May küni, London «Darin Kélishimi» ning ornigha «Jeddah Kélishimi» ni tüzüp, Se’ud changgiligha chüshürgen zéminlarning musteqilliqini étrap qildi. En’gliyining yéqindin yardemde bolushi bilen, 1932-yili 23-Séntebir küni hazirqi Se’udi Erebistan quruldi.

Shundaq qilip, En’gliye Ereb yérim arilida öz qoli bilen bir hakimiyet qurup, hakimiyetni özliridin ma’ash alidighan bir qorchaq bashliqqa tutquzup, Se’ud Öyining Wahabi idiyiliri bilen Osmanli Impériyisidin ibaret asasiy düshminini tarmar qilip, shu arqiliq öz menpe’itini qoghdidi. Abdul’eziz bolsa Se’ud Öyining uzundin buyanqi Ereb yérim arilini öz changgiligha kirgüzüsh ghayisini emelge ashurdi. En’gliye heqiqetenmu eng deslipidin bashlapla Abdul’ezizning ustazi bolup, kéyinche Se’udi padishahliri bu xil munasiwetni yoshurupmu olturmidi.

Wahabizmning tarixi yalghuz mushula emes. Muhemmed Eleyhissalam wapat bolghandin kéyinki Islamning eng deslepki dewridin bashlapla, nurghun kishiler Musulmanlarni parchilap, Muhemmed Eleyhissalamning Ehli el-Beyt (Ahl al-Bayt) tin ibaret barliq a’ile tawabi’atlirigha reddiye bérishke urundi. Wahabilar hazir yene shundaq ishlar bilen shughulliniwatidu, hemde Shi’e Islamning egeshküchiliri bilen ularning muqeddeslikige bihörmetlik qiliwatidu. Yeni, bashqiche qilip éytsaq, Wahabilar hazir tutqan yol bilen eng deslepki Islam dewride Umewiy (Umayyad) ler tutqan yol oxshash. U bolsimu Muhemmed peyghemberning pak a’ile tawabi’atlirining tesirini Islam medeniyitidin chiqiriwétish. Bu hetta Wahabilar bilen ularning qollighuchilirining eng axirqi nishanimu emes. Wahabilarning Muhemmed peyghemberning a’ile tawabi’atlirining tesirini Islam medeniyitidin taziliwétishtin meqsiti pütün Islamni ajizlashturup, Muhemmed peyghemberning jem’iyettiki tesirini yoqitiwétishtur. Wahabi herikitining mushundaq meqsiti barliqini ispatlaydighan asaslar bar. Wahabilarning bu sahede qiliwatqan ishlirining biri, Muhemmed peyghember a’ilisi heqqide selbiy tesir peyda qilish. Emeliyette bolsa Muhemmed Eleyhissalamning a’ilisi uning telimatlirigha eng yaxshi wekillik qilalaydighan kishilerdur.

Xemfer Wahabqa bergen tekliplerning ichide, Qur’andiki bir qisim ayetlerni chiqiriwétip, uning ornigha bashqa yalghan geplerni kirgüzüsh ishimu bar. Xemfer Wahabdin yene kishilerning Mekkige hej qilishqa bérishini tosush, we Mekkidiki Beytullahni chéqiwétishnimu teklip qilghan. Xemfer jem’iy 12 ishni teklip qilghan bolup, Wahab uning ichidiki 10 teklipni ijra qilghan, emma yuqiriqi 2 ishni ret qilghan. Sewebi, Wahab undaq ishlargha Musulmanlarning qarap turmaydighanliqini chüshen’gen. Xemferning pilani Islamning eng deslepki dewride bezi kishiler ishqa ashurmaqchi bolghan Ehli el-Beyt (Ahl al-Bayt) ni Islam medeniyitidin taziliwétish pilani bilen oxshash.

5. Wahabi bilen Selefining Munasiwiti

Wahabilar özlirini «heqiqiy Sünniler» dep ataydighan bolghachqa, Wahabizmni bilmeydighan kishiler uning heqiqiy Sünni Islam bilen bolghan perqini asanliqche perq ételmeydu. Hemme Wahabilar Sünni Musulmanlar bolup, hergizmu Sünni Musulmanlarning hemmisi Wahabilar emes. Eger siz Wahabilardin «Sen Wahabimu?» dep sorisingiz, ular derhalla «yaq» dep jawab béridu. Chünki, ular özliri ishinidighan we wekillik qilidighan nerse «eqidining pakliqi we yalghuz Allahnila hörmetlesh, peyghemberning dewridiki Islamni bügünki kün’giche dawamlashturup kelgen heqiqiy warischilar» bolup, bular Wahabilarningkidin perqliq, dep oylaydu. Özlirining «Wahabilar» dep chaqirilishini bir xil haqaret, dep hés qilidu. Ularni «Wahabilar» dep atash ular qobul qilghan Islam idiyisining Qur’an bilen Sünnettin ibaret Islamning ikki ulugh menbesidin emes, peqet «Wahab» dégen bir ademdin kelgenlikini bildüridu, dep chüshinidu. Ularning qandaq oylishidin qet’iynezer, ular egishiwatqan idiyiler heqiqiy Islam menbeliridin kelgen bolmastin, belki 1700-yilliridiki Wahabning Islamni xata chüshendürüshidin kelgen. Sünniler bilen Wahabilardin yüz örügen kishiler ularni heqiqiy Sünnidin perqlendürüsh üchün, ulargha «Wahabilar» dégen namni bergen.

Islam tarixida, Muhemmed Eleyhissalamgha hemrah bolup yashighan 1-ewlad Musulmanlar (yeni sahabiler) bilen uningdin kéyin ashu sahabilerning yolini tutqan 2- we 3-ewlad Musulmanliri qoshulup «Selef» (Salaf) dep atilidighan bolup, peyghembirimiz sahabilerni pütün Musulmanlar ichidiki eng ésil Musulmanlar, dep maxtighan idi. Waqit jehettin Seleflar dewri hijriye kaléndari bashlan’ghandin kéyinki, yeni 622-yilidin kéyinki 300 yil waqitni öz ichige alidu. Selef Musulmanliri étiqad qilghan din Islam dinining eng deslepki we eng pak sheklige wekillik qilghachqa, Selef muritlirining izidin méngish Selef dewridin tartip taki bügün’giche barliq Musulmanlarning arzusi bolup keldi.

Heqiqiy (orthodox) Sünni Musulmanlar özlirini Selef dewridin kéyin pak Islamni saqlap kelgen kishiler dep hésablaydu. Bundaq bolushtiki seweb, Selef dewridin kéyin, deslepki Musulmanlarning toghra Islam yoli dini ziyaliylarning nahayiti estayidilliq bilen tolghan, sistémiliq we métodologiyilik usulliri bilen saqlap qélindi, we kéyinki ewladlargha ötküzüp bérildi. Shunglashqa heqiqiy Sünni Musulmanlarning yiltizi Seleflargha tutishidighan bolup, eyni waqitta Seleflar étiqad qilghan toghra Islam hazir mewjut bolup turghan 1-resimdiki 4 Sünni Islam mez’hepliri teripidin namayan qilinmaqta.

Men bu yerde oqurmenlerge mundaq bir ishni eskertip qoyushni muwapiq kördüm: Men paydilan’ghan 3-nomurluq menbe bilen men mushu maqalining 9-qismida tonushturidighan Yasir Qazining sözliride matématikining ishlitilishi sel normalsiz iken. Yeni ular bir yerde «Selef Islamning deslepki 100 yilini yaki deslepki bir ewladni öz ichige alidu» dése, yene bir yerde «deslepki 300 yilni, yaki deslepki 3 ewladni öz ichige alidu» deptu. Shunglashqa men u yerdiki uchurlarni bir qanche qétim tekshürüp, bu ikkisidin qaysisini tallash heqqide yenila bir qarargha kélelmidim. Shunglashqa men oqurmenlerning bu ishtin xewer tépip qélishini ümid qilimen.

Özlirini heqiqiy Sünnilerdin perqlendürüsh, hemde özlirini Seleflerning warischiliri, dep körsitish üchün, Wahabilar özlirini «Selefiler» dep atiwalghan. Mushu arqiliq özlirini «heqiqiy Islamning sadiq egeshküchiliri» dep namayan qilmaqchi bolghan. Jughrapiyilik jaylishish ehwalidin élip éytqanda, Wahabilar peqet Se’udi Erebistanning ichidila mewjut bolup, Selefiler bolsa pütün Musulmanlar dunyasigha tarqalghan.

6. Wahabi-Selefilerning Heqiqiy Sünni Musulmanlar bilen Bolghan Perqi

Wahabi-Selefiler Sünnilerning ming yildin köprek waqittin buyan tutup kelgen yoli pütünley xata, dep qarap, Musulmanlarni ularning qelbide Selef dewridin bashlap mewjut bolup kelgen biperwaliq haliti (jahillliyya) din azad qilishni oylaydu. Bügün eger köp sanliq Sünniler intayin küchlük bolup, pütün dunyaning her bir bulung-puchqaqlirighiche sozulghan bir impériyini bashquruwatqan bolsimu, Selefiler üchün bu yenila bir meghlubiyet hésablan’ghan bolatti. Bundaq bolushning sewebi, Selefilerning neziride, bundaq bir siyasiy sistéma eyibleshke tégishlik ijadiyet (reprehensible innovation, bid’a) bilen kupparliqning asasigha qurulghan bolatti.

Selefiler hazirqi dunyadiki bir az sanliqlardur. Ularning neziride Islam tarixida bashtin-axir namayan qilin’ghan Islam heqiqitining mewjutluqi we küchi bulghinishning ipadisi bolup, Sünni Islam bu jehette Musulman Osmanli Impériyisidin kéyinki Yawropa zomigerlik hoquqining kötürülüshi bilen oxshash. Selefilerning neziride bu dunya kupparlar yashaydighan jay bolup, uninggha kapirlar hökümranliq qilidu, hemde uningda kapirlar yashaydu, shuning üchün hazir zorawansiz we zorawanliq wasitilerning hemmisidin paydilinip, bir atalmish dunyawi pak Islam sistémisini turghuzushni meqset qilghan islahat élip bérish zörüriyiti mewjut.

Heqiqiy Sünniler yerlikte yatqan bir teqwadar adem yaki birer nerse (tabarruk) ni otturidiki wasite qilip, Allahtin birer nersini tileydu, bu «tawassul» qilish dep atilidu, yaki üstige Qur’andiki ayetler yézilghan tumarlar bilen Allahtin panahliq tileydu. Emma Wahabilar bundaq ishlarni «shériklik qilish» dep eyibleydu. Wahabilarning neziride bir nersini wasite qilip Allahtin bir nersini tilesh ashu wasitige sejde qilghanliq bilen oxshash. Bu xil ehwal Muhemmed Peyghemberning qebrisige bérip, Allahtin bir nersini tiligen Musulmanlar üchünmu oxshash. Wahabilar ashundaq Musulmanlarnimu «peyghemberge sejde qilding» , dep eyibleydu, we bundaq ishlargha qet’iy yol qoymaydu. Mushu sewebtin Wahabilar «köp xudagha choqundi» dégen bana bilen Erebistanda nechche ming Musulmanlarni öltürüwetti.

Wahabilar heqiqiy Sünnilerni «köp xudaliq shirkler» dep eyiblesh bilen bille, ular özliri Allah turidighan bir jay bar, kélidighan bir yönilish bar, dep qaraydu.

Mesilen, Wahabi yazghuchisi Bilal Filips (Bilal Philips) mundaq dégen: «Allaning bedini yoq, emma u shekilsiz rohmu emes. Uning öz qedri-qimmitige mas kélidighan, ademler qet’iy körüp baqmighan yaki tesewwur qilip baqalmighan shekli bar bolup, uni peqet jennettiki kishilerla (ademlerning cheklimisi da’irisi ichide) köreleydu.»

Ölüp ketken Wahabi ziyaliysi Muhemmed Salih (Muhammad Saleh al-Uthaymeen) mundaq deydu: «Allahqa atalghan bir textning mewjutluqi u textte Allah özi olturuwatqanliqidin dérek béridu.»

Heqiqiy Sünniler Allaning yönilishliri bilen makanlirini pütünley inkar qilidu. Sünnilerning neziride, Allah bir makan’gha éhtiyajsiz halda hemme waqit mewjut bolup turghan bolup, bir makanni özi yaritip, andin u yerni özi üchün éliwalghan emes. Bu jehette Muhemmed Eleyhissalam we sahabilerning chüshenchisi bilen bashqa heqiqiy Sünnilerning chüshenchisi oxshash. Selef dewride yashighan ulugh ijtihatliq (mujtahid) Imam, Imam Ebu Xanifah (Imam Abu Hanifah) mundaq dégen: «Allaning cheklimisi yoq.» Heqiqiy Sünniler wekillik qilidighan idiye mana mushu.

Wahabi-Selefilerning her xil türliri bar bolup, ularning bir qismi bashqilirigha qarighanda ashqunluqni bekrek teshebbus qilidu. Ularning perqliri Musulmanlarning étiqadini teqwadar ejdadlarni ülge qilghan asasta kücheytishte qollinidighan wasitisidin kélip chiqqan. Hemme Wahabilar Selefi bolup, hemme Selefiler sap Wahabilardin emes. «Selefi Musulmanlar» Seyd Qutubqa oxshash kishilernimu öz ichige alidighan bolup, Seyd Qutub özining neziridiki atalmish din’gha sus qarash halitini tazilap, Musulmanlarni Selef dewridiki pakliqqa qayturushni oylaydu. Emma, meyli Wahabilar bolsun yaki Qutbilar bolsun, Selefi Musulmanlar bügün’giche her xil inqilabchilarning wujudqa kélishige sewebchi bolghan Wahab bilen Teymiyehning töhpisini heddidin ziyade kökke kötüridu. Shunglashqa, gerche hemme Selefiler Wahabilar bolmisimu, Selefiler bilen Wahabilar oxshash kishilerni özliri üchün ülge qilidu. Ularning ülgiliri yalghandin heqiqiy Islamgha wekillik qilghuchi boluwalghanliqi üchün barliq heqiqiy Sünni ziyaliylirining ortaq ret qilishi we eyiblishige uchrighan kishilerdur.

Ilawe: Men mushu yerdiki mezmunlarni alghan 3-nomurluq menbede dunyagha tonulghan, hemde Wahabizmgha reddiye bérip kitab we ilmiy maqalilerni yazghan heqiqiy Sunni ziyaliylarning bir tizimliki, yeni ularning ismi bilen élan qilghan kitab-maqaliliri, bérilgen bolup, u tizimlik Amérikining ölchemlik höjjet qeghizide 5 bettin artuq kélidiken. Mushu sahede izdinish élip barmaqchi bolghan qérindashlar üchün bu bir intayin muhim tizimlik, dep oylaymen.

Selefi guruhlirining otturisida perqler mewjut bolsimu, ular zorawansiz we zorawanliq wasitiler bilen öz meqsitini emelge ashurush üchün öz-ara birlishiwaldi. Mesilen, 1950- we 1960-yilliridiki Musulman Qérindashliq Teshkilati Misirning Naser (Nasserist) hakimiyitige qarshi élip barghan kürishi jeryanida, Musulman Qérindashliq Teshkilati bilen Se’udi Erebistanning Wahabiliri otturisidiki ittipaqliq nahayiti kücheygenidi. Se’udilar Musulman Qérindashliq Teshkilatining bir qisim rehberlirini panah jay bilen teminlidi, hemde ulargha bashqa Ereb elliride yardem berdi. Irandiki Xomeyni inqilab qozghap, 1979-yili Amérika bilen ittipaqliq tüzgen shahni aghduruwetken waqitta, Shi’elerning üzlüksiz küchiyiwatqan tehditige taqabil turush üchün Wahabi-Selefiler bir-biri bilen ittipaqliqni kücheytken idi.

Afghanistandiki dinsiz we kommunist Sowétliqlargha qarshi élip bérilghan jihad urushliridimu Wahabi-Selefiler ittipaqliq qurdi. Selefilerning hemme guruhliri «toghra Sünniler» süpitide Shi’e-kommunistlarning tehditige taqabil turush üchün birliship, Selefizmni bir hökümran orun’gha chiqirish üchün, kishilerni Selefige kirishke ündeshtin tartip kishilerni öltürüshkiche bolghan ishlarning hemmisini qildi. Radikal Selefilerning arzusi «kapir» hökümetlerni Selefilerning idologiyisi boyiche ish qilidighan, yiraqni körelmes «ziyaliylar» ning quligha tutquzush bolup, hazir otturigha chiqqan atalmish «Sünni térrorizmi» ni mana shular keltürüp chiqardi. Ularning quli hazir dunyaning hemme yérige sozulghan bolup, ular tesir körsetken ellerdin Bosniye, Albaniye, Hindonéziye, Filippin, Özbékistan, En’gliye, Malaysiya, Jenubiy Afriqa, Liwan, Afghanistan we Pakistan qatarliqlar bar. Yéqinqi bir qanche 10 yil mabeynide, ular özlirining qanchilik ziyanlarni keltürüp chiqiralaydighanliqini toluq ispatlap boldi.

Yuqiriqi mezmunlar 3-nomurluq menbedin élin’ghan bolup, Wikipédiye tor bétide töwendiki uchurlar bar iken [5]:

Wahabi imamliri chekligen ishlardin töwendikiliri bar: Muzika orunlash yaki anglash, usul oynash, rem sélish, qutquzush mashinisigha chüshüsh, dinni mezmun qilmighan téléwizor programmilirini körüsh, tamaka chékish, shahmat we qart oynash, adem yaki haywanlarning resimlirini sizish, konsértta rol élish yaki hékaye yézish (bu ikkisi yalghanchiliq hésablinidiken), we tébbiy tetqiqat yaki jinayetlerni éniqlash üchün jesetni yérish.

Adettiki Musulmanlar qilidighan, emma Wahabilar chekligen ishlardin mundaqliri bar: Muhemmed Eleyhissalamni küyleydighan muzikilarni anglash, qebristan’gha barghanda Allahqa du’a qilish, peyghemberning tughulghan künini tebriklesh, munar yasash, we meschitlerni zinnetlesh. Ayallarning mashina heydishi bashqa barliq ellerde yol qoyulghan bolup, u peqet Se’udi Erebistandila cheklen’gen. Peqet Taliban qilishqila yol qoyulghan chüsh örüshni Wahabilar imkanqeder qilmasliqqa ündeydu.

Wahabilar addiy-sadda kiyinishni belgilep béripla qalmay, qaysi xildiki kiyimlerni kiyse bolidighanliqinimu körsitip bergen. Buning ichide ayallar üchün belgilen’gen, peqet közi bilen qolila yépilmaydighan qara ton (abaya) mu bar. Se’udi Erebistanda hazirmu hökümet hoquqi Se’ud ewladlirining qolida, dini hoquqlar bolsa Wahab ewladlirining qolida. Ular intayin qattiq «diniy saqchilar» tüzümini yolgha qoyghan bolup, yuqiridikidek belgilimilerni qanun süpitide ijra qilidu. Ular ijra qilidighan ishlardin namaz waqtida hemme dukanlarni taqash, er-ayallarni ayrish, haraq satquzmasliq we ichküzmeslik, ayallargha mashina heydigüzmeslik, we bashqa ijtima’iy cheklimiler bar.

Wahabizm Islamning sirtidiki medeniyet we örp-adetlerdin saqlinishni nahayiti küchep tekitleydighan bolup, chet elning nersilirini bezide jazalaydu, bezide bolsa qattiq eyibleydu. Bundaq nersilerdin Ashiq-Meshuq Bayrimi, Anilar Bayrimi, saqal chüshürüsh, burutni chüshürüsh yaki yasash, birsige gül teqdim qilish, bir dangliq zatning hörmiti üchün uninggha öre turup éhtiram bildürüsh, tughulghan künni tebriklesh, we öyde it béqish yaki itni oynitish qatarliqlar bar.

Wahabilar er-ayallarning rol ayrimisigha intayin qattiq ehmiyet béridighan bolup, érining ruxsitisiz ayallarning seper qilishi yaki öyning sirtida ishlishige yol qoymaydu. Shu sewebtin erler ayalining seper qilishi yaki sirtta ishlishini her qandaq waqitta chekliyeleydu.

Se’udi padishahi chet el qoshunlirining öz dölitide turushigha yol qoymaydighan bolsimu, 1990-yili Sadam Hüseyin’ge taqabil turushta ulargha yol qoydi. Qiz-oghullarning alaqe qiliship ötüshi cheklen’gen bolup, bundaq ishqa peqet Padishah Abdulla Pen-téxnika Uniwérsitétidila yol qoyulidu. Kinoxana we ayallarning mashina heydishi cheklen’gen bolsimu, hökümetning barliq néfit kirimini yaritip béridighan Aramko (ARAMCO) shirkitining ishchiliri üchün bu cheklimiler bikar qilin’ghan.

Yéqinqi yillardin buyan, Se’udi bir qisim ishlargha bolghan cheklimini bikar qildi. Mesilen, 1951-yili qeghez pulgha yol qoydi. 1962-yili qulluq tüzümini bikar qildi. 1964-yili qizlarning oqushigha yol qoydi. 1965-yili téléwizor körüshke yol qoydi.

7. Wahabilar Keltürüp Chiqarghan Timbuktudiki Weyranchiliq Heqqide

Wahabilar we Selefiler heqqide gep bolghanda, gherblikler Afriqidiki Mali dölitining Timbuktu rayonida yüz bergen yéqinqi bir weqeni tilgha alidu. Timbuktu «333 Musulman danishmenlerning shehiri» dep nam alghan bolup [6], u yerdiki kutupxanilar bilen shexsiylerning qolida minglighan qedimki qol yazmilar we höjjetler saqlinip kelgen. 1988-yili B.D.T. u yerdiki 3 chong meschit bilen 16 qebristanliq we qebre tashlarni «dunya yadikarliqliri» tizimlikige kirgüzgen idi. Wahabilar Islam yadikarliqlirining buzghunchiliri bolup, ular Muhemmed Eleyhissalamning a’ilisige tewe bolghan öy we meschitlernimu weyran qilghan yaki buzghan idi. 2012-yili Mali hökümitini bir qoralliq guruh örüwetti. Uningdin kéyin ularning qoralliq kürishini «Ansar Al-Dine» dep atilidighan Wahabi tajawuzchiliri özlirige ötküzüwaldi. 2012-yili 4-ayda Ansar Al-Dine qoshunliri 15-esirdiki Sufi binalirini weyran qilip, Timbuktudiki Baba Axmed kutupxanisini taqidi. Uningdin kéyin Timbuktudiki bir qatar Islam binakarliq miraslirini chéqip yoqatti. Ularning ichide buningdin 600 yil burun sélin’ghan meschitlermu bar. Bu ishta Ansar Al-Dine xelq’ara qanun we agahlandurushlargha perwa qilmighan bolup, ular tutqan bu yol Elqa’ide bilen Talibanlarning 2001-yili Afghanistandiki Bamiyan Budda dini heykellirini weyran qilishta tutqan yol bilen oxshash.

8. Yasir Qazining Wahabi Heqqidiki Qarashliri

Men yéqinda doktor Yasir Qazi bilen Amérikidiki oxshimighan dinlar otturidiki ittipaqliqni ilgiri sürüshni meqset qilghan bir radi’o programmisi otturisida ötküzülgen söhbetning awazliq höjjitini anglap chiqtim [7]. Hemde uni qayta-qayta anglash arqiliq, Yasir Qazining dégenlirini xatiriliwélip, andin uni Uyghurchilashturdum. Töwendikisi ashu söhbette Yasir Qazining dégenliri. Bu söhbet eslide so’al-jawab sheklide élip bérilghan bolup, men so’allarni éliwétip, peqet Yasir Qazining jawablirinila bu yerge kirgüzdüm. Bu awazliq höjjet 2013-yili 13-Aprél küni torgha qoyulghan iken.

Buningdin 20 yil ilgiri men bir on nechche yashliq yash waqtimda özümni Selefi herikitining bir ezasi dep oylayttim. Emma, yéqinda men u herikettin chékinip chiqip kettim [7]. Sewebi, bu heriket ilimlik nuqtisidin qarighanda ademlerni men ümid qilghandek rohlanduralmaydighan bolup qaldi. Bu heriket hazir mewjut bolup turuwatqan yéngi mesililerni bir terep qilish iqtidarigha ige emes. Bir qisim ishlarda bashqa héch kimning idiyisini qobul qilmaydu. Ular Islam üstidiki bashqiche chüshendürülüshlergimu nahayiti düshmenlik bilen qaraydu. Shunga men Selefi herikitining métodologiye jehette tutqan yolini qobul qilalmaydikenmen.

Méni Selefi herikiti eng deslepte jelp qilghan amillardin bir qanchisi bar. Ularning ichidiki eng muhim amil, Selefi herikitining sizdin Islamni chüshinishni biwasite Qur’andiki tékistler bilen peyghembirimizning telimati asasida élip bérishni telep qilishidur. Bu eqilning azadliqqa chiqirilishi bolup, bundaq qilghanda siz Islamni chüshinishte otturidiki kishi yaki dini ölimalarning chüshendürüshige tayanmaysiz. Selefining en’enisining biri, bir dini ölima melum bir nersini chüshendürgende, ularning néme üchün u mezmun’gha ashundaq yéshim béridighanliqigha qarita jeng élan qilishni teshebbus qilishtur. Selefiler kishilerdin her bir Islam heqqidiki pikirge nisbeten yéterlik miqdardiki pakitlarni tépishni telep qildi. Bu Musulmanlarni Islam en’enisi bilen qaytidin baghlinish hasil qilishqa élip bardi. Shundaqla Musulmanlarning medeniyet bilen dinni perqlendürüwélishigha yardem qildi. Shuning bilen nurghun nersilerning diniy nersiler emes, medeniyetke a’it nersiler ikenliki bayqaldi. Mesilen, bir qisim qandaq kiyinish we ayallargha qandaq mu’amile qilish heqqidiki qa’idiler medeniyet jehettiki adetler ikenliki éniqlap chiqildi. Kishilerdin pak, saghlam we heqiqiy étiqadni yolgha qoyush telep qilindi.

Kishilerni Qur’anni biwasite oqup, Qur’andiki mezmunlarni özliri chüshendürüsh we özliri biwasite chüshinishke righbetlendürdi. Mana bu Selefini yaqlaydighan kishilerning sanining nahayiti téz köpiyip kétishining bir sewebidur. Selefi Musulmanliridin burunqi en’enige qaytip, kitablarni tenqidiy pozitsiyide turup biwasite oqush, we peyghembirimizning néme dégenlikige biwasite qaytidin qarap chiqishni telep qilindi. Ular yerlik ölimalargha, ularning din bilen medeniyetni arilashturiwélishigha qarita jeng élan qilishqa ündeldi. Ular heqiqiy Islamni qaytidin bayqashqa righbetlendürüldi.

Emma, Selefi herikiti ichide yene nurghun guruhlar meydan’gha kélip, ular nurghun mesililerde öz-ara birlik hasil qilalmidi. Bolupmu siyaset we qoralliq küresh jehetler shundaq boldi. Zorawansiz Selefi bilen zorawanliqni teshebbus qilidighan Selefilar wujudqa keldi. Siyasetke qatnishishni teshebbus qilidighan Selefi bilen siyasetke qatnashsa din yaki rohiy jehettiki pakliqni saqlighili bolmaydu, dep qaraydighan Selefiler barliqqa keldi. Shunglashqa Selefi Islam bir birlikke kelgen heriket emes, bir xil yüzlinishtin ibarettur.

Wahabizm bolsa bir alahide jughrapiyilik qurulma ichige jaylashqan Selefidin ibaret. 17-esirde Se’ud qebilisi Erebistanni öz qoligha éliwélip, bir alahide Selefi ölimasi Wahab bilen birleshti. «Wahabi» dégen isim ene shuningdin kelgen. Bu dostluq munasiwiti hazirghiche dawamliship kéliwatqan bolup, Se’udning ewladliri hazirghiche Se’udi Erebistanning hakimiyet béshida turuwatidu. Wahabning ewladliri bolsa diniy hoquqni igilep turuwatidu. Wahabi Islam bolsa Selefi Islamning bir alahide makan we bir alahide zamandiki siyasiy namayendisi bolup hésablinidu. Yeni, Wahabizm Selefining bir qismi bolup, Wahabichilar jughrapiyilik orni jehettin peqet Se’udi Erebistandila yashighan we hazirmu yashawatqan Musulmanlarni öz ichige alidu.

Selefi herikitige kirgüchilerning sani hazir pütün dunya miqyasida köpiyip méngiwatidu. Undaq bolushidiki seweb, Selefichilarning Islamni chüshinishni biwasite Qur’andiki tékistler bilen peyghembirimizning telimati asasida élip bérishni telep qilishi, Islamda téxi tashqi dunyaning tesiri bilen bulghanmighan, téxi insanlarning xata chüshenchisi sewebidin buzulmighan eng deslepki Islam, yaki Selef dewridiki Islamgha qaytishni telep qilishi, Islamni chüshinish we ijra qilishta diniy ölimalarning Qur’andiki ayetler we hedistiki teswirler heqqidiki her bir chüshendürüshige qarita jeng élan qilip, bu jehette özlirining oylash iqtidarini toluq ishqa sélishni telep qilishidindur.

Emma, Wahabichilar bilen Selefichilarning mundaq bir ortaq mesilisi mewjut. U bolsimu, ular téxi «Eng deslipidiki Islam yolini hazirqi zaman’gha qandaq maslashturimiz?» dégen so’algha jawab bérip baqmidi. Ular bu jehette téxi bir éniq idiyige ige emes.

9. Qur’andiki «Allah» Heqqidiki Süre

Men yéqinda Yasir Qazining léksiyilirini anglash jeryanida, dinni yéngidin öginishke bashlighanlargha zor paydisi bolidighan, hemde Wahabi-Selefilerning Allah heqqidiki idiyisidiki mesililerni körsitip béreleydighan bir süre heqqidiki léksiyisini uchritip qaldim [8]. Men bu yerde u mezmunni qisqiche bayan qilip ötimen. Bu süre nahayiti qisqa bolup, Yasir Qazi bu süridiki her bir sözning menisini tepsiliy chüshendürdi. Men tepsiliy chüshenchilernimu bu maqalige kirgüzüshke ajiz kélip qaldim. Eger mumkin bolsa, In’glizche bilen dindin yaxshi xewiri bar qérindashlardin birsi bu léksiyini toluq Uyghurchilashturup, torgha yollap qoysa, bek yaxshi bolatti.

112-süre «Ixlas» (610-bet, Allahtin 22-nöwet chüshken) ta mundaq déyilgen: « (I Muhemmed!) Éytqinki, u – Allah birdur. Hemme Allahqa mohtajdur. Allah bala tapqanmu emes, tughulghanmu emes. Héch kishi uninggha tengdash bolalmaydu.»

Bu süre sizning ata-aningiz sizge tunji qétim yadlatqan süre bolushi mumkin. Muhemmed Eleyhissalam bu süre toghruluq mundaq dégen: «Men Allahqa qesem qilip turup shuni éytalaymenki, bu süre pütün Qur’anning 3 din bir qismigha toghra kélidu.» Buning menisi hergizmu siz mezkur sürini 3 qétim oquwetsingiz, Qur’anning qalghan qismini oqumisingizmu bolidu, dégenlik emes. Belki, siz bu sürini oqush arqiliq érisheleydighan mukapat pütün Qur’anning mukapatining 3 den bir qismigha toghra kélidu, dégenlik. Dini ziyaliylarning éytishiche, Qur’anning mezmuni mundaq 3 sahege bölün’gen: (1) Qur’anning 3 den bir qismi Allaning kimliki we uninggha qoyulghan isimlarning néme ikenliki heqqide sözleydu. Qur’anning ashu qismi mushu Ixlas süriside xulasilen’gen. (2) Qur’anning 3 den bir qismi qanun heqqide, yeni némining halal, némining haram, yéyish, ichish, roza tutush qatarliqlar üstide sözleydu. (3) Qur’anning qalghan 3 den bir qismi bolsa jennet, dozax, we Muhemmed Eleyhissalamning hayat hékayiliri üstide sözleydu. Démek, Ixlas sürisi Qur’anning menisining 3 den bir qismigha wekillik qilidu. Bu güzel süre Allahtin bir qeder baldur chüshken. Yeni, u 22-nöwette Mekkige chüshken. Shu chaghda Mekkidiki bashqa bir qebilining bashliqi Muhemmed Eleyhissalamgha bir yéngi dinning chüshkenlikini anglap, peyghembirimizning qéshigha kélip soraydu: «Hey Muhemmed Eleyhissalam, sen kishilerge tewsiye qiliwatqan xuda qaysi xuda? Bu yéngi din qandaq din?» Muhemmed Eleyhissalam «Allah», dep jawab béridu. U bashliq yene soraydu: «Allahni manga chüshendürüp qoyghin. U altundin yasalghanmu, yaki kümüshtinmu? Yaki u paxtidin yasalghanmu yaki yaghachtinmu? Bu zadi qaysi xuda?» U chaghda kishilerning hemmisi butlargha ibadet qilip yürgenidi. U butlarni bolsa kishiler öz quli bilen birer nersining turqigha oxshitip yasap chiqqan idi. Shunga héliqi bashliq yene soraydu: «Sen sejde qiliwatqan xuda némige oxshaydu? Uning dadisi kimu?» Eger siz qedimki dinlar, mesilen, Gréklerning dini we Budda dini qatarliqlargha qaraydighan bolsingiz, ularning xudasi nahayiti köp bolup, her bir xudasining birdin a’ilisimu bar bolghan. Shuning bilen yuqiridiki qebile bashliqining so’allirigha jawaben, Allah «Ixlas» sürisini chüshürgen.

Süre Ixlastin bashqa, pütün dunyadiki Musulmanlar eng deslipidila öginidighan, hemde shuningdin kéyin izchil türde yaxshi körüp yashaydighan yene bir süre bar. U bolsimu 108-süre Kewserdin ibaret (621-bet): «Biz sanga heqiqeten nurghun yaxshiliqlarni ata qilduq. Perwerdigaring üchün namaz oqughin we qurbanliq qilghin. Heqiqeten séning düshminingning nam-nishani qalmaydu.» Süre Kewser Muhemmed Eleyhissalamning nam-shöhritini qoghdaydu. Süre Ixlas bolsa Allahning nam-shöhritini qoghdaydu. Islam dini mana mushu ikki süridin teshkil tapqan. Süre Ixlas Allahning mukemmellikini teswirlise, süre Kewser peyghembirimizning mukemmellikini teswirleydu. Bu ikki sürini barliq Musulmanlar, qérilar bilen yashlar, erler bilen ayallar, étiqadi küchlükler bilen étiqadi ajizlarning hemmisi intayin yaxshi köridu. Bu ikki süre bir-birini toluqlaydu.

Muhemmed Eleyhissalamning her küni etigende oyghinip qilidighan 1-ishi süre Ixlasni oqush bolghan. Axshimi uxlashtin burun qilidighan eng axirqi ishimu süre Ixlasni oqush bolghan. Yeni, peyghembirimizning her bir yéngi küni süre Ixlas bilen bashlinip, her bir küni yene süre Ixlas bilen axirlashqan.

10. Axirqi Söz

Men eslide Selefi bilen Wahabini ayrim-ayrim téma qilip yézishni oylighan bolsammu, bu ikkisi bir-birige bek yéqin bolghachqa, ularni mushu bir parche maqalidila tonushturup öttüm.

Men aldinqi maqalemde Yasir Qazining «dinni hazirqi zaman’gha maslashturush, dinning té’ologiye we Islam qanunlirigha yatmaydighan qisimlirini diniy ziyaliylarning bir tutash yétekchilikide hazirqi zaman’gha maslishidighan qilip özgertish» heqqidiki köz-qarashlirini tonushturghinimda, bizning bezi qérindashlirimiz «özgirish» dégen sözni körüp bir az jiddiyleshti. Men ularning némishqa jiddiylishidighanliqini toghra chüshinimen. Tarixtiki Selef dewridin kéyin Islam dinida zor özgirishler bolup baqqan bolup, u özgirishler asasen «buzulush» we «bulghinish» largha wekillik qilghanidi. Shunglashqa «Islam dinini özgertish» dégen gep chiqqan haman, nurghun kishilerning kallisigha ene shundaq burun yüz bérip baqqan özgirishler kélidu. Emma, özgirish toxtimay yüz bérip turidu. Özgirish toxtimay yüz bérip turuwatidu. Meyli biz étirap qilayli, yaki étirap qilmayli, u özgirishler mewjut bolup turuwéridu. Eger biz hazir mewjut bolup turuwatqan mesililerni körmeske sélip, ularni étirap qilmay yürüwersek, u mesililer mewjutluqtin toxtap qalmaydu. Belki ular mewjut bolup, hetta barghanséri yamanliship kétiwéridu. Shunglashqa özgirishtin özimizni élip qachsaq, bu toghruluq söz qilishtin qorqsaq, ish téximu yaminigha qarap méngishi mumkin. Uning ornigha, xuddi hazir Yasir Qazi teshebbus qiliwatqinidek, özgirishni diniy ziyaliylarning bir tutash yétekchilikide pilanliq we sistémiliq élip barghan yaxshi.

Yasir Qazi özining yene bir ilmiy doklatida mundaq bir oxshitishni qollandi: Islam dinini bir öy binasigha oxshatsaq, Islam dinining té’ologiyisi, sheri’et qanunliri, we asasiy prinsipliri qatarliqlar u öyning uli bilen binaning qed kötürüp turghan asasiy gewdisige oxshaydu. Emdi bu öydiki bir yataq öyde sizning bir balingiz sizning ata-bowingizdin qalghan bir kariwatta yatidu, deyli. Bu kariwatni bir qanche ewlad ishlitip kelgen bolghachqa, u hazirqi zaman’gha maslashmay qaldi. Shuning bilen balingiz sizdin u kariwatni hazirqi zamanda ishlen’gen bir yéngi kariwatqa almashturup bérishni telep qildi. Hemde «Eger almashturup bermiseng, men öydin chiqip kétimen», dep sizge shert qoydi. Bu xuddi bezilerning «Islam dini hazirqi zaman’gha maslashmaydiken, shunga men uninggha kirmeymen», yaki bezilerning «Islam dini hazirqi zaman’gha maslashmay qaldi, shunga men uningdin chiqip kétimen»,dégini bilen oxshash. Eger balingizgha bir yéngi kariwat élip bersingiz, u kariwat hergizmu öyning uli bilen gewdisige tesir körsetmeydu. Hergiz uningliq bilen öy örülüp chüshmeydu. Öyning uli bilen gewdisi shu péti turuwéridu. Öyning ichidiki bir kariwatla almishidu, xalas. Bu misalda kariwatni almashturup bérip, balingizni öyde tutup turup özingizning terbiyilishi, kariwatni almashturup bermey, balingiz öydin ayrilip, öz aldigha yashighan’gha qarighanda köp yaxshi.

Uyghurlar üchün, «din’gha özgirish kirgüzüsh» dégen söz hergizmu bir imam öz oqughuchilirini bir yerge yighip, Islamdiki némini saqlap qélish, némini özgertish üstide muzakire élip bérip, andin bu heqte qarar chiqirip ijra qilish, dégenlikni bildürmeydu. Yasir Qazi bu ishqa intayin qattiq telep qoyup kéliwatidu. Yeni, (1) bu ishqa choqum dini ziyaliylar yétekchilik qilish, (2) némini özgertse bolidighanliqigha bir zémindiki, mesilen, pütün Uyghur diyaridiki, barliq dini ziyaliylar ortaq halda qoshulghan bolush. Eger mushu boyiche qarisaq, Uyghurlarning hazirche bundaq özgertish élip bérishqa sherti toshmay qélishi mumkin. Yeni, bügünki künde Uyghur diyarida yéterlik sandiki dini ziyaliylar yoq bolushi mumkin. «Yaq, bar» dep qaralghan teqdirdimu, ularning hemmisini bir yerge yighip, némini özgertse bolidighanliqi heqqide heqiqiy Qur’an rohi boyiche pütün Uyghur diyari da’irisi ichide bir tutash qarar élish imkaniyiti yoq bolushi mumkin. Mushundaq bir ré’alliqqa asaslan’ghanda, Uyghur Musulmanliri men bu yerde bayan qiliwatqan diniy islahat yaki diniy özgertish ishidiki qarar élish jeryanigha qatnishalmasliqi mumkin. Peqet chet ellerde élin’ghan qararlarni ijra qilish jeryanighila qatnishalishi mumkin. Shunglashqa men oqurmenlerdin bu ish üstide talash-tartish qilishqa bek köp waqit serp qilmasliqini, we quruq talash-tartish qilmasliqini soraymen. Men öz maqalilirimde bu ishni tilgha élip qoyushumdiki meqset, oqurmenlerge hazir gherb elliride mushundaq bir ish üstide izdinish boluwatqanliqini bildürüp qoyushtinla ibaret. Méning imkaniyitimla bolidiken, men gherb elliridiki bu sahede élin’ghan yéngi qedemlerdin Uyghur diyaridiki qérindashlarni waqti-waqtida xewerdar qilip turimen. Shuning bilen bille, chet eldiki teqwadar we teqwadarliqqa qiziqidighan qérindashlarning bu ishni men bilen teng élip bérishini ümid qilimen. Uyghurlargha gherbtiki yéngiliqlar heqqidiki uchurni yetküzüp bermisek, ularning uchur menbesi peqet Se’udi Erebistan qatarliq bir qisim Ereb elliri bilenla cheklinishi mumkin. Se’udi Erebistanning Uyghurlargha ülge bolghudek yéri barmu-yoq, bu heqte biz dawamliq bes-munazire qilip baqsaq bolidu.

2014-yili 3-ayning 12-küni Amérikidiki bir guruppa Musulmanlar Amérikining paytexti Washin’gtonda bir muxbirlarni kütüwélish yighini chaqirip, «Amérika Musulman Teshkilatliri Mejlisi» dégen bir yéngi teshkilatning qurulghanliqini élan qildi (töwendiki 2-resim). Bu bir hökümet héch qandaq qol tiqmaydighan teshkilat bolup, uning wezipisi Amérikidiki bashqa 10 chong Musulman teshkilatlirining xizmitige yétekchilik qilish, bolupmu Musulmanlarning siyasiygha qatnishish ishlirigha yétekchilik qilish iken. Bu ehwalni Se’udi Erebistanning hazirqi ehwali bilen sélishturup béqing.

2-resim: Amérikining paytexti Washin’gtonda 2014-yili 12-Mart küni chaqirilghan muxbirlarni kütüwélish yighinining bir körünüshi. Bu yighinda Amérikida «Amérika Musulman Teshkilatliri Mejlisi» dégen bir yéngi teshkilatning qurulghanliqi jakarlandi.

Amérikidiki Musulman teshkilatlirining orunlashturushi bilen, Amérikidiki bir ayal Musulman doktor, bir «Islamdiki Ayallar» dégen teshkilatning ayal Musulman re’isi, we bir ayal Musulman proféssor qatarliq 3 kishidin teshkil tapqan bir ayal dini ziyaliylar guruppisi 2011-yilidin bashlap Amérikidiki ayal Musulmanlarning ehwali heqqide mexsus tekshürüsh élip bériwatqan bolup, ular yéqinda Amérikidiki meschitlerni ayal Musulmanlargha qolayliqlashturush we maslashturush heqqide 4 teklipni otturigha qoydi. Bu xizmetning meqsiti Amérikidiki meschitke bérip namaz oquydighan ayal Musulmanlarning sanini köpeytish iken. Sizche mushundaq ish Se’udi Erebistanda mumkinmu? Bu ishning zamaniwilishish we medeniyetlishishke paydisi barmu yaki ziyinimu? Sizche Uyghur ayalliri Se’udi Erebistandiki ayallardek yashishi kérekmu, yaki mawu Amérikiliq ayallardekmu? Men aldinqi maqalemde Uyghur Musulmanlirigha gherbtiki Musulmanlar yaxshiraq ülge bolalaydu, dédim. Bu mundaqla dep qoyghan gep emes. Eger biz özimizni saqlap qalimiz, özimizni ronaq tapquzimiz deydikenmiz, bir az aqilane bolushimiz kérek.

3-resim: Amérika meschitide namaz oquwatqan ayallarning bir körünüshi.

Paydilinish matériyalliri:

[1] As-Sunnah Foundation of America

http://sunnah.org/wordpress/

[2] As-Sunnah Foundation of America

http://en.wikipedia.org/wiki/As-Sunnah_Foundation_of_America

[3] Zubair Qamar, «Wahabism: Understanding the roots and role models of Islamic Exremism»

http://www.sunnah.org/articles/Wahhabiarticleedit.htm

[4] Wahhabism, a great threat to Islamic civilization

http://www.tehrantimes.com/component/content/article/52-guests/108546-wahhabism-a-great-threat-to-islamic-civilization

[5] Wahhabi movement

http://en.wikipedia.org/wiki/Wahhabi_movement

[6] Wahhabi Vandalism Reaches Timbuktu, 2012-7-11

http://www.gatestoneinstitute.org/3161/timbuktu-wahhabi-vandalism

[7] Ex-Salafi Shaikh Yasir Qazi `s Repentence from Salafism & Wahhabism

https://www.youtube.com/watch?v=NW8jxMu0wTs

[8] Khutbah: Tafseer Surat Al Ikhlas - Love for Jesus, Mary & Celebrating Christmas ~ Dr. Yasir Qadhi

Delivered on Dec 27, 2013

https://www.youtube.com/watch?v=JSnU2wAnBP8

[9] Islam by country

http://en.wikipedia.org/wiki/Islam_by_country

[10] Muslim world

http://en.wikipedia.org/wiki/Muslim_world

Wheelchair