Hazirqi Zaman Musulman Elliri Qandaq Shekillen’gen?

Erkin Sidiq

2014-yili 2-ayning 23-küni

[Kona yéziq nusxisi]    [PDF Nusxisi] 

Mende 1550-yilliridin kéyin Uyghurlarda néme özgirish bolghanliqini, hemde u özgirishlerning qandaq kélip chiqqanliqini biliwélish istiki tughulghili xéli uzun boldi.  Men aldinqi qétim yazghan, Yaponlar heqqidiki 1-maqalemde ashu tarixtin xewiri bar qérindashlar bolsa, uni yézip chiqip, bilimini biz bilen ortaqlishishini iltimas qilghan idim.  Emma, men hazirghiche bu heqte yézilghan yazmilardin birerni téxi körmidim.  Shunglashqa bu heqte özem azraq izden’gech turdum.  Hemde yéqinda Islam dunyasining gollinish we ajizlishish jeryani we uning sewebliri heqqide bir qisim qimmetlik matériyallargha ige boldum.  Musulmanlarning qudret tépish we ajizlishish jeryanining bir qismi Osmanli Impériyisi bilen zich munasiwetlik. Osmanli Impériyisining gumran qilinishi Musulmanlar özlirining yéqinqi zamandiki eng axirqi Xelipisidin ayrilip, pütün Musulmanlarning béshida turidighan bir Xelipisi mewjut bolmighan bir yéngi dewrning bashlinishi bolup qaldi.  Shundaqla Musulmanlar dunyasi nurghunlighan kichik döletlerge bölünüp, Islam dunyasining orunlishish ehwali bir yéngi shekilge kirdi.  Ashu shekil taki bügün’giche dawamliship kelmekte.  Men kéyin yazidighan bir parche maqalida Musulmanlar dunyasining siyasiy we ilim-pen jehettin desliwide güllinip, 500 yildek waqit «altun dewr» din huzurlinip, kéyin ajizlishishqa qarap méngish jeryani bilen asasiy sewebliri üstide qisqiche toxtilimen.  Ashu mezmunlargha asas sélish yüzisidin, mezkur maqalida 1-dunya urushida Osmanli Impériyisining qandaq gumran qilinip, Musulmanlar dunyasida néme özgirishlerning bolghanliqini, bolupmu hazirqi Musulman ellirining qandaq shekillen’genlikini qisqiche chüshendürüp ötimen. 

Men mezkur maqalini teyyarlashta paydilan’ghan asasliq matériyal doktur Yasir Qazining «1914-yili: Hazirqi zaman  Musulmanlar dunyasining shekillinishi» dégen In’glizche léksiyisi bolup [1], maqaligha ashu léksiyining mezmunlirining xéli köp qisimlirini kirgüzdüm.  Bu léksiye 2014-yili 15-Yanwar küni Amérika Ténisi (Tennessee) shitati Memfis sheherlik Islam Merkizi (http://www.memphisislamiccenter.org)  de sözlen’gen.  Men doktur Yasir Qazi [2] heqqide aldinqi «Yaponlarning milliy rohi» [3] dégen maqalemde azraq chüshenche bergen bolup, uni bu yerde qayta tekrarlimaymen.  Men bu qétim yuqiridiki léksiyini qayta-qayta anglap, bezi uqumlarni dégendek obdan chüshinelmigende, uninggha munasiwetlik In’glizche tor maqalilirini tépip körüp, özemning chüshenchisini toluqlidim.  Hemde ashundaq chüshenchilerning bir qisminimu mezkur maqaligha kirgüzdüm.

1-resim (1-resim): Doktur Yasir Qazining 2014-yili 15-Yanwarda mezkur léksiyini bériwatqan bir körünüshi. 

Men ötkende Yehudiylar toghrisida ikki parche maqale yézip élan qilghandin kéyin, ashu maqalilerge chüshken inkaslardin, bizning bir qisim qérindashlirimizning Yehudiylargha nahayiti öch ikenlikini bayqidim.  Hemde bundaq öchlükning bizning ashu qérindashlirimizning Pelestinlik Musulmanlargha bolghan hésdashliqidin kelgenliki hés qildim.  Shuning bilen mende Musulmanlar bilen Yehudiylar otturisida mewjut bolghan tarixiy toqunushlarni biliwélish istikimu tughulghan idi.  Doktur Yasir Qazi yuqiridiki léksiyiside 1-dunya urushidin burunqi Musulmanlar bilen Yehudiylar otturisidiki munasiwet heqqidimu toxtalghan bolup, men mezkur maqalide unimu qisqiche bayan qilip ötimen.  Meqsitim pakitlarni éniqlap chiqish arqiliq, qérindashlarni toghra chüshenchige ige qilish.  Hazir biz dostlarni köpeytishke eng éhtiyajliq bolghan bir dewrni öz béshimizdin kechüriwatimiz.  Shunga heqiqiy ehwaldin xewer tépip, muhebbet bilen nepritimizni toghra asasqa ige qilish hemmimiz üchün intayin muhin.  Muhebbet bilen nepritimizning öbyéktisini tallighanda, seweb nahayiti éniq bolishi kérek.  Undaq bolmaydiken biz bashqilargha bir tayini yoq millet bolup tuyulup, yéngi dost tutalishimiz u yaqta tursun, bar dostlirimizdinmu ayrilip qalimiz.  Shuning bilen ishlirimiz aqmas bolup qalidu.  Men mezkur maqalining oqurmenlerge mushu jehettimu bir az yardimi bolishini ümid qilimen.

Siz mezkur maqalini oqush arqiliq, 1-dunya urushida Yawropa birleshme küchining Osmanli Impériyisini aghdurup tashlishida, En’gliyining süyiqesti we shu süyiqestke aldan’ghan Misir bilen Mekkidiki Ereblerning yardimi intayin muhim rol oynighanliqini, hemde Zionist (Isra’iliye döliti qurushni yaqlaydighan Yehudiy) larning Pelestin tupriqini igilesh üchün ish bashlishigha En’gliye yéshil chiraq yéqip bergenlikini chüshinip yételeysiz.

Mende mezkur maqalida tonushturulghan tarixqa ait héch qandaq Uyghurche matériyal yoq.  Shunglashqa men bir qisim adem, jay we weqelerning isimlirini Uyghurchide toghra alalmighan bolushum mumkin.  Men buning üchün oqurmenlerdin aldin kechürüm soraymen, hemde tüzitip oqup kétishini ümid qilimen.

1.     Osmanli Impériyisi Heqqide Qisqiche Chüshenche

Osman Bay yétekchilikidiki Oghuz Türkliri 1299-yili Anatoliyide Osmanli dölitini qurdi [4].  1453-yili Mexmet-2 Konstantinopol (Constantinople, hazirqi Istanbul)  ni qolgha chüshürgendin kéyin, Osmanli dölitini Osmanli Impériyisige özgertti. 16- we 17-esirde, bolupmu Suleyman Seltenet xandanliqi eng küchlen’gen mezgilde, Osmanli Impériyisi dunyadiki eng chong küchlerning birige aylandi.  U nurghun döletlerni öz ichige alghan bolup, Sherqiy-jenubiy Yawropa, Gherbiy Asiya, Kawkaz, Shimaliy Afriqa we Somali Yérim Aralliri qatarliqlarning hemmisini igilidi.  17-esirning béshida Osmanli Impériyisige qaraydighan 32 ölke we nurghunlighan qulluq salahitidiki döletler barliqqa kelgen bolup, ularning bir qismi kéyinche Osmanli Impériyisige qétiwétildi.  Qalghan bir qismigha bolsa kéyinki bir qanche esirlerde melum shekildiki aptonomiye hoquqi bérildi.  Osmanli Impériyisi hazirqi Istanbulni özining paytexti qilip, sherqiy we gherbiy dunyaning otturisida turup, Ottura Déngiz wadisidiki keng zéminlarni 6 esirdin köprek waqit soridi.  Emma, Osmanli Impériyisi 1-dunya urushining axirida halak qilindi.  Shuning bilen Türkiyide bir yéngi tüzüm yolgha qoyulup, hazirqi zamandiki Balqan we Ottura Sherq elliri wujutqa keldi. 

2-resim (2-resim): Qizghuch reng bilen körsitilgini 16- we 17-esirlerde Osmanli Impériyisige tewe bolghan zéminlar. 

2.     Birinchi Dunya Urushidin Burunqi Siyasiy Arqa Körünüsh

1914-yili, yeni buningdin del 100 yil burunqi bügünki künde, pütün dunyagha, bolupmu Yawropa bilen Ottura Sherqqe zor tesirlerni körsetken bir qatar chong ishlar yüz berdi. U chaghda En’gliye Impériyisi pütün dunyaning töttin bir qismini soraytti.  Amérika téxi  dunyaning derijidin tashqiri küchige aylanmighan bolup, dunya siyasiy sehnisige emdila chiqishqa bashlighanidi.  Shunga u chaghda dunyaning neziride eng küchlük bolghini Yawropa bolup, Amérika emes idi.  Musulmanlar dunyasi burunqi bir zamanlardikidek siyasiy jehette küchlük we qudret tapqan bolmisimu, bir birlikke kelgen Xelipe (Caliphate) ning lidérliqi astida turiwatatti.  Gerche En’gliye, Gérmaniye we Fransiyiler bir qisim Musulmanlar zéminlirini mustemlike qiliwalghan bolsimu, bir Islam dunyasi yenila mewjut, hemde Islam dunyasining qaytidin qed kötüridighanliqigha bolghan ümidmu yenila mewjut idi.  Emma, bularning hemmisi 1914-yilidin bashlap, yeni 100 yilning aldidiki bügünki kündin bashlap, shiddetlik halda özgerdi.

Birinchi dunya urushining qandaq we néme üchün bashlan’ghanliqini toghra chüshinish üchün, uning aldidiki siyasiy arqa körünüshke azraq qarap chiqishta toghra kélidu.

1867-yilidin kéyin, Yawropa siyasiy küchlirining tarqilish ehwalida zor özgirishler yüz berdi.  U chaghdiki dunyawi zor küchler (Great Powers) din Italiye, Gérmaniye, En’gliye, Awstriye-Wén’griye we Rosiyiler bar bolup, ular otturisidiki diplomatik munasiwetlerde Yawropa we mustemlikilik mesililiri toghruluq nurghun sürkilishler yüz berdi.  Urushning sel aldidiki bir mezgil waqit ichide, Balqandiki térritoriyiler mesilisi üstidiki ziddiyetler nahayiti keskinliship ketti.  Awstriye-Wén’griyiler Sérbiye we Rosiye bilen ashu rayondiki térritoriyige bolghan tesir küchini qolgha keltürüsh üchün riqabetleshti.  Hemde her xil birliksep we kélishimler arqiliq yuqirida tilgha élin’ghan qalghan küchlük ellerni bu toqunushning ichige sörep kirdi.

3.     Birinchi Dunya Urushining Partlishi

1914-yili 7-ayda, Sérbiye Milliy Teshkilatining ezaliri Awstriye-Wén’griye padishahining izbasari Archduk (Archduke Franz Ferdinant) ni qestlep öltürdi.  U chaghda Awstriye-Wén’griye Impériyisi shu chaghdiki 4 chong Impériyining biri bolup, u kéyin 8 döletlerge bölüwétildi.  Shunga u hazir mewjut emes.  Emma u eyni waqitta dunyadiki tesiri eng küchlük bolghan Impériyilerning biri idi.  Archduk bolsa ashu Impériyining hakimiyitidiki hoquqi eng chong kishilerning biri idi.  Bu weqe shu chaghdiki küchlük eller otturisidiki sürkilishni kücheytip, axirida 1-dunya urushining partlishigha sewebchi boldi.  Bu urushtin burun dunyada undaq chong kölemlik urush bolup baqmighan bolghachqa, bu urush eyni waqitta «Alemshumul Urush» (Great War) dep atalghan idi.  Ikkinchi dunya urushidin kéyin u urushqa «1-dunya urushi» dégen nam bérildi.  1-dunya urushi insaniyet tarixida shu waqitqiche yüz bergen eng chong urush bolup, uninggha jemi 70 milyun esker qatnashti.  Bu san hergizmu urushqa kirgen döletlerning nopusini öz ichige almaydu.  U peqet resmiy urush jengchilirining sanidur.  Bu urushta 10 milyon’gha yéqin adem öldi.  Bu urushta tunji bolup xémiyilik qorallar ijat qilindi.  Hemde ayropilan asmandin bomba tashlash we yer yüzini ayropilan bilen oqqa tutushqa oxshash eng zamaniwi téxnikilar ishlitildi.  Urush jemi 4 yil dawam qildi.  Bu urush tamamlan’ghanda, shu waqitta mewjut bolup turghan chong Impériyilerdin Gérmaniye, Awstriye-Wén’griye, Rosiye we Osmanli Impériyiliri yer yüzidin ghayip boldi.  En’gliye Impériyisi ikki parchige bölündi.  Bu urush insaniyet tarixidiki eng zor weyranchiliqni keltürüp chiqarghan urush bolup, bizge hemmidin bek munasiwetlik bolghini mushu urushta Osmanli Impériyisining halak qilinishidur.

Mushu urush Gérmaniyidiki Gitlérning hoquqqa kötürülüshi we 2-dunya urushining partlishigha sewebchi boldi.  Yawropaning bölünüshi, Ottura Sherqning parchilinishi, Xelipe dewrining axirlishishi, we Amérikining kötürülüshi qatarliqlarning hemmisi mushu 1914-yili bashlan’ghan urushning sewebi bilen bolghan bolup, mushu urushtin kéyin biz adette «hazirqi zaman» yaki «zamaniwi» dep ataydighan dewr resmiy bashlandi. 

Mezkur maqalide toxtalmaqchi bolghan asasiy nerse Osmanli Impériyisi bolup, bu Impériyige néme bolghanliqini chüshinish üchün, yuqiridiki ehwalni bilish zörür bolghachqa, men bu yerde 1-dunya urushi üstide azraq toxtaldim.

Birinchi dunya urushi dewridiki eng chong küch En’gliye bolup, 2-orundikisi Gérmaniye, 3-orundikisi Rosiye, we 4-orundikisi Awstriye-Wén’griye idi.  Awstriye-Wén’griye bilen Gérmaniye dost bolup, Rosiye bilen Sérbiye dost idi.  Amérika bu urushqa qatnashmidi.  En’gliye, Fransiye, we Italiyelerning hemmisi Rosiye bilen Sérbiye terepte bolup, Gérmaniye bilen Awstriye-Wén’griyege qarshi urush qildi.

3-resim (3-resim): 1-dunya urushigha qatnashqan her xil guruhlarning tarqilish ehwali. 

4.     Türkiye 1-Dunya Urushigha Qandaq Kirip Qalghan?

Birinchi dunya urushi mezgilide Osmanli Impériyisige Sultan Mexmet-5 sultanliq qildi.  Islam tarixida heqiqiy hoquqni yürgüzgüchi hakimiyet béshidiki Sultan yaki Xelipiler bolmay, ularning qol astidiki bir guruppa ademler bolghan, shu sewebtin Musulmanlarning béshigha zor balayi-apetler kelgen ishlar köp qétim yüz bergen idi.  Ashundaq  paji’e bu doram yene bir qétim yüz berdi.  1-dunya urushi bashlan’ghanda, Osmanli Impériyisining ichide özini «Yash Türkler» (Young Turks) dep atiwalghan bir guruppa ademler bar idi.  Yawropa Osmanli Impériyisining péyigha chüshkili xéli uzun waqit bolghan bolup, bu qétim ular ene shu «Yash Türkler» din paydilinish süyiqestini ishletti. 

4-resim (4-resim): 1-dunya urushi mezgilidiki Osmanli Impériyisining sultani Sultan Mexmet-5. 

Osmanli Impériyisi dunyadiki zéminlarning nahayiti zor bir qismini igiliwalghan bolsimu, ular téxnologiye jehette nahayiti qalaq bolup, téxnologiye jehette izchil türde Yawropagha tayinip keldi.  Yeni,  1800-yili Osmanli’gha téxnologiye jehettin yardem qilidighan dölet En’gliye idi. 1880-yillirigha kelgende bolsa Osmanlige téxnologiye jehettin yardem qilidighan dölet Gérmaniyige özgirip, Osmanli En’gliye bilen bolghan munasiwetni teltöküs üzüwetti.  Osmanli bilen Gérmaniyining yéqin munasiwiti netijiside 1899-yili Istanbul bilen Gérmaniyini öz-ara biwaste tutashturidighan bir «Sherqtiki Téz Sür’etlik Yol» (Orient Express) dep atalghan tömür yol ishqa chüshti.  Yeni, bu chaghda Osmanli bilen Gérmaniye intayin küchlük dostluq munasiwiti ornatqan idi.  Türkiye bilen Gérmaniyining dölet bashliqliri bir-birining dölitige bérip, köp qétim ziyarette boldi.  Musulman emeslerning Musulmanlarni tetqiq qilish ishlirimu Gérmaniyide bashlandi, hemde pütün gherb ellirining ichide Gérmaniyide eng küchlük derijide élip bérildi.  1-dunya urushi bashlan’ghandin kéyin, gerche Sultan Mexmet-5 desliwide urushqa kirmey, birterep turghan bolsimu, Türkiyidiki «Yash Türkler»ning  Sultan Mexmetke bilindürmey qattiq tirishishi netijiside, bash wezir Séyit Pasha bilen Urush Ministiri Enwer Pasha ikkeylen 1914-yili 8-ayda Gérmanlar bilen Gérmaniye-Türkiye ittipaqdashliqini tüzüp, urushqa kirish toghruluq mexpiy kélishim tüzdi.  Bu chaghda urush bashlan’ghanliqigha 6 ay bolghanidi.  Shuning bilen Sultan Mexmet 1914-yili 11-ayda qol astidiki barliq kishilerni En’gliye, Fransiye, Italiye, Rosiye we Amérikidin terkip tapqan Yawropa birleshme armiyisige qarshi jihad qilishqa buyridi.  Islamning qaidisi boyiche, bir Xelipe öz qol astidikilerni hujum xaraktérlik jihadqa chaqiralaydu.  Bu weqe Islam tarixida hazirghiche bolghan eng axirqi qétimliq hujum xaraktérlik jihad bolup hésablinidu. 

Ilawe: Yuqiriqidek tarixiy dostluq munasiwiti bolghachqa, Gérmanlar xéli köp sandiki Türklerni köchmen qilip qobul qilghan bolup, hazirqi mölcherge asaslan’ghanda Gérmaniyidiki Türklerning nopus sani 2.5 milyondin 4 milyon’ghiche kélidiken.  Bu Gérmaniye nopusining 4 – 5 pirsentini teshkil qilidiken.

5.     Osmanli Impériyisining Meghlup Qilinishi

Osmanli Impériyisi Yawropa birleshme armiyisige jeng élan qilghan bolghachqa, Yawropaliqlarning Osmanligha qarshi hujum bashlishi peqetla bir waqit mesilisi bolup qaldi.  Yawropa birleshme armiyisidin En’gliye bilen Fransiye Istanbulni téz sür’et bilen qolgha chüshürüsh üchün 1915-yili 4-ayda hujum bashlidi.  Mana bu tarixta tunji qétimliq Yawropaning Osmanli Impériyisige hujum qilishi bolup hésablinidu.  En’gliye bilen Fransiyidin bashqa, Gollandiye bilen Awstraliyimu bu hujumgha qatnashti.  Bu urush «Galipol Jéngi» (Battle of Gallipoli) dep atilidu [5].  Bu jengni élip bérishtin meqset Yawropa birleshme armiyisining bir ezasi bolghan Rosiye Impériyisige bir déngiz yoli échip bérish idi.  Birleshme armiye aldi bilen déngiz urushi qozghidi.  Kéyin Galipol yérim arili quruqluqighimu hujum qildi.  Emma, bu urush birleshme armiye üchün bir chong balayi-apet  boldi.  Bu urush 1915-yili 25-Aprélda bashlinip, 1916-yili 9-Yanwarda axirliship, bu urushta birleshme armiyining eskerliridin 150 ming kishi öldi.  Osmanli Impériyisimu 150 mingge yéqin adem chiqim tartip, bu urushta ghelibe qildi.  Bu Osmanli Impériyisining 1-dunya urushidiki birdin-bir ghelibisi bolup, u Türkiyining kéyinki tarixini belgileydighan hel qilghuch jeng bolup qaldi.  Türkiyining kéyinki musteqilliq urushi we Türkiye Jumhuriyitining qurulushi üchünmu hul saldi.  Bu urushqa qomandanliq qilghan kishi Mustapa Kamal bolup, oqurmenlerning hemmisi bu kishining kimlikini obdan bilidu.  Mushu qétimliq Gallipoli urushida Mustapa Kamal zor nam-shöhretke ige bolup, shu asasta u kéyin Ata Türk, dep atilip, Türkiye Jumhuriyitige prézidént boldi.  Qalghan urushlarning hemmiside birleshme armiye üstünlükni igilep ketti.  Mustapa Kamal Türkiyini chong bala-qazadin ikki qétim qutuldurghan bolup, bu urush uning birinchisidur.  Men uning ikkinchisi üstide sel turup toxtilimen.

1915-yili birleshme armiye Iraqqa hujum qildi.  1917-yili 3-ayda En’gliye armiyisi Baghdatqa piyade yürüsh qilip kirip, Baghdattiki Osmanli Impériyisining bayriqini élip tashlap, uning ornigha En’gliye bayriqini tiklidi. 

Uningdin kéyin En’gliye bash ministiri «Édmund Éllénbi» (Edmund Ellenby) isimlik bir généralni yénigha chaqirip kirip, «Manga aldimizdiki Rojdestwa bayrimighiche Yérusalémni élip bérisen», dédi.  Éllénbi bir qatar yéngi taktikilarni ishletti.  Uning biri öz eskerlirining rohini zor derijide urghutush boldi.  Shundaq qilip u Yérusalémni qoghdap turghan Gérmaniye we Osmamli armiyisi bilen azraq soqushup, 1917-yili 9-Dikabir küni Yérusalémni qolgha chüshürüp, bu ghelibini En’gliye bash ministirige sowgha qildi.  1-dunya urushidin burunla Misir En’gliyepereslikke özgirip ketken bolup, bu urushta u En’gliye terepte turdi.  Shunga En’gliye hujumni Misir arqiliq élip bérip, bu urushta asanla ghelibe qildi.  Bu urush 40 kün dawam qildi. En’gliye eskerliridin 18 ming adem öldi.  Osmanli Impériyisi bolsa 25 ming eskiridin ayrildi.  Shuning bilen Osmanli Impériyisining Yérusalémde 4 esir dawam qilghan hökümranliqi axirlashti.  Bu Musulmanlar tarixidiki eng qarangghu peytlerning biri bolup hésablinidu.  Bu yerde este saqlashqa tégishlik bir ish, Misirdin ibaret bir Ereb we Musulman dölitining En’gliye tajawazchilirigha yardemliship, yene bir Musulman xelqige qarshi urush qilishidur. 

Birleshme armiye 1918-yili 10-ayda Demeshq (Damascus) ni qolgha aldi.  Uningdin kéyin Istanbulgha qarap ilgirilep, 30-Noyabir Istanbulgha hujum bashlidi, hemde unimu qolgha chüshürdi.  Shundaq qilip, bir qisqighina waqit ichide, Baghdat, Yérusalém, Demeshq we Istanbul qatarliq Musulmanlar zéminlirining chong paytextlirining hemmisi birleshme armiyining qoligha ötüp ketti.  Siyasiy jehette yüzi tökülüsh nuqtisidin qarighanda, bu Musulmanlar tarixidiki eng qarangghu peytke wekillik qilidu.  Musulmanlarning béshigha kelgen buningdin chongraq siyasiy bala-qaza éhtimal 1255-yilidiki Mongghullarning Musulmanlargha qaratqan tajawuzi bolishi mumkin.  U chaghda Chinggizxanning  iz basari Ogedéyi (Ogedei) Périsiye, Süriye, Misir we Abbasid Xelipisining hemmisini weyran qiliwetken idi [6].  Ogedéyi pütün Islam dunyasini teltöküs berbat qilishni pilanlighan bolsimu, u bu meqsitini ishqa ashuralmidi.  Emma, siyasiy, iqtisadiy we herbiy jehette Musulmanlar dunyasida bir intayin chongqur tartuq qaldurdi. 

Birleshme armiye Musulmanlar zéminining barliq paytextlirini qolgha chüshürüp bolghandin kéyin, Gérmaniye teslim bolushqa teyyar boldi. 

1915-yili Osmanli Impériyisige qarashliq Erminiyilikler Osmanli Impériyisidin yüz örüp, sherqiy Istanbul rayonida urush élip bériwatqan Rosiye armiyisige yardemleshti.  Shuningdin kéyin, Osmanli hökümiti bir qisim Erminiyiliklerni öltürüp, yene bir qismini öz makanidin qoghliwetti.  Buni Erminiyilikler Osmanlining Erminiyilikler üstidin yürgüzgen irqiy qirghinchiliqi, dep atap kéliwatqan bolup, Amérikidiki Erminiyilikler bu ishni xelq’aragha resmiy étirap qilghuzush yolida uzundin buyan lobiyliq qilip kéliwatqan bolsimu, izchil türde meghlup boldi.

Ilawe:  Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, Erminiyilikler bilen Ruslar nahayiti yéqin ötidu.  Buning bir sewebi ularning yuqiriqidek tarixiy dostluq munasiwiti bolushi mumkin.  Erminiyilikler Xristiyanlar bolghachqa, ular Amérikigha nahayiti köp köchmen bolup kelgen.  Erminiyiliklerning Erminiyidiki nopus sani 3.5 milyon bolup, bezi mölcherlerge asaslan’ghanda, Amérikidiki Erminiyilikler nopus sani 800 mingdin 1.5 milyon’ghiche kélidiken.  Buning bilen sélishturghanda, özemning mölcherlishiche, hazir Amérikidiki Uyghurlarning sani 2000 ghimu barmaydu. 

6.     Yawropa Birleshme Armiye Hökümetlirining 3 Chong Kélishimliri

Mushu ishlarning aldi keynide, birleshme armiye hökümetliri ichide töwendikidek 3 chong kélishimler tüzülüp chiqqan bolup, u kélishimler Osmanli Impériyisining yiqilishida nahayiti muhim rol oynidi.

(1)Muhemmed Eleyhissalam miladi 632-yili wapat bolghandin kéyin, uninggha bolghan hörmet we éhtiram nuqtisidin, Erebler Mekkining sharifliqi (hakimliqi) ni izchil türde Muhemmed peyghenberning kéyinki ewladlirigha tutquzup keldi.  Birinchi dunya urushi mezgilide Mekkining sharifliqini qiliwatqan kishining ismi Höseyin bin Ali (Husayn bin Ali) bolup, u Muhemmed Eleyhissalamning 40-ewladi idi.  Birinchi dunya urushi partlashtin burunla Höseyin En’gliye dölet emeldarlirigha xet yézip, özining pütün Ereb zéminige Xelipe bolghusi barliqini, shunga bu ishta özining En’gliye yardimini isteydighanliqini bildürdi.  Emma u chaghlarda En’gliyiliklerning Höseyin’ge héch bir éhtiyaji bolmighachqa, Höseyinning bu telipige perwa qilmidi.  Emma, 1-dunya urushi partlap, Osmanli Impériyisini aghduruwétish herikiti bashlan’ghandin kéyin, En’gliye hökümiti Höseyinning péyigha chüshti.  Höseyinning tarixiy orni, bir Ereb bolushi, hemde Ereblerge Xelipe  bolush istiki En’gliyilikler üchün ghayiwi nishan bolup berdi.  Ular «Loréns» (T. E. Lawrence) isimlik bir hökümet emeldarigha Höseyinni qolgha keltürüsh wezipisini tapshurushi bilen Loréns Höseyin bilen yéqinliship, uning bilen yéqin dostlardin boliwaldi.  Hemde ariliqqa kirip yürüp, En’gliyining Misirda turushluq Aliy Komissari Mekmaxon (Sir Henry McMahon) din Höseyin’ge 1915-yili bir parche wediname élip berdi.  Bu wedinamide Höseyin Ereblerni bashlap Türklerge qarshi urush qilidighanliqini, uning tölenmisi süpitide, pul bilen para bérishtin bashqa, En’gliye Höseyin’ge pütün Ereb zéminini bérip, uni birlikke keltürülgen Ereb zéminige Xelipe qilidighanliqi yézilghan.  En’gliye hökümiti Ereblerni pul bilen sétiwélish üchün, Lorénsni her ayda 200 ming Engliye Fond Stérling (En’gliye puli) bilen teminlep turdi.  Mezkur wedinamige aldinip, Höseyin Ereb eskerlirini bashlap, Türklerge qarshi jengge ötti.  Shundaq qilip, 1-dunya urush mezgilidike Misirdin kéyinki yene bir top Ereb Musulman xelq Türklerdin ibaret yene bir Musulman xelqqe qarshi jengge atlandi.  Gerche bu Erebler herbiy qoral we téxnika jehettin nahayiti qalaq bolsimu, ularning qolidin Türklerning tömür yol liniyilirini partlitip weyran qilish obdanla keldi.  Shundaq qilish arqiliq bu Erebler Yawropa birleshme armiyiliri üchün nurghun ishlarni qilip bérip, Osmanli armiyisini bir qisim jehetlerde intayin qiyin ehwalgha chüshürüp qoydi.  Shundaq qilip, hoquq we mal-dunya üchün bir top Ereb Musulmanlar yene bir top Türk Musulmanlargha qarshi urush qildi.  Bu ishta Erebler ötküzgen gunah hergizmu En’gliyining gunahidin yénik emes, elwette.

5-resim (5-resim): Sharif Höseyin bin Ali.

 (2) En’gliye, Fransiye we Rosiye birliship, Osmanli Impériyisini yoqutup bolghandin kéyin, olja alghan zéminlerni qandaq teqsim qilish toghrisida bir intayin mexpiy kélishim tüzdi.  Bu kélishim toghrisidiki talash-tartishlar 1915-yili Noyabirdin 1916-yili Martqiche bolghan ariliqta yüz bergen bolup, resmiy kélishimge 1916-yili 16-May küni imza qoyuldi.  Bu kélishimning nishani Osmanli Impériyisining Ereb yérim aralliri sirtidiki Ereb ölkilirini qandaq teqsim qilish bolup, En’gliye texminen I’ordaniye (Jordan), Iraq qatarliq bir qatar zéminlarni, Fransiye bolsa Jenubiy Türkiye, Shimaliy Iraq, Süriye we Liwanni, Rosiye bolsa Istanbul, Türkiye Déngiz Boghuzi, we Osmanlining Erminiye wilayetlirini almaqchi boldi.  Démek, En’gliye hökümiti 1915-yili Höseyin Sharifqa bir parche wediname yézip bérish bilen teng, yuqiridiki 2-kélishim üstidimu ish bashlighan.  Mezkur kélishimge izma qoyghan Fransiye wekilining ismi Pikot (Francois Georges-Picot) bolup, En’gliye wekilining ismi bolsa Sayks (Sir Mark Sykes) idi.  Shunga bu kélishim «Sayks-Pikot Kélishimi» dep atilidighan bolup, u dunya tarixida intayin muhim orun tutidu.  1917-yili Rosiye Inqilabi Char padishahini aghduriwetkendin kéyin, Bolshéwiklar Char padishahining qanchilik chirikliship ketkenlikini pash qilish meqsitide bu kélishimni dunyagha ashkariliwetti.  Shuning bilen bu ish pütün dunyada xewer qilinip, En’gliye nahayiti keng we küchlük eyipleshlerge duch keldi.  Ashundaq bolishigha qarimay, En’gliyining bu wehshiy süyiqestidin toluq xewer tapqan nadan Erebler Türklerge qarshi urushini oxshashla dawamlashturuwerdi.

Loréns Ereblerge «Mawu yerge hujum qil, awu yerni partlat, mawu urushni mundaq qil» dep Mekkilik Ereblerge qomandanliq qilip, Türklerge qarshi jeng élip bériwatqanda, mezkur Skays-Pikot Kélishimidin xewer tapti.  Emma, Loréns héch qandaq chandurmay, Ereblerge yalghan wedini tekrarlap turup, ulardin Türklerge qarshi urushta dawamliq paydilandi.  Bir Amérikiliq muxbir eyni waqitta Loréns bilen bir mezgil Türkler tupriqida bille bolghan bolup, kéyin u Lorénsni kökke kötürüp bir eser yézip, uni pütün dunyagha tonutuwetti.  Ashu muxbir yazghan eserge asasen Amérika ishligen, In’glizche «Lawrence of Arabia» dep atilidighan bir kino bar.  Imkaniyiti bar qérindashlar bu kinoning bir qisim körünüshlirini Yutyubtin chüshürüp körüp baqsa bolidu.  Emma, emeliyette Loréns bir En’gliye jasusi bolup, Ereblerni aldap, En’gliye menpeeti üchün xizmet qildi.  1-dunya urushi axirlashqandin kéyin, Loréns Ereblerning musteqilliqi toghrisida En’gliye hökümiti bilen azraq aghzaki küresh qildi.  Lékin, En’gliye hökümiti uning qarshiliqini héch bir étibargha almay, uni hökümet ishliridin pütünley boshitiwetti.  Loréns kéyin Londondiki bir motsiklit weqeside öldi. 

Shundaq qilip, Sayks bilen Pikottin ibaret Ereb milliti yaki Ereb zéminidin héch qandaq xewiri yoq ikki diplomat aldigha bir parche xeritini qoyuwélip, özliri almaqchi bolghan Ereb zéminlirini bölüshüp chiqti.  Ereb ellirining hazirqidek bolup qélishi ene shu dangliq «Sayks-Pikot kélishimi» din kélip chiqqan.

(3) 1914-yili En’gliye ichki kabinétining eng yuqiri qatlimida Zionist (Yehudi döliti qurushni qollighuchi Yehudi) largha bir parche yer bérish toghrisida muzakire bashlidi.  Eyni waqitta En’gliyidiki Zionistlarning bir nahayiti bay we tesiri küchlük bayanatchisi bar bolup, uning ismi Chéyim Wayizmen (Chaim Weizmann) idi.  Wayizmen bir xémiye alimi we bir chong xususiy shirketning igisi bolup, uning shirkiti bomba yasashta kem bolsa bolmaydighan atséton (acetone) ishlep chiqiratti.  Birinchi dunya urushidin burun En’gliye atsétonni Gérmaniyidin import qilghan bolup, 1-dunya urushi mezgilide En’gliye bilen Gérmaniye öz-ara düshmen bolghachqa, En’gliye özige lazim atsétonni bashqa menbelerdin hel qilishqa mejburi boldi.  Shuning bilen ular Wayizmenning aldigha keldi.  Wayizmen we En’gliyidiki barliq Zionistlar birliship, En’gliye hökümitige atsétonni bérishni qarar qildi.  En’gliye hökümiti bu Zionistlar bilen baha kélishidighanda, bu Zionistlar atsétonning heqqi üchün pul emes, bir zémin alidighanliqini éytti.  En’gliye ichki kabinéti desliwide bu Zionistlargha Ugandani bérishni qarar qildi.  U chaghda En’gliye Afriqining nurghun zéminlirini mustemlike qiliwalghan bolghachqa, ashu zéminlarning xalighan birsini Zionistlargha béreleytti.  Zionistlar buninggha yéqinmu kelmey, özlirige Pelestindin bashqa jayning kérek emeslikide ching turiwaldi.  Shuning bilen En’gliye ichki kabinéti qayta yighin échip, Zionistlargha Pelestinni bérishni qarar qildi.  Hemde  En’gliye hökümiti tashqiy ishlar kabinétining bashliqi Balfor (Arthur James Balfour) Yehudiydin bolghan kabinét ezasi, Zionist, hemde En’gliye boyiche eng bay kishi Roschayild (Rothschild) qa bir parche télégraf iwertti.  Bu télégraf «Balfor Xitabnamisi» (The Balfour Declaration) dégen isim bilen dunyagha dangliq bolup, eger qiziqsingiz  uning esli nusxisining resimini tordin asanla tapalaysiz.  Roschayildning shu chaghdiki bayliqi nechche yüz milyard dollar bolup, uning ailisi qurghan banka dunyadiki eng chong bankilarning biri idi.  Ularning aile bankisi taki bügünki kün’giche dawamliship kéliwatqan bolup, ularning bir qanche tarmiqi hazir Shwétsariyide soda élip bériwatidu.  Balfor Xitabnamisining xewiri pütün dunyagha tarqalghan bolup, uni Türklerge qarshi urush qiliwatqan Ereblermu anglidi.  Emma ular En’gliyining yalghan gépige yene dawamliq ishinip, Türklerge qarshi élip bériwatqan urushini burunqidekla dawamlashturuwerdi. 

Balfor Xitabnamisining wujutqa kélish sewebi heqqide dunyada éqip yürgen perezler nahayiti köp bolup, doktur Yasir Qazining qarishiche asasliq sewebler töwendikilerdin ibaret iken:

(1)Bir Türküm En’gliye parlamént ezaliri qayta saylinish üchün özini qollaydighanlargha érishish.  Eyni waqitta En’gliyidiki Yehudiylar intayin bay we küchlük bolghachqa, bir qisim parlamént ezaliri ashularning yardimini  qolgha keltürüshke urun’ghan.  Bu ehwal hazirqi Amérikining ehwaligha nahayitimu oxshiship kétidu.  Yeni, hazir Amérikidiki saylamgha qatniship, hoquqqa érishmekchi bolghan kishilerning mutleq köp qismi Yehudiylargha xoshamet qilidu. 

 (2) Yehudiydin bolghan Wayizmanning atsétonni bolmighanda, En’gliye urush üchün kéreklik bolghan bombilarni ishlep chiqishta amalsiz qalatti. 

(3) En’gliyining bash ministiri Jorj (David Loyd George) we yuqiridiki Balfor qatarliqlarning hemmisi diniy étiqadi intayin küchlük Xristiyanlar bolup, ular özliri we ularning etirapidiki bir top emeldarlar Pelestinni Musulmanlar igilep turghan’gha qarighanda, Judaizmchi Yehudiylar igilep turghini yaxshiraq, dep oylighan.  Ular Yehudiylargha qarighanda Musulmanlar bir qalaq xelq, dep qarighan.  En’gliyidiki Xristiyan dölet rehberliri ichide eger Yehudiylar Yérusalémni «paklashturup» berse, Musa Peyghember yene bir qétim qaytip kélishi mumkin, dep oylighanlirimu bar bolghan. 

(4) Pelestinni Yehudiygha bérish arqiliq, Amérikidiki Yehudiylarning qistishi bilen, Amérikini 1-dunya urushigha élip kirmekchi bolghan. 

U chaghda Pelestindiki Yehudiylarning nopus sani yerlik nopusning aran 5 pirsentini igiligen idi.

7.     Yehudiylar bilen Musulmanlar Otturisidiki Tarixiy Munasiwet

Zionistlar Pelestinni qolgha chüshürüsh üchün ish élip barghan deslepki 40 yil ichide, Amérikidiki Yehudiylar izchil türde Zionistlargha qarshi turup keldi.  Ular peqet Gitlér we 2-dunya urushidin kéyinla bir Yehudi döliti bolishining zörürlükini hés qildi.  1917-yili Öktebirde, bu ish En’gliye ichki kabinétide bir qétim bélet tashlashqa qoyuldi.  Bu yighinda peqet birla Yehudidin bolghan yuqiri derijilik parlamént  (dölet mejlisi) ezasi bar bolup, u Pelestinni Yehudiygha bérishke intayin qattiq qarshi turdi.  Sewebi, u Musulmanlar bilen Yehudiylar burunqi barliq tarixiy dewrlerde öz-ara inaq ötken bolup, bundaq qilish Yehudiylar bilen Musulmanlar otturisida ziddiyet peyda qilidu, dep qaridi. 

Doktur Yasir Qazi mundaq deydu: «Pelestindiki Musulmanlar bilen Yehudiylar taki Zionizm bashlan’ghiche bir-biri bilen nahayiti inaq ötken.  Qedirlik Musulman qérindashlar, biz hergizmu Zionizmgha qarshi turush bilen Yehudiygha qarshi turushni arilashturup qoymayli.  Bu mesilide alahide hushyar bolayli.  Nurghun Musulmanlar bu ikki nersini arilashturup qoyidu.  Biz Zionistlargha qarshi turimiz.  Biz hergizmu Yehudiyliqqa qarshi turmaymiz.  Biz Zionistqa qarshi turimiz, hemde Zionizmni tenqitleymiz.  Tarix boyiche qarisaq, Yehudiylar bilen Musulmanlar Xristiyanlargha qarshi küreshte bir-birige chongqur hésdashliq qilghan.  Her qétim Xristiyanlar Yehudiylarni qirghanda, Yehudiylar özliri üchün Musulmanlar  zéminida bixeter panaliq jay tapqan.  Bu hemmige ayan bolghan bir tarixiy pakit.  Isra’iliye qurulushtin burun xéli köp Yehudiy nopusi Erebler zéminida yashighan.  Buni siler Erebler bilisiler.  Yehudiylar Musulman zéminlirida güllen’gen.  Tarix boyiche qarighanda, Musulmanlar bilen Yehudiylar otturisida hazirqidek öchmenlik mewjut bolup baqqan emes.  Hazir nurghun Musulmanlar Zionistlargha nisbeten peyda bolghan ghezipi bilen Yehudiylargha qarshi turidighan bolup qaldi.  Bu bir mesile.  Men silerge özemning béshidin ötken ishlarni dep bérey: Hazir mewjut bolup turiwatqan Zionistlargha we Zionizmgha eng qattiq we eng küchlük qarshi turidighanlarning bir qismi Yehudiylarning özi.  Bizning tenqit qilidighinimiz Zionistlar bilen Zionizm.  Zionistlar milletchiler.  Bu qilchimu munazire telep qilmaydu.  Bir qisim Yehudiylar özliri 50 esir bérip baqmighan zémin’gha bérip, u yerdiki ahalini bir yaqqa qayrip qoyup, ularning zéminini igiliwalsa, bu bir milletchilik, bir xil irqiy qirghinchiliq bolidu.  Shunga biz Zionizmgha qarshi turimiz.  Emma biz Yehudiylarning bir Yehudi milliti bolup mewjut bolup turushigha qarshi turmaymiz.  Bizning dinimiz Yehudiylargha izchil türde ashundaq bir hoquqni bérip kelgen, hemde hazirmu bériwatidu. »

Ilawe: Hazir biz üchün bash qaturushqa tégishlik ishlar intayin köp.  Ularni muhimliq derijisi boyiche tizip kelsek, Osmanli Impériyisi we Yehudiylar bilen Musulmanlarning munasiwiti dégen’ge oxshash mesililer u tizimlikning ichige kirmeydu, yaki kirgen teqdirdimu xéli arqidin orun alidu.  Shundaq bolghachqa méningmu bu mesililer üchün waqit serp qilghim yoq idi.  Emma, men arimizdiki xata chüshenchilerdin kélip chiqqan bölünüshlerge qarap turalmidim.  Uyghur diyaridiki nopusimiz ichide öz ömride birer Yehudiyni körüp baqqanlar asasen yoq.  Tarixtin buyan Yehudiylar bizge birer qétim zulum sélip baqqan ishmu yoq.  Shundaq turuqluq nurghun kishiler Yehudiygha intayin öch.  Uning eksiche, eger siz dunyadiki ishlarni toluq we toghra chüshinish pursitige érishelisingiz, mundaq bir emeliyetni bayqaysiz:  Bizning dindash qérindashlirimiz bilen bizning qandash qérindashlirimizning hökümetlirining köpinchisi hazir bizni sétip xejlewatidu.  Emma öz hökümetlirining ashundaq ishlirigha ashu ellerdiki bizge dindash we bizge qandash xelq bir az tesir körsiteleydighan derijide qarshiliq körsitip baqqini yoq.  Buninggha qarimay bizning bir qisim kishilirimiz ashu dindashlirimiz bilen ashu qandashlirimizni béshigha élip kötergidek bolup yürüp, tarixtin buyan biz bilen héch qandaq munasiwette bolup baqmighan bezi milletlerge öchmenlik körsitiwatidu.  Men her qétim torlarda mushundaq ehwalning namayendisini körgende, nahayiti rahetsizlinip kétimen.  Yuqirida körüp otkinimizdek, Yehudiylar kem dégende mundaq 3 chong guruppigha bölinidu: (1) Zionistlar (Zionists), (2) Xristiyanlargha qarshilar (Anti-Christians), we (3) qalghan Yehudiylar.  Birinchi dunya urushidin kéyin Yehudiylar Pelestinliklerge intayin éghir künlerni sélip keldi.  Pelestinde yüz bergen we hazirmu yüz bériwatqan ishlargha adem heqiqetenmu chidap turalmaydu.  Amérikida «Fox News» dep atilidighan bir memliketlik téléwizor shirkiti bar.  Uningda dawamliq Pelestinlikler we Musulmanlargha qarshi nersilerni béridu.  Men uni burun köp körettim.  Bezide ularning programmisida bériliwatqan naheqchilikke ghezipim kélip, tipirlap kétip, özemni qoyidighan yer tapalmay qalattim.   Kéchisi uxliyalmaydighan waqitlirimmu köp bolatti.  Lékin, kéyinche men ularning téléwizor programmisini zadila körmeydighan boldum.  Téxi  yéqindila Yehudiylar bilen Musulmanlar otturisidiki ishning qandaqliqini toluq we toghra chüshendim.  Yuqirida körginimizdek, eslide Pelestinliklerge yaman kün séliwatqanlar Zionistlar iken.  Zionistlarning sani Yehudiylarning ichide intayin az sanni igileydighan bolup, 1-dunya urushidin kéyin intayin wehshiy wastilar bilen Pelestinliklerning yérini tartiwalghili turdi.  Ularning Pelestinliklerge salghan we séliwatqan künige her qandaq bir adaletperwer adem chidap turalmaydu.  Emma, men mushu yazma arqiliq, oqurmenlerning Zionistlar bilen adettiki Yehudiylarning perqini biliwélishini ümid qilimen.  Amérika we dunyaning bashqa jayliridiki adettiki Yehudiylar ichide Zionistlargha qarshi turidighanlar nahayiti köp.  Adaletperwer Yehudiylar, Musulmanlarni dost köridighan Yehudiylar yenila mutleq köp sanni igileydu.  Hazir bizge eng küchlük derijide hésdashliq we yardem qiliwatqanlar dindashlirimiz bilen qandashlirimiz emes.  Bashqilar.  Ashu bashqilarning ichide Yehudiylarmu bar.  Menmu özemning chet eldiki hayati jeryanida Yehudiylarning yardimige köp érishtim.  Hazirmu hem shundaq.  Men hazir 10 dek Yehudiylar bilen bille ishleymen.  Ular özlirige bek ching.  Emma méni azraqmu kemsitmeydu. Méni azraqmu chetke qaqmaydu.  Uning ekside, méni nahayiti qollaydu.  Méni nahayiti qedirleydu we etiwarlaydu.  Men hazir qiliwatqan asasliq tetqiqat türining bashliqimu Yehudiy.  U méning her yili bir qanche qétim dunyaning oxshimighan yerliridiki xelq’araliq ilmiy tetqiqat yighinlirigha bérip, ilmiy doklat bérishimni izchil türde maddiy we rohiy jehettin qollap kéliwatidu. 

Dunyadiki bir qisim kishiler Zionistlarning Pelestinning yérini igiliwélish yolida élip barghan ishlirini insaniyet üstidin yürgüzgen jinayet, dep qaraydu.  Zionistlar özliri bolsa qilghan ishlirigha öz menpeetini qolgha keltürüsh we qoghdash yolidiki eng aqilane ishlar, dep qaraydu.  Ishletken taktikilirigha bolsa, eyni waqittki sharait astida ishni eng aqilane usul bilen qilish, dep qaraydu.  Aqilane ishlarnila qilish, we ishni eng aqilane usul yaki taktika bilen qilish jehette dunyada öz-ara nahayiti oxshiship kétidighan 3 millet bar.  Ular Yehudiylar, Yaponlar, we Gérmanlar.  Men özemning aldinqi 4 parche maqalisida Yehudiylar bilen Yaponlarni tonushturup öttüm.  Shunga siz her qétim Zionistlarning Pelestinliklerni qandaq bozek etkenlikini küzetken waqtingizda, Yehudiylarning eqilni qandaq ishlitidighanliqigha, ishni qandaq qilidighanliqigha, hemde xelq’araliq ölchem (mesilen, B.D.T. qaide-permanliri) boyiche qarighanda pütünley xata, hetta insaniyet qélipidin chiqip ketken bolsimu,  qandaq aqilane ishlarni qilidighanliqighimu bir az diqqet qilip qoyung.  Nurghun kishilerning neziride Zionistlar éghir gunahkar hetta eghir jinayetkarlar bolsimu, ularning özining teqdirini yaxshilashta özidin bashqa héch kimge we héchnimige tayan’ghili bolmaydighanliqini eng burun we eng chongqur tonup yetken kishiler ikenlik teripimu barliqini estin chiqarmang.

Men tordashlardin bu jehettiki heqiqi ehwalni biliwélip, birlikke kelgen toghra chüshenche asasida pikir ixtilaplirini eng zor derijide azaytishini, shu arqiliq zéhnini özimiz üchün eng muhim we eng qimmiti bar bolghan ishlargha ortaq we ünümlük halda merkezleshtürüshini ümid qilimen.

8.     Mekkining Sharifi Höseyinning 1-Dunya Urushidin Kéyinki Teqdiri

Shundaq qilip, 1-dunya urushida Yawropa birleshme armiyisi ghelibe qilip, Gérmaniye 1918-yili 11-ayning 11-küni chüshtin burun saet 11 de teslimnamige imza qoydi.  Bu üch dane 11 mu dunya tarixida xéli dangliq.  1919-yili 1-ayda Fransiyining Parij shehiride «Parij Tinchliq Yighini» (Paris Peace Conference) dep atalghan bir yighin chaqirildi.  En’gliye, Fransiye, Amérika we Italiyiler «4 chong dölet» salahiyiti bilen bu yighin’gha sahibxaniliq qildi.  Bu yighin’gha dunyaning hemme yéridin wekiller kelgen bolup, hemmisi özliri duch kelgen zémin igiliki qatarliq mesililerni mushu yighinda hel qilmaqchi boldi.  Bu yighin’gha Amérikidiki qara tenliklerning wekillirimu kélip, Amérikidin musteqil bolup ayrilip chiqip kétish iltimasini sundi.  Mushu yighinda Pelestinni Zionistlargha bérish qarari élindi.  Hemde Gérmaniye intayin éghir derijide jazalan’ghan bolup, uninggha artilghan urush chiqimi tölimining miqtari bir trlyon dollardinmu éship ketti.  Gérmaniye mushu qétim uchrighan xarlinishtin we yüzi tökülüshtin kéyin, Gérmanlarning Gitlérning yéteklishi bilen özini qaytidin kücheytip, 2-dunya urushini bashlishigha seweb boldi.  2-dunya urushida Yawropa ajizliship, özining dunyadiki hökümranliq ornini yuqatti.  Uning ornida Amérika küchiyip, tedriji halda hazirqidek dunyani soraydighan orun’gha érishti.

6-resim (6-resim): Parij tinchliq yighinigha qatnishiwatqan En’gliye, Fransiye, Italiye we Amérikining prézidéntliri.

U chaghda Amérika prézidénti Wudrow Wilson (Woodrow Wilson) ning rehberlikide Amérika Zionistlargha hésdashliq qilmay, birterep turdi.  Ular Pelestinni Zionistlargha bérishke awaz bermey, öz aldigha ayrim tekshürüsh élip baridighanliqini otturigha qoydi.  Hemde Erebchini bilidighan ikki chong ziyaliylarni Ereb zéminlirini tekshürüp kélishke mangdurdi.  Bu ikki kishi bir qanche ay Ereb zéminide tekshürüsh we tetqiqat élip barghandin kéyin, Amérika hökümitige bir tekshürüsh doklati yollap, uningda mundaq dédi: «U rayonlarda birer Yehudiy döliti qurulidiken, yerlik xelqlerning hoquqi intayin éghir derijide depsende bolmay qalmaydu.»  Lékin, Amérika bu doklatni bir yaqqa qayrip qoyup, bu ishni ikkinchi éghizgha almidi.  Amérikining ching turushi bilen «Parij Tinchliq Yighini» da «Döletler Birliki» (The League of Naitons») dégen bir xelq’araliq teshkilat quruldi.  Bu teshkilat 27 yil yashighandin kéyin, yeni 2-dunya urushidin kéyin, uning ismi «Birleshken Döletler Teshkilati» (B.D.T. ) gha özgertildi.

Birinchi dunya urushigha qatnashqan eller özlirining 20 pirsent erliridin ayrilip qaldi.  Shuning bilen emgek küchi yétishmeslik kélip chiqip, ayallar burunqidek peqet öydila turup, aile ishlirinila bir terep qilidighan rolini özgertip, tunji qétim sirtqa chiqip erler bilen bille ishleydighan ehwal wujutqa keldi.  Yeni, 1-dunya urushi ayallarning en’eniwi rolini pütünley özgertiwetken bolup, Musulmanlar tarixidila emes, belki pütün insanlar tarixida tunji qétim ayallarmu ishleydighan boldi.  Hazirqidek ayallarningmu erler bilen teng xizmet qilishi mana shu chaghdin bashlan’ghan.

1918-yili Ispaniyide bir xil yuqumluq zukam peyda bolup, u pütün dunyagha tarqilip ketti.  U késel yéqindin buyan dunyagha tehdit sélip kéliwatqan «H1N1 zukam» bilen oxshash bolup, ashu késel sewebidin 1918-yilidin 1920-yilighiche pütün dunya boyiche 100 milyondek adem ölüp ketti.  Eyni waqitta bu dunya nopusining texminen 5 pirsentige toghra kéletti.

Parij Tinchliq Yighini bir yil dawam qilghan bolup, uningda nurghunlighan kélishimler imzalandi.  Emma ularning ichidiki Osmanli Impériyisi bilen munasiwetlik bolghini «Sayks-Pikot Kélishimi» bolup, u bu qétim «Wérsayil Shertnamisi» (Treaty of Versailles) dégen isimda testiqlandi [7].  Mekkining Sharifi Höseyinning oghli Féysal (Feisal Ibn Sherif Husayn) mu Parijdiki bu yighin’gha kélip, pütün Ereb zéminini musteqil qilip, uni dadisigha bérishni, hemde dadisini Xelipe qilishni telep qildi.  En’gliye bilen Fransiye Sayks-Pikot Kélishimide békitilgen zéminlargha ige boldi. 

7-resim (7-resim): Aldinqi qur otturidiki Féysal.  Eng sol tereptiki qara pelto kiyiwalghini Loréns.

Fransiye Süriyining bir qismigha érishken bolup, uning qilghan birinchi ishi Xristiyan Ereblerni yighip, ulargha bir ayrim dölet qurup bérish boldi.  Bu dölet biz hemmimiz bilidighan, hazirmu mewjut bolup turiwatqan «Liwan» din ibaret.  Fransiye bu zéminda «Alawi döliti» (Alawite State) bilen «Jabal Al-Druz döliti» (Jabal al-Druze State) qatarliqlarnimu qurup chiqti.  Yeni, bu zéminni Sünniyler zémini, Xristiyanlar zémini, Alawilar zémini we Druzlar zémini dégen bir qanche parchilargha bölüwetti.  Fransiye bu döletlerni 2-dunya urushighiche sorighan bolup, uningdin kéyin Süriyilikler qozghilang qilip, Fransiyiliklerni qoghlap chiqardi. 

1-dunya urushidin kéyin Fransiye Süriyege ige bolghandin kéyin, ularning Sünniy Musulmanlargha qarshi halda özlirige sadaqetmenlik körsitidighan bir xelqqe éhtiyaji chüshti.  Shuning bilen ularning közi Alawilargha chüshti.  Alawilar qedimdin tartip 1919-yilighiche héch qandaq medeniyetlishmigen (barbarian) xelq bolup, Süriyini Fransiye bésiwélishtin burun Alawilar  Sünniy Musulmanlarning mülüklirini bulap, ularning qizlirigha basqunchiliq qilip, qaraqchiliq bilen yashap kelgen idi.  Ular taghda turidighan bolup, özlirining ayrim zémini bar idi.  Emma héch qandaq terbiye körmigen bolup, shu waqittiki sirtqi dunyaning ishliridin qilchimu xewiri yoq idi.  Shuning bilen Fransiyilikler Alawilarni oqutti.  Ulargha herbiy maharetlerni ögetti.  Hemde herbiy mekteplerde mexsus terbiyilidi.  Uningdin kéyin ulargha her xil yuqiri derijilik herbiy généralliq hoquqlirini berdi.  Hazirqi Süriye prézidénti Asad ene shu Fransiye teripidin mexsus terbiyilen’gen Alawilarning 2-ewladidur. Yeni, Asad Fransiye mexsus Sünniy Musulmanlargha taqabil turush üchün terbiyilep yétishtürgen Alawilarning adimidur.

8-resim (8-resim): 1-dunya urushidin kéyin Farnsiye Süriyide berpa qilghan kichik döletler. 

En’gliye érishken zémin eng köp bolup, ular Kéngeytilgen I’ordaniye, Iraq we Erebistannimu  öz ichige aldi.  Shuning bilen bu zéminlarning igidarchiliq hoquqini öz qolida saqlap, uni bashquridighan ishni Mekkining Sharifi Höyesinning 3 oghligha teqsim qilip berdi.  Yeni, Höseyinning 3 oghli 3 parche zémin’gha qorchaq bashliq boldi.  Höseyinning chong oghlining ismi Ali bolup, uninggha Erebistan bérildi.  Shuning bilen Ali dunyagha özini «Hijaz padishahi» (King of Hejaz) dep élan qildi.  Hemde bir mezgil özini «Xelipe» depmu atiwaldi.  Ali bu hoquqni aran 1924-yili 10-aydin 1925-yili 12-ayghichila tutup turalidi.  Buning sewebi, En’gliye Alini bu textke olturghuzup, uninggha iqtisadiy yardem qilish bilen teng, yene bir Erebler guruhini qollap, ularghimu iqtisadiy yardem qilip turdi.  Bu guruh Ereblerdin terkip tapqan, uning bashliqining ismi «bin Sehud» (bin Saud) bolup, bu guruh yéterlik derijide kücheygendin kéyin, En’gliyining qollishi bilen, Ali Höseyinni Erebistandin qoghlap chiqardi.  Uningdin kéyin Ali I’ordaniyide yashap, bir intayin échinishliq halette öldi.  Shundaq qilip Höseyin ailisining Mekkide 40 ewlad dawam qilghan hökümranliqigha xatime bérildi.  Sehud özini dunyagha «Sehudi Erebistan Padishahi» dep jakarlap, qol astidiki zémin’gha bolsa «Sehudi Erebistan» dégen namni berdi.  Mana bu biz hazir bilidighan Sehudi Erebistanning wujutqa kélishidur.

Sharif Höseyinning 2-oghlining ismi Abdullah bolup, uninggha I’ordaniye bérildi.  Höseyinning 3 oghlining ichide eng muweppeqiyetlik bolghini mushu Abdullah bolup, u özini «Héshimit I’ordaniye Padishahliqining padishahi» (King of Hashemite Kingdom of Jordan) dep atidi.  Abdullah 1950-yilighiche padishah bolup, uning oghli 1952-yilidin 1999-yilighiche padishah boldi.  U 1999-yili ölgendin kéyin, uning oghli Abdullah padishah bolghan bolup, Abdullah bu orunda hazirghiche olturuwatidu.  Yeni, hazirqi I’ordaniyining padishahi Abdullah En’gliyige bash urup, Osmanli Impériyisini aghduruwétishke töhpe qoshqan Sharif Höseyinning chewrisi bolidu.  U eslide Mekkilik bolup, uning I’ordaniyede héch qandaq yiltizi yoq.

Ilawe: Méning özemning hésablishi boyiche, I’ordaniyining hazirqi padishahi Abdullah Muhemmed Eleyhissalamning 43-ewladi iken.

Sharif Höseyinning 3-oghlining ismi Féysal (Feisal) bolup, uninggha Iraq bérildi.  Shuning bilen u özini «Iraq Padishahi» dep jakarlidi.  Iraqliqlar Féysalni qet’iy öz ichige almay, textke olturup anche uzaq ötmeyla uni texttin chüshüriwetti.  Shuning bilen En’gliye Iraqni bashqurushqa Féysalning bir qanche newre qérindashlirini nöwet boyiche teyinlep turdi.  1958-yili Iraq armiyisi qozghilang qildi. Qozghilangchilar Sharif Höyesinning Iraqtiki barliq tuqqanlirini, yeni er, ayal we balilarning hemmisini, bir öyge yighip, hemmisini oqqa tutup öltüriwetti.  Bu ishning béshida turghanlar bashqa Iraqliq générallar bolsimu, Sharif Höseyin ailisini étip öltürgen meydanda Saddam Höseyinmu bar idi.  Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, Saddam Höseyin Iraq armiyisi ichide tedriji halda ösüp, 1968-yili Iraqqa prézidént bolup, nechche yilning aldida Amérikining qolida öldi.

9.      Türkiye Jumhuriyitining Qurulushi

En’gliye, Fransiye we Rosiyining 1-dunya urushidin kéyinki zémin teqsimatida, yeni 1920-yili, Türkiye En’gliyining qoligha ötüp ketti.  Bu waqitta Türkiyige kirgüzülgen zémin Osmanli Impériyisining zéminining 6 den bir qismigha toghra keldi.  Lékin, eyni waqitta Osmanli Impériye armiyisi ichide ofitsérliq qiliwatqan Mustapa Kamal En’gliyining mustemlikichilige qarshi qozghilang qildi.  Bu qozghilang kéyin Türkiye Musteqilliq Urushigha özgirip, bu urush 1919-yili 19-Maydin 1923-yili 24-Iyulghiche dawamlashti.  Türkler bu urushta ghelibe qilip, 1923-yili 29-Öktebir küni Türkiye Jumhuriyiti quruldi.  Bu Mustapa Kamalning Türkiyini chong bala-qazadin 2-qétim qutuldurushi bolup, yuqiridiki 2 qétimliq tohpisining shan-sheripi süpitide Türkler Mustapa Kamalni «Ata Türk» dep atap kelmekte. 

Doktur Yasir Qazining déyishiche, Mustapa Kamal Islamgha nahayiti öch bolup, Türkiye Jumhiryiti qurulghandin kéyin, u diniy mekteplerni emeldin qaldurghan, hijabni chekligen, we Qur’anni Ereb tilida oqushni men’iy qilip, uni Türk tilida oqushni yolgha qoyghan. 

Ilawe: Méning chüshinishimche Osmali Impériyisining kéyinki mezgilliride hakimiyet béshigha bir top qalaq idiyidiki imamlar chiqiwélip, Musulmanlarning nahayiti zor derijide chékinip kétishini keltürüp chiqarghan.  Mustapa Kamal ashu seweblerdin yuqiriqidek bir qatar tedbirlerni qollan’ghan bolishi mumkin.  Men tordashlarning bu mesililerni aydinglashturuwalmay turupla bu ishni talash-tartish qilip ketkinini körüshni xalimaymen.  Eger bu ehwallardin xewiri bar qérindashlar bolsa, ularni yézip yollighan bolsanglar.  Men uninggha waqit chiqiralmidim.  Peqet bolmisa tordashlar bu mesililerni méning kéyinki maqalemni oqup bolghandin kéyin andin talash-tartish qilishqan bolsanglar.  Méning küchlerning bihude israp qilinishini körgüm yoq.

1924-yili Ata Türk Musulmanlarning eng axirqi Xelipi Abdulmijit (Abdul Majid 2) ni Türkiyidin qoghlap chiqardi.  Shuningdin étibaren Musulmanlarning béshida bir Xelipe turidighan dewr axirlashti.  Xelipe Abdulmijit 1939-yili I’ordaniyide wapat boldi. 

Doktur Yasir Qazining yene bir léksiyiside déyishiche [8], hazirdin bashlap zaman axiri bolghiche Musulmanlargha yene bir qutquzghuchi kélidiken.  Bu qutqazghuchi Mekkide tughulidighan bolup, tughulghanda qoyulghan ismi Muhemmed Abdullah bolidiken.  Hediste bolsa u «Mexdi» (Mahdi) dep atilidiken. 

Osmanli Impériyisi aghdurulghandin kéyin, Musulmanlargha ige chiqalaydighan birer zatning yoqliqi bilinishke bashlidi.  Xelipe Abdulmijitning eng kichik qizi shu chaghqiche ötken, insanlar tarixidiki eng bay dep atilidighan bir Musulmanning oghli bilen toy qildi.  Bu bay kishi hazirqi Hindistandiki Hiderabadning hakimi (Nizam of Hyderabad, His Exalted Highness Nizam Sir Mir Osman Ali Khan Siddiqi Asaf Jah VII) bolup, uning shu waqittiki bayliqi 200 milyard dollardin köp idi [9].  Bu ikki ulugh zattin bolghan bir jup er-ayalning öylük bolishidin Musulmanlar özliri üchün Mexdige oxshash bir ulugh qutquzghuchining wujutqa kélishini tama qilishqan idi.  Emma ish undaq bolmay qaldi.  Bu bir jup er-ayalning bir qanche  perzentliri bar bolsimu, ular ulugh qutquzghuchi bolup chiqmidi.  U bir jup er-xotunmu kéyinche ajriship ketti.  Ularning baliliri hazirmu hayat.

Süriye Fransiyining qolidin 1946-yili musteqil boldi.  Men yuqirida tilgha alghandek, uning hazirqi prézidénti Asad eyni waqitta Fransiye terbiyiligen Alawi qaraqchiliridin birining oghli bolidu.

Sehudi Erebistan En’gliyining qolidin 1927-yili 20-May küni azat boldi.  «Sehudi Erebistan» dégen isimni Abduleziz Al Sehud (Abdulaziz Al Saud) 1933-yili qollinishqa bashlidi.  Abdulaziz 1953-yili ölgendin kéyin, uning 5 oghli nöwetliship hoquq tutup keldi.  1953-yili Abdulazizning hoquqigha Sehud (Saud)  warisliq qildi.  Lékin u qalghan qérindashlirining qarshiliqigha uchrap, 1964-yili ornini Féysal (Faisal) gha boshitip berdi.  Féysal 1975-yili biri tughqini teripidin qestlep öltürülüp, izigha Qalid (Khalid) chiqti.  Qalidning ornigha 1982-yili Fahid (Fahd) chiqip, andin 2005-yili uning ornigha Abdullah chiqti.  Abdullah taki bügünki kün’giche padishahliq hoquqini tutup turiwatidu.  Yeni, 1953-yilidin hazirghiche bolghan 60 yildek waqit ichide, Sehudi Erebistanning padishahliqi 5 qétim almiship boldi [10].

Birinchi dunya urushidin kéyin I’ordaniye In’glizche «Hashemite Kingdom of Trasnjordan» dep atilip kelgen bolup, u 1946-yili En’gliyining qolidin qutulup, musteqil boldi.  Hemde uning ismi 1948-yili In’glizche «Hashemite Kingdom of Jordan» gha özgertildi.  1948-yilidiki Ereb-Isra’iliye urushidin kéyin Abdullah-1 (Abdullah I) «I’ordaniye we Pelestin Padishahi» dégen textke olturghan bolup, uning bu hoquqi taki bügün’giche dawamliship kéliwatidu.

Ilawe:  Türkiyining iqtisadi hazir yéngidin tereqqiy qiliwatqan bazar iqtisadi (emerging market economy) gha kéridighan bolup, dölet yilliq ishlepchiqirish qimmiti (GDP) jehette hazir dunya boyiche 17-orunda, Yawropada bolsa 6-orunda turidu.  U iqtisadiy jehette dunya boyiche eng aldida turidighan 20 eller (G-20) ning biri bolup, Yawropadiki iqtisadi eng téz tereqqiy qiliwatqan döletke kiridu.  Türkiye yéza igilik mehsulatliri, toqumchiliq, matorluq qatnash qoralliri, paraxot, qurulush matériyalliri, we turmushqa ishlitilidighan éléktronluq mehsulatlarni ishlepchiqirish jehette dunyada aldinqi qatardin orun alidu. 

10. Axirqi Söz

Shundaq qilip, buningdin 100 yil ilgiriki bügünki kün, yeni 1914-yili, Islam Xelipini emeldin qaldurup, Musulmanlar zéminini bizge hazir tonushluq bolghan Ottura Sherq ellirige bölüwétishtek bir qatar balayi-apetlik siyasiy we ijtima’iy özgirishlerning bashlinishi boldi.  Muhemmed Eleyhissalam wapat bolushtin burun dunyada peqet bir xilla Musulmanlar bar idi.  Kéyin Musulman lidérliri arisidiki hoquq, nam-shöhret, we mal-dunya talishish küreshliri we ichkiy urushliri netijiside, bolupmu miladiydin kéyinki 680-yili Muhemmed Eleyhissalamning newrisi Höseyin hazirqi Iraqning  Qarbala (Karbala) shehiride Shi’e siyasiy guruhi teripidin (u chaghda Shi’e té’ologiyisi téxi wujutqa kelmigen bolup, Shi’eler téxi bir siyasiy guruh halitide idi) wehshiylerche öltürülgendin kéyin, Musulmanlar Sünniy bilen Shi’edin ibaret ikki chong mezhepke bölündi.  Uningdin kéyin bu ikki chong mezhep ichide yene nurghun kichik guruhlar wujutqa keldi.  Musulmanlar hazir töwendiki 9-resimde körsitilginidek bir intayin chéchilangghu halette yashimaqta.

9-resim (9-resim): Musulmanlarning hazirqi 2 chong mezhep we nurghun kichik guruhlargha bölünüsh ehwali. 

2010-yilighiche bolghan sanliq melumatlargha asaslan’ghanda [11-12],  dunyada 1.62 milyard Musulmanlar bar bolup, bu dunya nopusining 23.4 pirsentini teshkil qilidu.  Bu Musulmanlarning 62 pirsenti Asiya-Tinch Okyan rayonlirida, 20 pirsenti Ottura-Sherq we Shimaliy Afriqida (yeni Ereb elliride), 15 pirsenti Saxara Chöllükining jenubidiki ellerde (Sub-Saharan Africa), 3 pirsenti Yawropada, we 0.3 pirsenti Amérika Qit’eliride yashaydu. 

Men Uyghurche tor betlerni körüsh, we tonushlurum bilen paranglishish arqiliq, hazir Uyghur diyaridiki Uyghurlar jem’iyitide din bilen munasiwetlik bezi ghelite ishlarning sadir boliwatqanliqini bildim.  Mesilen, hazir Uyghur diyaridiki az bir qisim kishiler arisida «Peqet Qur’anni öginishla kupaye qilidu, penniy mekteplerde oqughanning paydisi yoq», «Qeghez pullarni ishlitish haram»,  «Hökümetke ishlesh haram» dégen we shuninggha oxshash bir qisim qarashlar mewjut iken.  Uyghurlar ichidiki bundaq chüshenchiler nedin kelgen?  Méning Islam tarixi heqqidiki izdinishimge seweb bolghan amillarning biri ene shundaq soallargha jawab tépish boldi.  Bir qisim matériyallarni körüsh arqiliq, Uyghurlar arisida saqliniwatqan din jehettiki yuqiriqidek xata chüshenchiler emeliyette pütün Musulman dunyasi üchün ortaq ikenlikini, hemde sirtqi Musulman dunyasida saqliniwatqan mesililer Uyghurlar ichide saqliniwatqan mesililerdin xélila köp we xélila éghir ikenlikini hés qildim.  Bolupmu birlikni saqlash jehette Uyghur Musulmanlar bashqa bir qisim Musulmanlardin köp yaxshi iken.  Hazir Uyghurlar jem’iyitide saqliniwatqan din jehettiki mesililerning sirtqi dunyaning tesiridin kélip chiqqanliqini tonup yettim.  Islam dunyasi güllinip, eng yuqiri pelekke yetkende, Yawropaning eng qarangghu dewrler ichide turghanliqini, kéyin Islam dunyasi ajizliship töwenlep mangghanda, Yawropa güllinishke bashlap, yuqirilap mangghanliqini, biri töwenlep, biri yuqirilap, bu ikki dunya texminen 1550-yilliri tereqqiyat sewiyiside oxshash bir nuqtigha kelgenlikini, uningdin kéyin Musulmanlar dawamliq töwenlep, Yawropaliqlar dawamliq yuqiri örlep, eng axiri bügünki kündikidek halet shekillen’genlikini chüshinip yettim.  Yeni, 1550-yilliri yüz bergen özgirish yalghuz Uyghurlardila yüz bérip qalmastin, u pütün Islam dunyasida yüz bergenlikini, Uyghur diyaridiki özgirishlerning pütün Islam dunyasidiki özgirishlerning bir qismidin bashqa nerse emeslikini biliwaldim.  Men kéyinki bir parche maqalemde ashundaq mesililer we ularning kélip chiqish seweblirini qisqiche tonushturimen.  Tarixni untup qalghan we tarixtiki tejribe-sawaqlarni yaxshi yekünlimigen adem yaki millet tarixiy xataliqlarni qayta sadir qilidu.  Biz Uyghurlar Musulman dunyasida hazir saqliniwatqan mesililer we ularning kélip chiqish seweblirini toluq we toghra biliwélish arqiliq, ularning hemmisini hel qilishning chare-tedbirlirini tépip chiqalmasliqimiz mumkin.  Emma, héch bolmighanda biz özimiz buningdin kéyin ashundaq xataliqlarni qayta sadir qilishni azlitalishimiz, hetta ularning tekrarlinishining aldini pütünley alalishimiz mumkin.  Men mezkur maqalining xelqimizge mushu jehetlerde azraq paydisi bolushini ümid qilimen.

Musulmanlarning hazirqidek parchilinip kétish, we ilim-pen bilen tereqqiyatqa sus qarash, we  tereqqiyatta bir intayin töwen sewiyide turup qélish ehwalliri méni intayin qattiq échinduridu (Men özemning kéyinki maqalisida bu yerdiki geplirimge sanliq ispatlarni körsitimen).  Men Musulmanlarning hazirqi ehwalini küzitish, ularni analiz qilish, we ular üstide bir az oylinish, shundaqla Musulmanlar bilen Yehudiylar we Yaponlarni sélishturush arqiliq, omumlashturup éytqanda, Musulmanlarning sapasi töwenlikini, sapaning töwen bolishi ulardiki din’gha bolghan xata tonushlarni we iman bilen étiqadtiki ajizliqni keltürüp chiqarghanliqini, ashu xata tonushlar bolsa hazirqidek parchilinishni, we ilim-pen bilen tereqqiyatqa sus qarash pozitsiyisini keltürüp chiqarghanliqini hés qildim.  Yaki bashqiche qilip éytsaq, Musulmanlarning sapasining töwen bolishi ularning imani we étiqadining sus bolushini, ularning aqilane ishlarni tallap qilalmasliqini, ish qilghandimu ularni aqilane usul bilen qilalmaywatqanliqini keltürüp chiqiriwatqanliqini hés qildim.  Bir adem «Musulmanlar némini taliship hazirqidek shunche köp mezhep we guruhlargha bölünüp ketti?  Ular öz-ara némini taliship urushidu?» dégen soal üstide azraq oylinip baqsila, men yuqirida tilgha alghan nuqtilarni asanla chüshiniwalalaydu.  Qérindashlarning mushu mesile üstide ünümlük oylinip béqishigha yardimi bolsun üchün, men mezkur maqalini Hindistanliqlarning dunyagha dangliq dahiysi Gendi (1896 – 1948) ning töwendiki bir qisim hékmetlik sözliri bilen axirlashturimen:

--Her xil dinlar oxshash bir nuqtigha bérip toxtaydighan tarmaq yollargha oxshaydu.  Biz peqet oxshash menzilge yétip baralisaqla, qaysi yolni tallap méngishimiz  muhim emes.  Méning Budda dinim manga hemme dinlargha hörmet qilishni ögitidu. 

--Men biz hemmimiz her xil dinlarning muqeddes kitablirini oqushimiz kérek, dep oylaymen.  Din xuddi bir köp shaxliq derexke oxshaydu.

--Her birimiz bashqilarning dinlirigha hörmet qilishimiz, hemde özimizni hetta bashqilarning dini toghrisida yaman xiyallarda bolushtinmu tartishimiz kérek.

--Özining dinini bashqilarningkidin üstün körüsh eng uchigha chiqqan kemsitish bolup hésablinidu.  Bashqilardin étiqadini öziningkige özgertishni telep qilish adaletsizlik qilghanliq bolidu.  Hemme ademler oxshash Xudagha étiqad qilidighan bolup, peqet étiqad qilishning sheklila bir-biriningkige oxshash bolmaydu.  Bir dinning yene bir dindin ulughraq bolushi mumkin emes.  Islam dinidikilerning Allahsi Xristiyanlarning Xudasi we Budda dinidikilerning Ishwara (Ishvara) si bilen oxshash.  Bizning dindin peqet birsila mewjut bolup turushigha éhtiyajimiz yoq, belki, barliq dinlargha oxshash derijide hörmet qilishqa éhtiyajimiz bar.

--Men özemning dini xoshnamningkidin üstünraq turidu, dep oylap, xoshnamdin öz dinidin waz kéchip, méning dinimni qobul qilishni istisem qandaq bolidu?  Men xoshnamning bir heqiqi dosti bolush süpitim bilen uning öz dinida yashap, mukemmellikke yételishinila ümid qilalaymen we shuninggha du’a qilalaymen.

--Eger bir Xristiyan méning aldimgha kélip, özining dinini Budda dinigha özgertmekchi bolghanliqini éytsa, men uninggha undaq qilmasliq toghrisida nesihet qilimen.  Uninggha Budda dini temin étidighan nersilerni Injilmu temin étidighanliqini, shularni tépip chiqip, bir yaxshi Xristiyan bolush üchün qattiq tirishishi kéreklikini éytimen. 

--Biz sejde yaki tilawetni kalpukimizda qilmaymiz, belki yürikimizde qilimiz.  Kalpukning tilini ögetkili bolidu, emma yürekning tilini kim ögitelisun? 

Murajetname:

Men bu maqalini pütünley In’glizche menbelerdin paydilinip teyyarlidim. Mende bu tarixlargha ait Uyghurche materiyallar bolmighachqa, isimlarni Uyghurchilashturushta men imkaniyetning bériche Yulghun lughitige tayandim.  Bezi sözlerni chet eldiki dostlurumdin sorudum.  Yulghun lughitidin tépilghan sözlerni özem eng muwapiq dep qarighan boyiche aldim. Shunglashqa men tordashlarning yardimige muxtaj.  Méni tenqit qilsingiz boliwéridu.  Men uninggha xapa bolmaymen.  Emma, eng yaxshisi manga teklib béring.  Eger méning tordiki maqalini tehrirlesh hoququmla bolidiken, men maqalemni teklibingiz boyiche tüzitip qoyushqa tirishimen.  Rehmet!

Bu maqalini héch kimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz boliwéridu. 

Paydilinish matériyalliri:

[1] 1914: The Shaping of the Modern Muslim World - Part 1 ~ Dr. Yasir Qadhi | 15th January 2014

http://www.youtube.com/watch?v=qh9awD5KwNY

[2] Abu Ammaar Yasir Qadhi

http://en.wikipedia.org/wiki/Abu_Ammaar_Yasir_Qadhi

[3] Bilimxumar, «Yaponlarnng milliy rohi»

http://bbs.izdinix.com/thread-57078-1-1.html

[4] Osmanli Empire

http://en.wikipedia.org/wiki/Osmanli_Empire

[5] Gallipoli Campaign

http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Gallipoli

[6] The Mongol Invasion and the Destruction of Baghdad

http://lostislamichistory.com/mongols/

[7] Treaty of Versailles

http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Versailles

[8] THE MAHDI BETWEEN FACT & FICTION - Yasir Qadhi

http://www.youtube.com/watch?v=5W_3Gg7rmjo

[9] Osman Ali Khan, Asaf Jah VII

http://en.wikipedia.org/wiki/Osman_Ali_Khan,_Asaf_Jah_VII

[10] History of Saudi Arabia

http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Saudi_Arabia

[11] Muslim world

http://en.wikipedia.org/wiki/Muslim_world

[12] Islam by country

http://en.wikipedia.org/wiki/Islam_by_country

(2-resim): Qizghuch reng bilen körsitilgini 16- we 17-esirlerde Osmanli Impériyisige tewe bolghan zéminlar. 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair