Yehudilarni 3000 Yil Saqlap Qalghan Amillar

Erkin Sidiq

2013-yili 2-ayning 5-küni

Bir milletning güllinishi we qudret tépishining aldinqi sherti, shu millet özining milliy kimlikini saqlap qélish.  Millet saqlinip qalmaydiken, hergizmu milletning güllinishi we qudret tépishidin söz achqili bolmaydu.  Undaqta bir millet özini saqlap qélishi üchün qandaq shertlerni hazirlishi kérek?.  Men ashu soallargha jawab izdep béqishni oylighili xéle uzun boldi.  Bashqilar bilen mushu téma üstide paranglishish jeryanida, men bir tonushumdin «Halal gösh yeydighan milletler yoqap ketmeydiken.  Men bir Yawropaliq dangliq aptorning kitabida ashundaq mezmunni körgen idim», dégen sözni anglidim.  Uyghurche tor betlirining birige chaplan’ghan bir parche maqalida «déhqan nopusigha ige milletler yoqap ketmeydiken» dégen’ge oxshash mezmunnimu kördum.  Rast shundaqmu?  Bir milletning özini saqlap qélishida hel qilghuch rol oynaydighan eng muhim amillar qaysila?  Yuqiridiki gepler xéle orunluqtek körünsimu, u sözler hergizmu bir pütün ilmiy nezeriyege wekillik qilalmaytti.  Shuning bilen men ashu sözlerni öz ichige alghan ilmiy uqumlarni toluq éniqlap chiqish qararigha keldim.

Men aldi bilen chet eldiki In’glizche Google we Amazon.com tor betlirige kirip, «Bir milletning saqlinip qélinlishi» (In’glizche «The survival of a people») dégendek sözlerni kirgüzüp izdep baqtim.  Lékin men kütken netijige érishelmidim.  Men izdigen mezmun’gha eng yéqin kélidighan bir kitabning ismi «Saq qalghuchining kishilik xaraktérliri» (Al Siebert, «The survivor personality») bolup, men uni tordin shu waqitning özidila sétiwélip, körüp baqtim.  Emma, bu kitab ot apiti, yer tewresh we su apitige oxshash tebi’iy apetlerge uchrap saq qalghan kishiler, hemde aile paji’elirige yoluqqan kishilerning ashundaq weqelerdin kéyinki rohiy haliti, we ashundaq rohiy halettin qutulush yolliri üstide bolup, uningda men istigen mezmunlar yoq iken. 

Uningdin kéyin men yene «milliy güllinish» dégen sözni kirgüzüsh arqiliq torlarni qaytidin izdidim.  Netijide In’glizche «Étnik güllinish» (The Ethnic Revival), «Milletperwerlik bilen modérnizm (zamaniwiliq)» (Nationalism and modernism), «Milliy kimlik» (National identity), dégen kitablarni tépip, ularnimu sétiwélip waraqlap chiqtim.  Bu üch kitabning aptori En’gliyidiki London Iqtisad Uniwérsitétining proféssori doktur Entoni Smiz (Anthony D. Smith) bolup, bu aptorning milletperwerlik tetqiqatida köpligen ilmiy sahelerni birleshtürgen dunyagha dangliq mutexessis ikenlikini u kitablar qolumgha tegkendin kéyin andin bildim.  Biraq, bu kitablarda teswirlen’gini ikkinchi dunya urushidin kéyin qaytidin güllen’gen, musteqil yashaydighan, Gérmanliqlargha oxshash milletler heqqide bolup, u kitablardimu men istigen mezmunlar tépilmidi.   

Musteqil yashaydighan bir millet bilen mustemlike qilin’ghan bir milletning ehwali tüptin oxshimaydu. Bir millet öz aldigha musteqil yashighanda, öz teqdirini öz qolida tutalaydu. Özining eqidisi, qimmet qarishi, qanuni, örüp-aditi, we ijtima’iy shekillirini özi belgileydu.  Özining tili, dini, yése bolidighan yémeklikliri, we kéyim-kéchekliri qatarliqlarni özining en’enisi boyiche saqlap qalalaydu, we peqet özi muwapiq körgendila özgerteleydu.  Yad medeniyetning tesiridin özini özi xalighan derijide saqlap, öz medeniyitidin bimalal behriman bolup we uni saqlap mangalaydu (bular bir toluq tizimlik emes).

Bizning bu yerde bilmekchi bolghinimiz, musteqil yashimaydighan bir millet özini saqlap qalalishi üchün kem bolsa bolmaydighan amillar qaysila, dégendin ibaret.  Kelgüsi üchün qaysi yolni tallashni bilelmigende, tarixni waraqlap, burunqilarning sergüzeshtiliri we tejribiliridin eqil tépishqa toghra kélidu.  Undaqta yuqiriqi soalgha jawab tépish üchün kimning sergüzeshtiliri we tejribiliri eng muwapiq kélidu? 

Izdigen kitablarni tapalmighandin kéyin, men diqqitimni tor betliridiki In’glizche maqalilerge burudum.  Hemde bir qisim qimmetlik matériyallargha ige boldum.  Mezkur maqalida men bu qétim igiligen uchurlarni tonushturup ötimen.

1.     Arqa Körünüsh

Men oqurmenlerge aldi bilen töwendiki bir xiyaliy weqeni sözlep bérimen.  Bir yumshaq we pakiz aq qum bilen tolghan déngiz qirghiqida 100 adem aptap qaqlinidu.  Bashqa 20 adem déngiz ichide su üzüp oynaydu.  Tosattin bir chong dolqun kélip, su üzüwatqan 20 ademni su astigha ekirip kétidu.  Qirghaqtikiler saq qalidu, elwette.  Sugha chöküp ketkenler su astidin 30 minutqiche chiqalmaydu.  Shuning bilen u 20 ademdin 18 kishi ölüp kétip, aran ikkisi saq qalidu.  (Sizche Uyghurlar hazir yuqiridiki 3 guruppa ademlerning qaysi guruppisigha oxshaydu?)  Dunyada hazirghiche yashighan milletlerning ichide, özini saqlap qélish sharaitigha ige emes, yoqap kétishke tégishlik ehwal astida yashap turup, özini 3000 yildin artuq saqlap qalalighan birla millet bar.  U bolsimu Yehudilardin ibaret.  Yehudilar yuqiridiki weqediki déngiz süyining astigha kirip kétip, su astida 30 minuttin artuq turup, yene hayat qalghan héliqi ikki ademge oxshaydu.  Buninggha oxshash milletlerdin hazirghiche Yehudilardin bashqisi yashap baqmighan.  Shunglashqa bir milletni saqlap qélishta eng muhim rol oynaydighan amillar üstide izdenmekchi bolghan her qandaq bir adem, aldi bilen Yehudilar üstide izdinishke mejburi bolidiken. Menmu shundaq boldum.

Men hazirghiche Uyghurlarning tarixi heqqide birer nerse yézip baqmidim.  Buning sewebi hergizmu méning Uyghur tarixining muhimliqigha sel qaraydighanliqimdin emes.  Men Uyghur tarixining hazirqi dewrde yashawatqan Uyghur yashliri üchün neqeder muhimliqini xéle burunla tonup yetken idim.  Uyghur tarixidin xewerdar yashlarning özining bir Uyghur bolghanliqidin pexirlinip yashaydighanliqini, Uyghur tarixidin xewerdar emes yashlarning ichide bolsa, özining bir Uyghur bolup qalghanliqigha pushayman qilidighanlarmu barliqini burunla hés qilghan idim (hökümran orundiki milletler bu nuqtini nahayiti obdan chüshinidighan bolghachqa, hökümranliq qilin’ghuchi milletlerning tarixigha ait matériyallarni cheklesh yaki ularning tarixni özgertip qaytidin yézip chiqish jehette eng zor tirishchanliqlarni körsitidu).  Men kelgüside izdenmekchi bolghan témilar ichide Uyghur tariximu bar.  Méning hazir qiliwatqinim, Uyghur jem’iyitini Uyghur diyarida asasen yaki asanliqche tépilmaydighan bilimler bilen teminlesh bolup, men oqurmenlerdin mezkur maqalinimu ashundaq bir idiye asasida chüshinishini ümid qilimen.

Men töwende bayan qilidighan Yehudilarning qisqiche tarixi mezkur maqalining asasiy mezmunini chüshinishke xéle chong yardem qilidu.  Shunga oqurmenlerning töwendiki Yehudilarning qisqiche tarixigha sel qarimasliqini ümid qilimen. 

2.     Yehudilarning Qisqiche Tarixi

Yehudilarning tarixini mundaq ikki chong dewrge bölüsh mumkin. Birinchisi, Yehudilarning Ikkinchi Ibadetxanisi buzup tashlan’ghan miladiyidin kéyinki 70-yillarghiche bolghan aldinqi 1000 yilliq dewr.  Ikkinchisi miladiyidin kéyinki 70-yillardin bügün’giche bolghan 1940 yilni öz ichige alghan dewr. 

Birinchi dewrning 90 pirsentide, Yehudi nopusining asasliq qismi topliship yashighan, hemde hazirqi Isra’il zémide özlirining bir musteqil dölitimu mewjut bolghan.  Bu dewrning bir chong alahidiligi, bu dewrde Yehudilar bashqa milletlerning dinigha oxshimaydighan Yehudi dinigha ige bolghan.  Bu dewrdiki bashqa medeniyetlerning ortaqliqi mundaq ikki nuqtida ipadilinidu: Biri, ularning étiqadliri bir xil ortaq ehwalni, yeni tughulush, ölüsh, urush we tinchliq, we toluq chüshinish hasil qilip bolalmighan tebi’iy hadisilerge bolghan béqindiliq qatarliqlarni eks etturgen.  Yene biri bolsa, öz-ara uchriship turidighan medeniyetler bir-birige tesir körsetken. Yeni, idiyiler öz-ara qobul qilin’ghan we özgertilgen.  Yehudilarning yuqiriqi birinchi nuqtida bashqa medeniyetler bilen ortaqliqi bolghan.  Emma, gerche ular yashighan makan üch chong qit’e öz-ara uchrishidighan jayda bolsimu, töwendiki bir qanche jehetlerde Yehudi étiqadi bashqa medeniyetlerningkidin tüptin perqlen’gen:

(1)Tebi’iy hadisiler bir-birige pütünley oxshimaydighan bolghachqa, bashqa medeniyetler u hadisiler üchün ayrim-ayrim ilah belgilep qoyghan.  Peqet Yehudi dini bolghan Juda’izmla «Ilahtin peqet birsila bar» dep qarighan.

(2) Qedimqi ellerning her birining öz aldigha ayrim ilahi bar bolghan.  Emma ularning her biri bashqisining ilahining orunluq ikenlikinimu étirap qilghan.  Bir el yene bir elni urushta yéngip bésiwalghanda, yéngilgen el «ularning xudasi bizningkidin küchlük iken» dep qarap, yenggüchi elning xudasini eynen qobul qilghan.  Hergizmu diniy urush bolmighan.  Peqet Juda’izmla «Xuda uniwérsal bolup, uningdin peqet birsila bar, qalghanliri bolsa fantaziyedin bashqa nerse emes», dep qarighan.

(3) Bashqa qedimqi dinlarning hemmisi Xudalirini birer fizikiliq jisim yaki hadisiler bilen zich baghlap qoyghan, hemde künning xudasi, ayning xudasi, déngiz xudasi, hamildar bolush xudasi, we ölüsh xudasi qatarliq köp sandiki xudalargha ige bolghan.  Köpünche waqitlarda ularning xudaliri bir xil insan sheklini alghan.  Peqet Juda’izmla Xudaning fizikiliq gewdisi, shekli we shulargha oxshash bashqa nersisi yoq, dep qarighan. 

Ilawe: Eger siz Uyghurchigha terjime qilin’ghan «Yüsüp Zileyxan» dégen köp qisimliq kinoni körüp baqqan bolsingiz, yuqiridiki mezmunlarni ashu kinodiki mezmunlar bilen birleshtürüp oylap béqing.  Men körgen bezi matériyallarda déyilishiche, ashu kinodiki Yüsüp peyghember bilen uning dadisi Yaqup peyghemberlerning her ikkisi Yehudi iken.  Eger siz u kinoni téxi körüp baqmighan bolsingiz, uni choqum körüp béqing.  Men sizning uni nahayiti yaqturup qalidighanliqingizgha ishinimen.  Men mezkur maqalini yézishta paydilan’ghan matériyallarning hemmisi dégidek Yehudilar teripidin yézilghan.  Lékin, yuqiriqidek pütün dunya bilidighan pakitlarni bayan qilishta Yehudi alim-tetqiqatchilirining semimiy bolidighanliqigha ishinimen. 

(4) Bashqa qedimqi dinlarning hemmisi «Xuda cheklik küch-qudretke ige» dep qarighan.  Bundaq bolghanda, Xudani peyda qilghan bashqa bir xil küchning mewjutluqini étirap qilishqa toghra kélidu.  Emma Juda’izm hemme mewjutluqlarning yaratquchisi Xuda bolup, u yaritish jehette cheksiz küch-qudretke ige, dep qarighan.

(5) Qedimqi dunyaning hemmisi Xuda dégen bir qorsiqi kichik zomiger bolup, özining insanlarningki bilen oxshash nepsi bilen ish élip baridu, shunga adettiki insanlar bilenmu, we bir-biri bilenmu tuqunishidu, dep qarighan.  Öz xudaliridin hergizmu exlaq jehette mutleq halda mukemmel bolushni kütmigen.  Peqet Yehudi xudasila ashundaq shertke toshqan.

(6) Bashqa qedimqi dinlarning hemmisi melum shekildiki oxshash jinsliqlar muhebbitige yol qoyghan.  Peqet Juda’izmla her qandaq shekildiki oxshash jinsliqlar muhebbitige qarshi turghan.

Yuqiridikidek perqler tüpeylidin, qedimqi medeniyetlerge Yehudi eqidisi bimene bolup tuyulghan.  Yehudilar bashqilargha insaniyetning omumiy sergüzeshtiliri bilen ortaq hökümige uyghun kelmeydighan shekilde namayan bolghan.  Yehudilar «xeterlik orun’gha chüshüp qalghan dostsiz insanlar», dep qaralghan.  Qisqisi, miladiyidin kéyinki 70-yillardin burunla, Yehudilar bashqa barliq ellerning chetke qéqishigha duch kelgen.  U dewrde Yehudilar Juda’izmni saqlap qélishqa seweb bolghan, din bilen munasiwetsiz muweppeqiyetlerni qolgha keltürmigen.  Dunyani zil-zilge keltürgüdek birer Yehudi impraturliqimu mewjut bolup baqmighan.  Yehudilar matématika, méditsina, iqtisad, binakarliq, sen’et we pelsepe qatarliq sahelerde birer dewr bölgüch ijadiyetni wujutqa keltürüp baqqanmu emes.  Eger ashundaq ishlar mewjut bolup baqqan bolsa, Juda’izmning saqlinip qélishini bir muweppeqiyetlik jem’iyet berpa qilghan möjézilerning biri, dep qarashqimu bolar idi.

Ilawe: Muhemmed Peyghember miladiyidin kéyinki 570-yilidin 632-yilighiche yashighan bolup, köpligen tarixshunaslarning qarishiche, Islam dinini Muhemmed Peyghember 622-yili ijad qilghan.  Yuqiridiki Yehudilargha ait ishlar miladiyidin kéyinki 70-yillardin burunqi dewrde yüz bergen bolup, oqurmenlerning bu waqitlargha diqqet qilishini soraymen.

Yehudilarning 70-yillardin bashlan’ghan ikkinchi tarixiy dewride, Yehudi jem’iyiti öz-ara qarshilashqan nurghun medeniyet ichige tarqalghan bolup, özining héch qandaq merkiziy hakimiyiti yaki kontrolliqi mewjut bolmighan.  Adette, bundaq ehwal astida qalghan bir millet bashqa millet medeniyetlirining tesirige zor kölemde uchrighan, we bashqa medeniyetlerni köplep qobul qilghan bolatti.  Dunyaning oxshimighan jayliridiki Yehudi jem’iyetliri özi turiwatqan dölet we rayonning muhitigha maslashqan, we shu jaydiki milletlerning medeniyitini xéle chongqur qobul qilghan bolatti.  Ashu dewrdiki Xristiyan dinining tereqqiyatigha qarap baqidighan bolsaq, uningda nechche yüzligen mez’hepning barliqqa kelgenlikini bayqaymiz.  Bu diniy mez’hepler eyni zamandiki uzun muddetlik waqit ichide bir hökümran orunni igiligen, we öz aldigha merkiziy hakimiyiti we kontrolliqige ige bolghan bir dinda barliqqa kelgen.  Ashundaq ehwalni barliqqa keltürgen küch Juda’izmgha téximu zor derijide tesir körsetken bolsa toghra bolatti.  Emeliyette bolsa, del buning eksiche bolghan ish yüz bergen:  Hazirqi Juda’izm bilen buningdin 1900 yil ilgiriki Juda’izm otturisida diniy étiqad we diniy ish-heriket jehette héch qandaq tüp perq mewjut emes.  Bu bir héch kim tesewwur qilalmaydighan ehwal bolup, u medeniyet özgirishining normal jeryanigha xilapliq qilidu.

Undaqta Yehudilar bilen ularning Juda’izm dinini saqlap qalghan amillar qaysila?  Bu nuqtilar töwendiki qisimlarda bayan qilinidu.

3.     Yehudilarni 3000 Yil Saqlap Qalghan Muhim Amillar

Yehudilarni saqlap qalghan amillar üstide téxiche birer birlikke kelgen nezeriye mewjut emes. Yehudidin bolghan mutexessisler ichide özlirini 3000 yildin artuq saqlap qalghini Yehudi dini—Juda’izm,  we Yehudilarning dini bilen exlaqi toghrisidiki 613 telimatlar, dep qaraydighanlar köp iken.  Men oqughan 2008-yili neshir qilin’ghan «Heqiqetke köre yashash» (Living up to the Truth, Dr. Dovid Gottlieb) dégen kitabta, aptor bashqilar otturigha qoyghan, Yehudilarni 3000 yil saqlap qalghan amillar heqqidiki barliq köz-qarashlarni mundaq 3 amilgha yighinchaqlighan:

(1) Ézilish

(2) Yehudi dini—Juda’izm

(3) Maarip bilen din asasigha qurulghan özini saqlap qélishtiki bir qisim alahide iqtidarlar

1) Ézilish

«Ézilish» yaki «zulum» dégen amil Uyghurlar üchün nahayitimu tonushluq. Bir millet yene bir milletni ezse, ézilgüchi millette ezgüchi milletning öz xelqi bilen öz medeniyitini yoqitiwétish meqsitige qarshi irade wujutqa kélidu.  Tarixta dunyadiki Yehudi emes milletler Yehudilargha «bashqa dunya ademliri» dep éniqlima bergen.  Men Yehudilarning tarixi heqqidiki bir tor bétini körgen, uningda Yehudilargha yüz bergen weqelerning waqti, orni we weqening türi bir jedwel sheklide teswirlen’gen bolup, ular töwendikilerni öz ichige alidiken:

-- Qoghlandi qilin’ghan

--Mejburi halda bashqa din’gha étiqad qilidighan kishilerge özgertilgen

--Kitabliri köydürülgen

--Mal-mülki musadire qilin’ghan

--Yehudi chérkawliri köydürülgen

--Qirghin qilin’ghan

--Mal-mülki köydürülgen

--Yéri tartiwélin’ghan

--Déngizda seper qilishi cheklen’gen

--Keng-kölemlik qirghinchiliqqa uchrighan

--Tirik kömüwétilgen

--Gérmaniye we Fransiyidiki Yehudi nopusining 1/3 qismi qirilghan

--Qirilghan

--Bulangchilar hujumigha uchrighan

Tarixta Yehudilar jemi 79 dölettin qoghlandi qilin’ghan bolup, bezi dölet we jaylardin köp qétimlap qoghlan’ghan.  Bu yerde tebiiy halda sorilidighan bir soal, «Dunya Yehudilargha néme üchün shunchiwala öch?» dégendin ibaret.  Buning jawabini tarixtiki sewebler bilen hazirqi sewebler, dep ikki qisimgha bölüp bayan qilish mumkin bolup, men bu yerde tarixtiki sewebining bir qanche asasliq qisminila qisqiche tilgha élip ötüp kétey:

--Yehudilarning dini, medeniyiti we örüp-aditi bashqiche bolup, Xristiyan dinigha ishinidighan milletlerningkidin tüptin perqliq.  Shunga Xristiyan dunyasi ularni tebiiy halda öch körgen.

-- Ular özini hemmidin üstün turghuchi insan, yaki «Alla tallighan insanlar» hésablap, Xristiyanlargha qarshi urush qilghan.

-- Ular tarixta ach közlük, oghriliq, yalghanchiliq, bashqilardin paydilinish, sodida jazanixorluq qilish bilen shughullan’ghan.

--Yehudilar nede yashishidin qet’iynezer, bashqa milletler bilen arilashmay, özliri öz-aldigha ayrim yashighan.  Bashqa milletke héch qandaq menpe’et bermigen. Shuning bilen bashqa milletlerge bir gheyri millet bolup körün’gen.

--Ular Yehudi emeslerning jénini bir haywanning jéni bilen teng qarap, özlirini «muqeddes insanlar» dep hésablighan. Shunga bashqa millet kishilirini öltürüsh we ularning nersilirini oghurlashni orunluq ishlar qatarida körgen (Hazir Pelestinlikler esirge chüshken bir Yehudini Isra’iliyige qayturup berse, Yehudilar uning ornigha 50-300 Ereblik esirni qayturup bérip, shu arqiliq özlirining Ereblerdin neqeder üstün turidighanliqini namayan qilidu). 

Yuqiriqidek sewebler pütün dunyaning Yehudilarni chetke qéqishini we Ézilishini keltürüp chiqarghan.  Bundaq Ézilish bolsa Yehudilarning öz kimlikini saqlashtiki qet’iy iradisini wujutqa keltürgen. Eger Yehudilar dunyada bashqa milletler bilen oxshash mu’amile qilin’ghan bolsa, we jem’iyette bashqa milletler bilen oxshash orun’gha érisheligen bolsa, ularning bu chaqqa yoqap kétishi pütünley mumkin idi.

Kemsitishke uchrash yaman ish bolup, héch qandaq bir millet bashqilar teripidin kemsitilishni we chetke qéqilishni xalimaydu.  Lékin, hemmimizning xewiride bolghinidek, bezide yaman ishtin yaxshi netijimu kélip chiqidu.  Kemsitilishning ijabiy rolimu bar.  U bolsimu, yuqirida bayan qilin’ghandek, bir milletning özini saqlap qélishtiki rolidur.  Men yéqinda idaremde kéche sa’et 11 giche ishleshke majburi bolup qaldim.  U küni etigini idarining kichik aptobuzi bilen ishqa kelgen bolup, u mashina alliburun ketken bolghachqa, yérim kéchide öyge bir Yehudi xizmetdishimning mashinisi bilen qaytip keldim.  Biz yolda parangliship, men uninggha yuqiriqi 3 amil heqqidiki chüshenchilirimni sözlep bersem, u intayin xoshal bolup ketti.  Hemde «U ishlarni men bilmeydikenmen.  Hazir bizge nisbeten héch qandaq kemsitish bolmighachqa, men oghlumni Yehudi qilip terbiyileshte intayin qattiq qiynilip kétiwatimen», dédi.  Hemde méni bizning sheherdiki «Yehudilar merkizi» de bir qétim yuqiriqi témida ilmiy doklad bérishke teklip qildi.  Qisqisi, bir milletni assimilyatsiye qilip yoqutushning eng yaxshi usullirining biri, hemme milletlerni hemme ishta barawer qiliwétish.  Buning eng yaxshi bir misali Amérikidur.  Amérikida 200 dek millet yashaydu.  Her bir dangliq aliy mektep oqughuchilirini tekshürsingiz, ulardinmu asanla birer yüz millet tépilidu.  Lékin, Amérikigha kichikide kelgen, yaki Amérikida tughulup chong bolghan yashlarni tekshürsingiz, ularning qimmet qarishi asasen oxshiship kétidighanliqini, asasen assimilyatsiye bolup ketkenlikini bayqaysiz.  Bundaq yashlarning asasiy qismigha nisbeten özi ayrim bir millet bolup mewjut bolup turushning anche ehmiyiti qalmighan bolup tuyulidu.  Bu xil ehwal bashqa démokratik döletlerdimu oxshash.  Ashundaq seweb tüpeylidin, tereqqiy tapqan yaki démokratik döletlerdiki Uyghurlar öz balilirini Uyghur qilip chong qilishta intayin éghir qiyinchiliqlargha duch kéliwatidu.  Öz balilirini Uyghur qilip terbiyileshke közi yetmey, Uyghur diyarigha qaytip ketkenler (mesilen, «Chet'el Ishtiyaqi we Uyghurluq Endishisi» http://bbs.misranim.com/thread-80167-1-1.html ni körüp béqing) we qaytip ketmekchi boliwatqanlarmu bar. 

Men bu yerde oqurmenlerge Uyghur diyaridiki Uyghur jem’iyitide 2009-yili tomuzdin kéyin yüz bergen özgirishlerni obdan közitip, ashu özgirishlerni yuqiridiki mezmun bilen baghlap tehlil qilip béqishni tewsiye qilimen.

2) Din

Yehudilar Injilining Uyghurche atilishi «Tewrat» bolup, u jemi 5 kitabtin terkip tapqan.  Yehudilarning en’enisige asaslan’ghanda, Tewrattiki barliq qanun-telimatlarni ularning xudasi Musa Peyghemberge chüshürüp bergen bolup, kéyin Musa peyghember ularni ashu 5 kitab qilip yézip chiqqan iken.  Tewratta yézilghan mezmunlar uqum we sözlerning ishlitishi jehettin intayin murekkep we yuqiri sewiyilik bolup, jümlilerning hemmisi bir alahide tertip boyiche tézilghan sözler bilen yézilghan iken.  Shunga Tewratni eslidiki süpetni saqlighan halda bashqa bir tilgha terjime qilish mumkin emes iken.  Shu sewebtin Yehudilarning hemmisidin öz ana tilida yézilghan Tewratni oqush telep qilin’ghan.  Miladiyidin kéyinki 64-yilidin burun Yehudilar chérkawgha bérip, Allahqa sejde qilghanda Tewratni yadliwalghan boyiche oquydighan bolup, 64-yiligha kelgende Yehudilar bir yéngi qanun chiqirip, hemme Yehudilardin Tewratni yadliwélip emes, uning mezmunini chüshinip turup, kitabtin biwaste oqushni telep qilghan.  Hemde balilirigha Tewratni oqushni ögitishni dadilarning mejburiyiti qilip békitken.  Dadilar balilirigha Tewratni toghra ögitish üchün, aldi bilen uni özliri toghra öginishke mejburi bolghan.  Shuning bilen Tewratni öginishtiki yalghanchiliq yaki köz-boyamchiliqqa imkan qalmighan.  Shundaq qilip, dunyaning qaysi jayida yashishidin qet’iynezer, Yehudilar öz ana tilini choqum ögen’gen, öz ana tili arqiliq Tewratni choqum ögen’gen, hemde dadilar balilirigha Tewratni öz ana tilida choqum ögetken.  Tewrat Yehudilarni birleshtürüp turghan.  U Yehudilarni topliship yashashqa mejburi qilghan.  Hemde u Yehudilarni öz ana tili, en’enisi, örüp aditi we medeniyitini saqlap qélish imkaniyitige ige qilghan.  Mutleq köp sandiki Yehudi diniy alimliri, Yehudini 3000 yil saqlap qalghan birdin-bir amil Tewrat, dep qaraydiken.

Tewratta teswirlen’gen Juda’izmning töwendiki amilliri Yehudilarni saqlap qélish imkaniyitige ige qilghan:  Eqide, qimmet qarishi, qanun, örüp-adet, we ijtima’iy shekiller.  Shundaqla özining ayrim tili, yémeklikliri, we kéyim-kéchekliri.  Yeni, Tewratta teswirlen’gini yalghuz diniy uqumdinla ibaret emes bolup, uningda yuqirida tilgha élin’ghan nersilerning hemmisi yézilghan. 

Bu ehwalni Uyghurlarning ehwali bilen sélishturup béqing:  Uyghurche Qur’an qachan neshir qilindi?  Uyghur nopusining ichide Uyghurche Qur’anni hazirghiche bir qétim oqup baqqanlar qanche pirsentni igileydu? 

Yehudilar özining diniy étiqad we en’enisini taki bügünki kün’giche saqlap kéliwatidu.  Men buning bir misali süpitide silerge töwendiki bir ehwalni sözlep bérey.  2013-yili 10-Yanwar küni Amérika prézidénti Obama «Yaqub Lyu» (Jacob J. Lew) isimlik bir Yehudini Amérikining Maliye Ministiri qilip teyinlidi.  Yaqub Juda’izimning «Sabas»  dep atilidighan bir perizige emel qilidighan bolup, shu perzning telipi boyiche her hepte Jüme küni kechtin bashlap, Shenbe küni kechkiche qet’iy xizmet qilmaydiken, mashina heydimeydiken, öyide tok ishletmeydiken (éléktir lampuchkisi yandurmay, sham yanduridiken), hemde yanfun ishletmeydiken.  U  hazirghiche prézidént Obama Memuriy Ishxanisining diréktori bolup ishlep kéliwatqan bolup, peqet Obama éhtiyajliq bolup qalghandila u Jüme küni kechtin Shenbe küni kechkiche xizmetke kélidiken. Bundaq waqitning beziliride u öyidin ishxanisigha piyade kélidiken.  (Lyu ning imzasi 3-4 yashliq balilar qeghezge sizip oynighan waqittiki shekilge oxshash iken.  Amérikida yéngidin pul basqanda, u pullargha shu chaghdiki maliye mnistirining imzasi bésilidighan bolghachqa, bu ish dunyada nahayiti chong xewerge aylinip ketti.  Uning imzasini töwendiki ulinishtin körgili bolidu: http://www.washingtonpost.com/rf/image_606w/WashingtonPost/Content/Blogs/in-the-loop/201301/Images/lew.png?uuid=wVyMMlqjEeK-7m449SFUAg)

Yehudilarning pütün xelq din’gha étiqad qilish, pütün xelq Tewratni öz ana-tilida chüshinip turup oqup méngish, we barliq dadilar balilirigha Tewratni oqushni ögitish mejburiyiti ulardin intayin yuqiri derijilik eqliy iqtidarni telep qilghan.  Shunglashqa hazir nurghun kishiler étrap qilghinidek «Yehudilar eqilliq» bolmastin, peqet «eqilliq Yehudilarla saqlinip qélip, qalghanliri assimilyatsiye bolup tügep ketken».  Men bu heqte maqalining kéyinki bir qismida yene azraq toxtilimen.

3) Alahide Iqtidar

-- Pütün Xelq Ziyaliy Bolush--

Yahudilarning milliy mejburiyetlirining biri, barliq adem dindar bolush, we pütün xelq ziyaliy bolushtin ibaret.  Méning bilishimche, pütün xelq oqughan bolush Yaponluqlarningmu milliy mejburiyetlirining biri.  Yaponiye we tereqqiy qilghan Yawropa elliridiki milletlerning pütün xelq oqughan bolush qanunini yolgha qoyghinigha 200 yilche waqit boldi.  Emma Yehudilar miladiyidin kéyinki 64-yilila oghullar 6 yashtin bashlap mejburi oqush qanunini yolgha qoyghan, hemde u qanunni 100 yil ichide, yeni 164-yiligha kelgende toluq emelge ashurup bolghan.  Shuningdin bashlap, Yehudi erlirining til-yéziq we hésablashta sawatliq bolush derijisi 100 pirsentke yetken.  Yeni, Yehudilar mejburi maaripni emelge ashurghili hazir 1900 yildin uzunraq waqit boldi. 

Yehudilar arisida tarqalghan mundaq bir dangliq söz bar:  «Bir er bir ziyaliyning qizini élish üchün özining hemme mal-mülkini qurban qilishqa erziydu.  Shundaqla qizini bir ziyaliygha bérish üchünmu özining barliq mal-mülkini qurban qilishqa erziydu».  Men bu sözni bir qanche Yehudi xizmetdashlirimgha dep baqqan idim, ularning hemmisi bu sözni bilidighan bolup chiqti.  Méning bir yéqin Uyghur dostum bar bolup, u manga mundaq bir ehwalni dep berdi:  Uning dadisi bir nahayiti kembeghel ailidin kélip chiqqan bolup, 1950-yillirila Ürümchi we Béyjingda oqup kadir bolghan iken.  Uning apisi bolsa bir nahayiti köp mal-mülki we yer-jayliri bar déhqan ailiside tughulup ösken iken.  Uning dadisi apisini yaxshi körüp qélip, toy qilish telipini éytqanda, apisining dadisi «Kadir dégen qelender kélidu», dep bu toy ishigha qattiq qarshiliq körsitip turiwaptu.  Shuning bilen dadisi yerlik gongshé hökümitini izdep, ashu hökümetning bésimining yardimide apisi bilen toy qiliptu.  Men bu yerde hemme Uyghurlar ashundaq, démekchi emesmen.  Hemme Uyghurlar undaq emes.  Lékin, bu bir misaldin ziyaliy bolushqa qandaq qarashta Uyghurlar bilen Yehudilar otturisida qanchilik chongluqtiki perqler barliqini körüwalalaymiz.  Yuqiridiki ish bolghunigha hazir 60 yildin ashti.  Uyghur déhqanliri balilirini ziyaliy qilishqa hazir qandaq qaraydu? Méning bilishimche, Uyghurlarda pütün xelq ziyaliy bolush éngi zadila tiklinip baqmighan bolup, öz perzentlirini ziyaliy qilishni arzulaydighanlarmu barliq Uyghur nopusining intayin az bir qisminila teshkil qilatti.  Hazir bolsa atalmish «qosh til ma’aripi» siyasiti keltürüp chiqarghan adem chidighusiz derijidiki échinishliq ehwallar tüpeylidin, bir qisim Uyghur oqutquchilarning oqutquchiliq kespini tashlap, bashqa yashash yolini tallawatqanliqinimu anglap turiwatimen.

Amérikida bashlan’ghuch, ottura we aliy mekteplerning hemmisi dölet igilikidiki mektep bilen shexsiy mektep, dep ikkige ayrilidu.  Amérikidiki shexsiy mektepler barliq mekteplerning 25 pirsentini teshkil qilidighan bolup, shexsiy mektepte oquydighanlarning sani barliq oqughuchilarning aran 10 pirsentinila teshkil qilidu.  Yeni, dölet igiligidiki mektepte bir sinipta 40 oqughuchi oqusa, shexsiy mektepte aran 15 oqughuchi oquydu. Shu arqiliq shexsiy mektepning oqush süpitini nahayiti yuqiri saqlaydu.  Dölet igiligidiki bashlan’ghuch we ottura mektep oqughuchiliridin oqush puli élinmaydu.  Emma shexsiy mektep oqughuchiliridin bolsa her éyigha 1000 dollar etirapida oqush puli élinidu.  Aliy mekteplerdimu dölet igiligidiki mekteplerning yilliq oqush puli 12 ming dollar etirapida bolsa, dangliq shexsiy mektepler (mesilen, Harwad, MIT, Stanford, Caltech qatarliqlar) ning oqush puli 30 ming dollar etirapida bolidu.  Men bilidighan kichik baliliri bar Yehudilarning hemmisi balilirini shexsiy mektepte oqutidu.  Men bilidighan Yehudilarning hemmisi ata-anisi 2-3 xizmet ishlep, her küni 15 saettin köprek ishlep, tapqan puli bilen ularni eng qimmet we eng dangliq aliy mektepte oqutqan kishiler.  Méning hazirqi bir Yehudi xizmetdishimning 10 yildek tutqan oyi eslide idarige 5 kilométir kélidighan bir sheherde idi.  Lékin u 2 yilning aldida idarige 55 kilométir kélidighan biz turidighan sheherge yéqin bir sheherge köchüp keldi.  Men uningdin oy köchushtiki sewebni sorisam, u manga mundaq dep jawab berdi: «Balam shexsiy mektepte oquytti.  Biz burun turghan sheherdiki shexsiy mektepning oqush süpiti sel töwenlep ketti.  Hazirqi sheherning oqush süpiti mushu pütün rayon boyiche eng yaxshi iken.  Biz shunga köchtuq.»  Démek, bu Yehudi xizmetdishim balisining oqushini dep, balisini bir shexsiy mektepte oqutiwatqinighimu razi bolmay, uni eng yaxshi shexsiy mektepte oqutush üchün, künige 5 kilométir mashina heydep ishqa baridighan yerdin, künige 55 kilométir mashina heydep ishqa baridighan yerge köchüp kelgen.  Balining oqushigha qandaq muamile qilish éngi jehette biz ulardin qanchilik arqida turimiz?

Yehudilar ichide eng qiyin kesiplerde oquydighanlar, we eng qiyin we pulni eng köp tapqili bolidighan kesipler bilen shughullinidighanlar köp.  Aliy mektepni eng yuqiri unwan’ghiche oquydighanlarmu köp.

-- Yehudilarning Eqilliqliqi --

Men yuqirida tilgha élip ötüp ketkinimdek, 64-yilidin bashlap, Yehudilar diniy ayetlerni yadliwélip oqushtin, Tewratni öz tilida toluq we chüshinip oqushni qanun qilip yolgha qoyghan.  Yéqinqi 2000 yilgha yéqin waqit ichide ular asasen bashqilarning yéride yashighan bolghachqa, ular yalghuz öz tilida toluq sawatliq bolupla qalmay, yerlik millet tilidimu toluq sawatliq bolghan.  Uningdin bashqa, ular yéziq, söz we matématika jehette özi yashighan jaylardiki yerlik milletlerdin köp üstün turghan.  Shunglashqa yerlik milletler sheherde ishleydighan bilimlik emgekchilerge hajiti chüshkende, yézilardiki bilimlik Yehudilarni apirip ishletken bolup, ularning ichide soda-sétiq, iqtisad we bazarlash kesipliri bilen shughullinishqa mejburlan’ghanlar mutleq köp sanni igiligen (Ashundaq sewebler tüpeylidin, hazir dunyadiki chong bankilarning hemmisi asasen Yehudilarning qolida).  Sawadi we bilim sewiyisi Tewratni chüshinip oqup, özining Yehudiyliqini saqlap méngishqa yetmigen Yehudilar öz millitidin waz kéchip, assimilyatsiye bolup yoqap ketken.  Mesilen, 1-esirdin 6-esirgiche bolghan ariliqta, Yehudilarning dunyadiki nopusi 4.5 milyondin 1.5 milyon’gha chüshüp ketken.  Buning ichide bir milyon’gha yéqin Yehudilar Jude’a (Judea) bilen Misirdiki Rimliqlargha qarshi élip barghan qözghilanglarda ölüp ketken.  Qalghan 2 milyon Yehudi bolsa assimilyatsiye bolup yoqap ketken. 

Yighip éytsaq, peqet eng eqilliq Yehudilarla qirghinchiliqtin qutulup qalghan, we özlirini Yehudi süpitide saqlap qalalighan.  Mana bu hazirqi Yehudilarning nahayiti eqilliq bolushining seweblirining biri.  Uning yene bir sewebi bolsa, eqilliq yaki ziyaliy kishiler peqet eqilliq we ziyaliy kishiler bilenla toy qilghan.  Shuning bilen saqlinip qalghan Yehudilarning eqilliq derijisi tedriji halda ösüp ketken.  Yehudilarning nopusi dunya nopusining 0.2 pirsentige teng.  Yeni, dunya nopusi 7 milyard bolup, Yehudining bolsa 13 milyon.  Ularning bu nopus sani Uyghurlarningkige yéqin kélidighan bolup, bu san Junggodiki her bir qétimliq omumiy nopus sanash jeryanida kélip chiqidighan eng kichik xataliqtinmu kichik.  Emma, 1870-yilidin 1950-yilighiche bolghan ariliqta, Yehudilarning ichidin chiqqan dangliq alimlarning Yawropa we shimaliy Amérikiliqlar ichidiki nisbiti edebiyatta 4 hesse köp, muzikida 5 hesse köp, güzel sen’ette 5 hesse, bi’ologiyide 8 hesse, ximiyide 6 hesse, fizikida 9 hesse, matématikida 12 hesse, we pelsepide 14 hesse köp bolghan.  Edebiyat, xémiye, fizika, méditsina we pelsepide Nobél mukapiti alghanlarning ichide Yahudilarning nisbiti 1900-1950 de 14 pirsent, 1950-2000 de 29 pirsent, we 2000 din hazirghiche 32 pirsent bolghan.  Pütün dunya boyiche hazirghiche Nobél mukapitigha érishkenlerning sani 360 étirapida bolup, uning ichidiki Yehudilarning sani 165 etirapida iken.

Insanlarning eqilliq derijisini olcheydighan «eqilliq bölünmisi» (Intelligence Quotient) dégen bir birlik bar bolup, u qisqartilip «IQ» dep atilidu.  Mushu birlik boyiche ölchemlik sinaq élip barghanda, her bir yash guruppisidiki kishilerning otturiche IQ nomuri 100 dep élinidighan bolup, mushundaq qilghanda her bir yash guruppisidiki kishiler érishken nomurning «ölchemlik éghishi» (standard deviation) asasen 15 bolup chiqidu.  Hemde her bir yash guruppisidiki 95 pirsent kishiler érishidighan nomur 70 bilen 130 ning ariliqida bolidu.  1954-yili Amérikidiki bir pisxologiye mutexessisi Nyu York shehiridiki dölet igiligidiki mektep oqughuchiliri üstidin ölchemlik sinaq élip bérip, ularning IQ nomurini ölchep chiqqan.  Netijide IQ nomuri 170 tin yuqiri oqughuchilardin 28 kishi tépilghan bolup, ularning ichidiki 24 oqughuchi Yehudi bolup chiqqan.

--Öz En’enisi we Öz Turmush Aditige Sadiq Bolush--

Yehudilarning yilda bir qétim kélidighan, In’glizche «Passover» dep atilidighan milliy bayrimi bar bolup, u her yilning etiyaz mezgilide kélip, jemi 7-8 kün tebriklinidu.  Köp sandiki Yehudilar bu bayramning deslepki ikki küni bilen eng axirqi ikki küni ishlimeydighan bolup, bu bayramning qandaq tebriklinishi, qandaq tamaqlar istimal qilinishi qatarliqlar Tewratta qanun qilip belgilen’gen.  Amérikimu hazir ashu künlerde Yehudilarning ishqa we mektepke kelmeslikini qanun boyiche yolluq qiliwetken.  Yehudilar bu bayramni özlirige özini saqlap qélish, özini qutquzush, we erkinlikke érishish ümidini muddetlik halda eslitip turidighan bir adet qilip yétildürgen.  Bu bayram buningdin texminen 3000 yil burun bashlan’ghan bolup, u taki bügünki kün’giche dawamliship kéliwatidu.  Qedimdin tartip ular azraqmu özi bille yashawatqan bashqa milletlerni dorashqa intilmigen, uning eksiche, öz en’enisige we özining turmush aditige sadiq bolghan.  Dunyaning qeyéride yashishidin qet’iynezer, ular bir jaygha topliship, Yehudilar jem’iyiti qurup yashap, özlirining milliy kimlikini, milliy iptixarini, we milliy ghururini saqlighan we ularni namayen qilghan.  Ular özlirining bu xil en’enisini hazirghiche dawamlashturup kéliwatidu.  Amérikidiki köpligen sheherlerde birdin «Yehudilar merkizi» bar bolup, Yehudilar alahide künlerning hemmiside ashundaq merkezlerge yighilip, opche pa’aliyet ötküzidu.  Men idaremde we xelq’araliq yighin’larda béshigha Yehudilargha xas kichik doppa kiyiwalghan Yehudilarni dawamliq uchritip turimen. 

1994-yili men, méning yétekchi proféssorum we Amérikining bir dölet tejribixanisida ishleydighan bir Yehudi ücheylen bir xelq’araliq ilmiy-tetqiqat jornilida bir parche ilmiy maqale élan qilduq.  Men u chaghda u Yehudini körüp baqmighan bolup, peqet uning méning yétekchi oqutquchumning dokturluq oqushi jeryanidiki sawaqdishi ikenlikinila bilettim.  Ariliqtin birer yil ötkende, men bir bir xelq’araliq ilmiy-doklad yighinigha barghanda, héliqi Yehudini uchurtup qaldim.  Ikkimiz yérim sa’ettek paranglashtuq.  Ashu paranglishish jeryanida u manga qiziqip, méning qaysi millettin ikenlikimni, we nedin kelgenlikimni soridi.  Men uninggha özemning kimlikini chüshendürüp bolghandin kéyin, «Anglisam sen Yehudi millitidin ikensen», dédim. U derhalla: «Shundaq. Men bir Yehudi.  Men özemning bir Yehudi ikenlikimdin nahayiti pexirlinimen», dédi.  Bu gep manga bek tesir qildi.  Nahayiti ha keldi.  Men uningdin «Sen özengning bir Yehudi ikenlikingge qandaq qaraysen?» dep sorimighan tursam, u manga néme üchün mushundaq jawab béridu?, dep oylap, uninggha xéle achchiqimmu keldi.  Hazir oylisam, u Yehudining héliqidek déyishi, we nurghun Yehudilarning özlirining néme millettin ikenlikini kishiler bilmey qalmisun, dep oylap béshigha birdin kichik doppa kiyip yürüshi, ularning milliy iptixaridin kélip chiqqan bolup, ularning bundaq ishlirini eyibke buyrush hergizmu muwapiq emes iken.  Ular bilen sélishturghanda, biz bu jehette köp ajiz ikenmiz—Men chet eldiki xizmet ornida özining bir Uyghur ikenlikini yushurup yürüydighan Uyghurlardin nechchini bilimen. 

--Insan Mukemmellikini Qoghlushush—

Yehudilaning yilda bir qétim kélidighan, «Aliy bayram küni» (High Holy Days) dep atilidighan yene bir milliy bayrimi bar.  U jemi 10 kün tebriklinidu.  Ularning bu bayram künliride élip baridighan eng muhim ishi, insan mukemmellikini qoghlishish, her bir ademning öz xaraktéri yaki kishilik exlaqini dawamliq bahalash we yaxshilash mejburiyitini ada qilish, we özining mijezini insanlarning eng yuqiri derijilik exlaqiy mumkinchiliki boyiche qaytidin qurashturup chiqishqa tirishish qatarliqlarni öz ichige alidu.  Bu mezmun nahayiti muhim bolghachqa, men bu mezmunni özemning kéyinki bir maqaliside ayrim bayan qilimen.

Qisqartip éytqanda, milliy kimlikni saqlashta bir millet üchün özining ayrim bayrimi bolush nahayiti muhim.  Uyghurlarning méhmandarchiliq we sorun medeniyiti, hemde naxsha-usul we yumur-chaqchaqtiki alahide talant-iqtidarliri we alahide medeniyiti hazirghiche Yehudilarning milliy bayrimi milliy kimlikni saqlashta oynighan rollarning bir qismini oynap keldi.  Lékin, insan mukemmelikini qoghlishish, özini tereqqiy qildurush, we shuninggha oxshash bashqa bir qisim nersilerni yétildürüsh, yaki özining qudret tépishi üchün zörür bolghan bir qisim shert-sharaitlarni hazirlash jehette xéle éghir selbiy rolnimu oynap keldi.  Bu mesile mezkur maqalining mezmun dairisining sirtidiki mesile bolup, men u toghruluq buningdin artuq toxtalmaymen.  Lékin, men Uyghur ijtimaiy-pen mutexessisliridin mushu mesile üstide chongqur izdinip béqishini ümid qilimen. 

4.     Osman Émpiriyesining Roli

Yehudilarning hazirqidek saqlinip qilinishida, Osman impériyesi nahayiti muhim rol oynighan.  Yeni miladiyidin kéyinki 70-yillarda zor sandiki bashqa jaylardin qoghlan’ghan Yehudilar Ispaniyege bérip yerleshken.  Lékin ular 15-esirge kelgende Ispaniye teripidin Xristiyanlargha özgirishke mejburlan’ghan.  Bir qisim Yehudilar bésimgha chidimay Xristiyanlargha özgirip ketken.  1492-yili bu xewer shu waqittiki Osman Impériyisining Sultani Béyazitning quliqigha yétip kelgende, u bir parche buyruq chiqirip, Ispaniyedin qoghlan’ghan Yehudilarning Türkiyege kélip yerlishishini qarshi alghan.  Shuning bilen xéle zor sandiki Yehudilar Türkiyining Yawropa qismigha köchüp kélip yerleshken.  Osman impériyesi bu Yehudilargha bashqa milletler bilen oxshash derijide diniy erkinlik bergen.  Yeni, Osman Impériyisi Yehudi we bashqa milletlerdin hergizmu dinini özgertishni telep qilmighan.  Shuning bilen bu Yehudilar kéyinki 5 esir waqit ichide Türkiyeni panaliq jay tutup, bashqilarning basturushi we qoghlandi qilishidin qutulup qalghan.  Bezi tarixchilarning qarishiche, Osman Impériyesi tutqan yuqiriqidek yol uning dunya tarixida misli körülüp baqmighan derijidiki chong impériye bolup kéngiyelishide intayin muhim rol oynighan.

5.     Axirqi Söz

Yehudilarda némilerning bar bolghanliqi, we hazir némilerning barliqini bilishtiki meqset, Uyghurlarda némilerning kemlikini biliwélish üchündur.  Men mezkur maqalida Yehudilarni 3000 ming saqlap qalghan eng muhim amil Ézilish, din, we maarip bilen din asasigha qurulghan bir qisim alahide iqtidar ikenlikini chüshendürüp öttüm.  Men yuqirida tilgha alghinimdek, Yehudilarning yéziq we hésab jehettiki sawatliqni emelge ashurup bolghinigha 2000 yil waqit boldi.  Men körgen bir matériyalda éytilishiche, hazir Isra’iliye nopusining 25 pirsenti injinir iken.  Yaponiye we Yawropadiki tereqqiy tapqan milletlerning pütün xelq mejburi ma’aripini emelge ashurup bolghinighimu hazir 200 yildin ashti.  Hazir Yaponiye nopusining 10 pirsenti aptomobil we uning bilen munasiwetlik kesipler bilen shughullinidu.  Uyghurlarning asasliq nopusi yézilarda bolup, ular hazirmu yéziq bilen hésabta asasen sawatsiz.  Ular hazirmu bir ilim-pen’ge ait ammibap kitabni oqup chüshinip, uningdin melum iqtisadiy ünümge érishish qabilyitige ige emes.  Mushundaq menidin élip éytqanda, Uyghurlar ishni buningdin kéyin nöldin bashlishi kérek.  Uyghurlarning milliy maaripi 50- we 60-yillarda Junggodiki ma’aripi eng tereqqiy qilghan jaylar bilen oxshash orun alghanidi.  Lékin u yéqinqi 10 yildek waqitning mabeynide xéle zor derijide chékindi.  Uning hazirqi haliti üstide bu yerde sözlep öltürüshning hajiti yoq. 

Men mezkur maqalining eng béshida bezilerdin bir milletning saqlinip qélinishida halal gösh yeydighan bolush we déhqanliri köp bolushning muhimliqi heqqide bezi geplerni anglighanliqimni tilgha alghan idim.  Yuqirida bayan qilghinimdek, Yehudilar üchün qandaq yémekliklerni yése bolidighanliqi we qandaq yémeklikning cheklen’genliki Tewratta qanun süpitide éniq belgilen’gen bolup, u Yehudilarni saqlap qalghan köpligen amillarning peqet birsila bolghan.  Hemde Yehudining déhqanlirining eqliy küchi özini Yehudi qilip saqlap turushqa yetmey, assimilyatsiye bolup yoqap ketken.  Hazirghiche saqlinip qalghan Yehudilar asasen sheherge köchüp, sheherde yuqiri derijilik eqliy iqtidarlarni telep qilidighan kesipler bilen shughullan’ghan kishilerdin terkip tapqan.

Hazir Uyghur jem’iyitide mesililer intayin köp.  Hemde u mesililerge her küni dégidek yéngi mesililer qoshuliwatidu.  U mesililerning yiltizini asasen Uyghur nopusining ichide mektep terbiyisi körgenlerning bek azliqi, mektep terbiyisi körgenlerning köpünchisimu uning intayin töwen sewiyisidila toxtap qalghanliqi, omumiy xelqning ichide hazirmu hazirqi zaman ilim-penliridin ünümlük paydilinalaydighanlarning sanining intayin azliqi bilen baghlash mumkin.  Shunglashqa Uyghur jem’iyitidiki mesililerni hel qilish, Uyghurni ronaq tapquzush üchün choqum Uyghurlar maarip süpitini östürüsh, hemde toluqsiz mektep maarip sewiyisige yetkenlerning sanini 100 pirsentke kötürüsh kérek.  Hazirqi sharaitta her qandaq bir Uyghur üchün bir oqutquchiliq kespi bilen shughullinip yashash intayin qiyin.  Lékin, méningche shereplik derijiside Uyghurlar üchün buning aldigha ötidighan kesip yoq.  Uyghurlar hazirqidin yaxshiraq yashaymen deydiken, choqum hemme adem «maarip, maarip, maarip» dep teng towlishi kérek.  Uningdin bashqa chiqish yoli yoq.  Tereqqiy tapqan döletlerning hemmiside ösmürlerning exlaq terbiyisini ishqa ashurushta din asasliq rol oynaydu.  Mektep terbiyisi qoshumche rol oynaydu.  Shunglashqa dinning suslishi her qandaq bir millet üchün intayin ziyanliq.

Men yéqindin buyan barghan yerlirimde Uyghurlar hazir buningdin kéyin qilidighan konkrét ishlar toghrisida yétekleshke muhtaj ikenlikini köp anglawatimen.  Méningche Uyghurlar ichide hazir yiraqni köridighan idiyege ige kishiler azliq qilmaydu.  U idiyilerni emelge ashuridighan shert-sharaitqa ige bolmasliq tüpeylidin, ashundaq kishiler ichidiki köp sandikiler hazir sükütte turiwatidu.  Men bu yerde her bir adem öz ailiside qilalaydighan ishlardin bir qanchini tewsiye qilay:

(1) Öyingizde choqum özingiz üchün we balingiz üchün öyingizning bir bulungida bir kichik «kütüpxana» qurup chiqing.  Eger siz perzentlik bolsingiz, balingiz 2-3 yashtin bashlapla kitab bilen we bashqa eqliy küchni tereqqiy qilduridighan oyunchuq bilen oynap chong bolsun. 

(2) Balingizgha 3-4 yéshidin bashlap öyingizde kitab oqup bérishni bir adetke aylandurung. 

(3) Balingizgha 4-5 yéshidin bashlap Uyghurche élipbeni ögitip, Uyghur tili we yéziqidiki sawatini öyingizde chiqirip qoyung.

(4) Hazir oyun-tamashigha serp qiliwatqan waqtingizning bir qismini kitab oqushqa, öz kespingizning yuqiri pellisige chiqishqa, we insan mukemmellikige qarap yürüsh qilishqa ajriting.  Uyghurlarda échilmighan yoshurun küchler intayin köp. Sizdimu hem shundaq.  Ashularni tépip chiqing hem ishqa séling.  Kishiler özi bilen teng orunda turidighan yaki özidin küchlük kishilerni asanliqche bozek qilalmaydu.  Özidin ajizlarni körgende bolsa pursetla bolsa bozek qilghusi kélidu.  Bashqilargha bozek bolmay désingiz, özingizni bashqilar bilen teng turidighan yaki ulardin üstün turidighan derijide küchlendürüng. Buningdin bashqa yol yoq.

Bu maqalini héch kimdin sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor bétige yollisingiz boliwéridu.

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchairs