Yerlik Milletlerning Ma’arip Hoquqini Öz Ichige Alghan Xelq’araliq Qanun-Kélishimler

Erkin Sidiq

2012-yili 5-ayning 25-küni

Men özemning hazirghiche yazghan bir qanche maqaliliride, Amérika qatarliq gherb elliridiki «qosh tilliq ma’arip» ning qandaq bolidighanliqini tonushturup öttüm.  Shundaqla Kangas xanim (bu xanim heqqide http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc7_kangas1.htm de bir qisqiche tonushturush bar) qatarliq xelq’arada tonulghan bir qanche mutexessisler burunqi 150 yil mabeynide dunya miqyasida élip bérilghan «qosh tilliq ma’arip» üstidiki tetqiqatlar netijilirige asasen xulasilap chiqqan ilmiy yekünler, hemde ular Birleshken Döletler Teshkilati (BDT) ge bergen yerlik millet maaripi heqqidiki teklib-teleplerni sherhilep öttüm.  Hemde shu asasta hazir Uyghur diyarida yolgha qoyulghan «qosh tilliq ma’arip» nami astidiki Uyghur tilining mektep oqu-oqutushidiki rolini emeldin qaldurup, uning ornigha Xenzu tilini dessitish siyasitining hazirghiche bayqalghan ilmiy tetqiqat netijilirige pütünley xilap ikenlikini, eger bu siyaset hazirqi teriqide dawamlishiwéridighan bolsa, buningdin kéyin ösüp yétilidighan Uyghur yash ewladliri eqliy we jismaniy jehetlerning her ikkiside éghir derijide ziyan-zexmige uchrap, Uyghur millitining süpitide éghir derijidiki chékinish yüz béridighanliqini otturigha qoyup öttüm.  Méning közitishimche, Kangas xanim qatarliq xelq’araliq mutexessisler otturigha qoyghan, yerlik millet rayonidiki yésile we bashlan’ghuch mekteplerde öz ana tilini mektep tili qilip ishletmigende kélip chiqish éhtimalliqi bar bolghan yaman aqiwetlerning hemmisi hazir Uyghur diyaridiki Uyghur balilar oquydighan mekteplerde yüz bérishke bashlighan bolup, bu xil ehwal hazir pütün milletni barghanséri küchlük derijide endishige séliwatidu.  «Ana tildiki sawadsizliq», «Xenzuwanliq Uyghurlar» dégen yéngi  söz we yéngi uqum peyda boliwatidu.  Milletning teqdirige köngül bölüwatqan, milletning istiqbalidin qattiq ensirigen nurghun qérindashlar dawamliq türde «Bu xil ehwalni özgertish üchün birer ish qilghili bolmasmu?» dep sorawatidu.  Bu soal méning kallamdimu dawamliq saqlinip kéliwatqan bolup, menmu öz-özemdin izchil türde «men néme ish qilip béreleymen?», dep sorap kéliwatimen.  Shuning netijiside men yéqinda yerlik millet ma’aripini öz ichige alghan xelq’araliq qanun-kélishimler, hemde Junggo hökümitining ashu qanun-kélishimlerge imza qoyush ehwali üstide bir az izdendim.  Mezkur maqalida men bu qétim yuqiriqi sahede bayqighan ishlarni teswirlep ötimen. 

Men bu qétim paydilan’ghan asasliq matériyal Kangas xanim bilen En’gliye Abérdin («Aberdeen») Uniwérsitétining proféssori, dunyada tonulghan qanun we az sanliq millet tili mutexessisi, doktur Robért Dunbar birlikte yézip, 2010-yili bésip tarqatqan «Yerlik millet baliliri maaripini til jehettiki irqiy qirghinchiliq we insaniyet üstidin yürgüzülgen jinayet, dep qarashqa bolamdu—Bir dunyawi nuqti’inezer», dégen kitabning ikkinchi babi bolup, bu babning mawzusi «Yerlik balilar, qebile baliliri we az sanliq millet balilirining ma’arip hoquqining qanuniy asasliri» iken.  Uningdin bashqa men bir qanche xelq’araliq qanun-kélishimlerning intérnéttiki In’glizche nusxiliridinmu paydilanghan bolup, men mezkur maqalining axirigha ashu matériyallarning hemmisining tor adréslirini, shundaqla men hazirghiche «qosh tilliq ma’arip» heqqide yazghan barliq maqalilarning tor adréslirini yézip qoydum.

Hemmeylenning xewiride bolghunidek, Junggo hazir döletning iqtisadiy kérimi jehette dunyadiki peqet Amérikidinla kéyin türidighan ikkinchi orun’gha ötti. U özining mushundaq tereqqiyati asasida xelq’ara ishlarda chong rol oynaydighan muhim döletler qatarida orun élishni ümid qiliwatidu.  Hemde ashu yolda tirishiwatidu.  Junggo bu jehette yuqiriraq pellige kötürülgenséri, uning xelq’ara ishlardiki öz mes’ulyitini ada qilishqa bolghan teleplermu küchiyip mangidu.  Uning özi imzalighan xelq’araliq qanun-kélishimlerni ijra qilish ehwalimu BDT we bashqa xelq’araliq jem’iyetler teripidin barghanséri qattiq küzitilishi we bahalinishimu mumkin.  Ashundaq ishlarning türtkiside, Junggoning özi imzalighan xelq’araliq qanun-kélishimlerge emel qilish ehwalida yaxshilinish bolush, shundaqla ular hazir Uyghur diyarida yolgha qoyiwatqan «qosh tilliq ma’arip» nami astidiki xata siyasitide ijabiy özgirish yüz bérip qélish éhtimalliqimu pütünley yoq emes.  Shunglashqa Uyghur ma’aripi we Uyghurlarning ana tili bilen munasiwetlik bolghan xelq’araliq qanun-kélishimler we Junggoning ularni imzalash ehwalini chüshüniwélish barliq Uyghurlar üchün nahayiti muhim, dep qaraymen.

1.Xelq’araliq Kélishimlerni Ijra Qilish Méxanizmi

Men resmiy mezmunni bashlashtin burun, xelq’araliq kélishimlerni ijra qilish méxanizmi heqqide qisqiche toxtilip ötimen.  Xelq’ara qanunlarda yerlik millet, tebiqe, we az sanliq millet (töwende men bularni qisqartip «yerlik millet» depla ataymen) baliliri maaripi bilen munasiwetlik nurghunlighan ölchemler bar bolup, u ölchemlerning beziliri bir qisim qanuniy jawabkarliqi bar kélishimlerning ichige kirgüzülgen.  Yene beziliri bolsa qanuniy jawabkarliqi yoq, emma siyasiy we exlaqiy jehette intayin muhim bolghan xelq’araliq apparatlarda ipadilen’gen.  Her bir xelq’araliq kélishim wujutqa keltürülgende, bezi döletler uninggha imza qoyidu. Yene bezi döletler bolsa uni testiqlaydu.  Imza qoyushni In’glizche «sign» dep ataydighan bolup, u peqet bir simwolluq küchkila ige. Yeni bir döletning bir xelq’araliq kélishimge imza qoyghini u döletning ashu kélishimni qollaydighanliqinila bildüridighan bolup, u döletning héliqi kélishimni ijra qilish qanuniy mejburiyiti bolmaydu.  Testiqlashni In’glizche «ratify» dep ataydighan bolup, eger bir dölet melum bir kélishimni testiqlaydiken, u döletning ashu kélishimni ijra qilish qanuniy jawabkarliqi bar bolidu.  Eger bir dölet özi testiqlighan bir kélishimge emel qilmaydiken, munasiwetlik xelq’araliq apparatlar u döletni qanuniy jehettin jawabkarliqqa tartalaydu.  Bir dölet melum bir kélishimning bezi maddilirini testiqlimaydighan ehwalmu bar bolup, bundaq ehwal bir dölet ashu bir kélishimni testiqlighan waqitta nahayiti éniq qilip xatirlen’gen bolidu.  Shunglashqa bir döletning melum bir kélishimni testiqlash ehwalini tekshürgende, yuqiriqi tereplernimu éniq tekshürüp körüshke toghra kélidu.

2.Uniwérsal Kishilik Hoquq Xitabnamisi

Insanlarning oqush (yaki ma’arip) hoquqi BDT teripidin 1948-yili 12-ayning 10-küni maqullan’ghan «Uniwérsal kishilik hoquq xitabnamisi» ning 26-maddisida bayan qilin’ghan.  Bu 26-maddining toluq tékisti mundaq (Neqil):

(1)Her bir ademning oqush hoquqi bar. Oqush peqet bolmighandimu bashlan’ghuch we asasiy basquchlarda heqsiz bolidu.  Bashlan’ghuch mektep ma’aripi mejburi bolidu. Téxnikiliq we kespiy ma’arip hemme kishiler üchün hazirlan’ghan bolup, aliy derijilik ma’aripmu sherti toshqan hemme kishiler barawer behriman bolalaydighan qilinidu.

(2)Ma’arip insan xususiyitini toluq yétildürüshni, hemde kishilik hoquq bilen asasiy erkinlikke bolghan hörmetni kücheytishni öz nishani qilidu. U barliq eller, barliq irqiy we diniy guruhlar arisidiki öz-ara chüshinish, öz-ara sewrchanliq (yaki öz-ara yol qoyush) we dostluqni ilgiri süridu.  Shundaqla BDT ning tinchliqni saqlash pa’aliyetlirini téximu algha süridu.

(3)Ata-anilar öz baliliri alidighan terbiyening türi bilen oquydighan mektipini tallashta eng deslepki hoquqqa ige bolidu.  (Neqil tügidi)

Bu uniwérsal xitabname bir kélishim emes bolup, herqaysi eller u toghruluq qanuniy jawabkarliqqa tartilmaydu.  Emma u bir tüptin muhim bolghan xelq’araliq apparattur.  26-maddining 1-paragrafi her bir ademning mektep terbiyisi körüshini we ma’ariptin behriman bolushini kapaletke ige qilidu. 2-paragraf bolsa ashundaq ma’aripning «insan xususiyitini toluq yétildürüshni nishan qilish» bilen teminleydu.  3-paragraf bolsa «Ata-anilar öz baliliri alidighan terbiyening türi bilen oquydighan mektipini tallashta eng deslepki hoquqqa ige » ikenlikini bayan qilidu.

3.BDT ning Iqtisadiy, Ijtima’iy we Menediyet Hoquqi Heqqidiki Xelq’araliq Shertnamisi

Milletlerning ma’arip hoquqi heqqidiki jawabkarliqi bar qanuniy asaslar BDT ning 1966-yilidiki ikki parche kishilik hoquq kélishimliride otturigha qoyulghan. Uning biri «Iqtisadiy, ijtima’iy we medeniyet hoquqi heqqidiki xelq’araliq shertname» bolup, uning 13-maddisida mundaq déyilgen (Neqil):

1Bu shertnamige kirgen dölet we partiyiler her bir ademning ma’aripqa bolghan hoquqini étirap qilidu.  Ular ma’aripning insanlarning xususiyiti bilen ularning ghurur tuyghusining toluq yétilishige qaritilishigha, ma’aripning kishilik hoquq bilen asasiy erkinliklerge hörmet qilishni kücheytishige qoshulidu. Bu shertnamige kirgen dölet we partiyiler yene ma’aripning barliq ademlerning bir erkin jem’iyette ünümlük yashash imkaniyitini yaritidighanliqigha, barliq eller we barliq irqiy, étnik we diniy guruhlar otturisida öz-ara chüshinish hasil qilishi, öz-ara yol qoyushi, we öz-ara dostluq ornitishini kücheytidighanliqigha, shundaqla BDT ning tinchliqni saqlash pa’aliyetlirini téximu algha süridighanliqigha qoshulidu.

2Bu shertnamige kirgen dölet we partiyiler mushu hoquqni toluq emelge ashurush üchün töwendiki ishlarni qilish zörürlükini étirap qilidu:

(1)Deslepki oqush (Ilawe: Bu In’glizche «primary education» déyilidighan bolup, méning chüshinishimche u yésile, bashlan’ghuch we toluqsiz ottura mektep oqushlirini öz chige alidu) mejburi oqush bolup, u hemme ademler üchün hazirlan’ghan bolidu.

(2)Téxnikiliq we kespiy oqushni öz ichige alghan her xil shekildiki ikkinchi ma’arip omumyüzlük hazirlan’ghan bolidu. Hemmeylenning barliq muwapiq wasite bilen paydilinishigha teyyar qilinidu. Hemde tedriji halda heqsiz oqush sheklige kirgüzülidu.

(3)Aliy derijilik ma’aripmu oxshashla hemmeylenning öz mumkinchiliki asasida her bir muwapiq wasitiler arqiliq paydilinishigha hazirlan’ghan bolidu, hemde tedriji halda heqsiz oqush sheklige kirgüzülidu.

(4)Özining deslepki oqushini oquyalmighan yaki tamamliyalmighan kishiler asasiy ma’arip oqushini imkan qeder eng yuqiri pelligiche oqushqa righbetlendürülidu. 

(5)Hökümet her derijilik mektep sistémisini wujutqa keltürüp tereqqiy qildurushni aktipliq bilen élip baridu, muwapiq oqush mukapat sistémisini qurup chiqidu, hemde oqutquchi xadimlarning maddiy shert-sharaitini toxtawsiz halda yaxshilaydu.

3Bu shertnamige kirgen dölet we partiyiler ata-anilarning özi tughqan yaki qanunluq halda béqiwalghan perzentliri oquydighan mekteplerni özliri tallash erkinliklirige hörmet qilidu.  Ular tallighan mektepler hökümet qurmighan mektepler bolsimu, peqetla hökümet chiqarghan yaki hökümet testiqlighan eng töwen ölchemlerge toshsila boliwéridu. Bu shertnamige kirgen dölet we partiyiler yene ata-anilarning öz chüshenchisi we öz eqidisi boyiche perzentlirining din we exlaq jehettiki oqushigha kapaletlik qilish erkinlikigimu hörmet qilidu.

4Bu maddining héch qandaq qismini shexsler we teshkilatlarning mektep qurush we uni bashqurush erkinliklirige arilishishigha paydiliq qilip chüshendürüshke bolmaydu.  Uning ijra qilinishi mushu maddining 1-paragrafida bayan qilin’ghan prinsiplar bilen hökümet qurmighan mekteplerning oqu-oqutushi hökümet belgilep bergen eng töwen ölchemlerge uyghun kélishi kérek, dégen telepke emel qilghan asasta bolidu. (Neqil tügidi)

Bu shertnamige Junggo hökümiti 1997-yili 27-Öktebir küni imza qoyghan bolup, uni yene 2001-yili 27-Mart küni testiqlighan.

Bu shertnamining Uyghurlar bilen munasiwetlik üch chong alahidiliki bar.  Birinchisi, uning «irqiy, étnik we diniy guruh» larni mexsus tilgha alghanliqi.  Ikkinchisi, shexslerning we teshkilatlarning öz aldigha mektep qurush we uni özliri élip méngish erkinlikini kapaletke ige qilghanliqi. Üchinchisi bolsa, « ata-anilarning özi tughqan yaki qanunluq halda béqiwalghan perzentliri oquydighan mekteplerni özliri tallash erkinliklirige hörmet» qilish, «ata-anilarning öz chüshenchisi we öz eqidisi boyiche perzentlirining din we exlaq jehettiki oqushigha kapaletlik qilish erkinlikigimu hörmet» qilish, shundaqla ata-anilarning öz perzentlirini hökümet teripidin emes, shexsler teripidin qurulghan mekteplerde oqutush erkinlikigimu hörmet qilishtin ibaret.  Bu paragraf ata-anilarning özlirining arzusi boyiche öz perzentlirini hökümet qurmighan we hökümet xirajet bermigen mekteplerde oqutup, shu arqiliq perzentlirining diniy we exlaq terbiyisige ige bolushini kapaletke ige qilish hoquqini qoghdaydu.  

4.BDT ning Balilar Hoquqi Heqqidiki Shertnamisi

Yuqiriqi shertnamidinmu bekraq muhim orunda turidighini BDT ning 1989-yilidiki «Balilar hoquqi heqqidiki shertnamisi» din ibaret. Bu BDT ning ma’arip hoquqini öz ichige alghan yene bir asasiy shertname bolup, BDT ning bashqa barliq kishilik hoquq shertnamiliri bilen sélishturghanda, bu shertnamini testiqlighan döletlerning sani hemmidin köp. 

Bu shertnamining 29-maddisida mundaq déyilgen (Neqil):

1Bu shertnamige kirgen dölet we partiyiler balilar ma’aripining töwendikilerge qaritilidighanliqigha qoshulidu:

(1)Balining xususiyiti, talantliri, eqliy we jismaniy qabiliyetlirini eng yoqiri derijide toluq yétildürüsh (Neqil tügidi).

Bu shertnamining 30-maddisida mundaq déyilgen. (Neqil):

Étnik, diniy we til jehettiki az sanliq milletler yaki yerlik millet xelqi mewjut bolghan ellerde, ashundaq bir az sanliq milletke yaki yerlik milletke tewe bolghan balining öz adem türkümidiki bashqa kishilerdin terkip tapqan bir jem’iyette öz medeniyitidin behriman bolush, özining dinini ochuq-ashkare izhar qilish we uni praktika qilish, yaki öz ana tilini qollinish hoquqidin mehrum qilinmaydu. (Neqil tügidi)

Bu shertnamige Junggo hökümiti 1990-yili 29-Awghust küni imza qoyghan bolup, uni yene 1992-yili 2-Mart küni testiqlighan.

Ma’arip hoquqi bir qisim rayonluq kishilik hoquq shertnamiliridimu étirap qilin’ghan bolup, Kangas xanim öz kitabida ashu shertnamiler üstidimu xéle tepsiliy toxtalghan.  Emma bu yerde men ularni bayan qilmaymen.

5.Amérika San Franshisko Shehiridiki Bir Aliy Derijilik Sot Délosi

Maarip hoquqigha xilapliq qilish qandaq bolidu?  Buning bir misali süpitide men bu yerde Amérika Kaliforniye shitati San Franshisko shehiride yüz bergen bir sot délosini teswirlep ötimen. Bu mezmunmu Kangas xanimning kitabidin élin’ghan bolup, uningda déyilishiche San Franshiskoda yashaydighan 1800 neper xenzu millitidin kélip chiqqan, In’glizchidin sawadi yoq balilargha peqet In’gliz tilidila ders ötülgen. Shuning bilen 1974-yili Law isimlik bir xenzu kishi Nikols (Nichols) isimliq bir Amérikiliq üstidin erz qilghan. Amérika aliy sotining bu erz üstidin chiqarghan hökümide mundaq déyilidu (Neqil):

Asasliq In’gliz tili mahariti bu hökümet igiligidiki mekteplerning oqutushida intayin halqiliq rol oynaydu.  Balilarning bir mektep programmisigha ünümlük qatnishishidin burun ashundaq asasliq til maharitini toluq igilep bolghan bolushini bir aldinqi shert qilmasliq, hökümet mekteplirini exmeq qilishtin bashqa ish emes.  Biz bilimizki, In’gliz tilini bilmeydighan balilar sinipta ötülgen derslerni qilchimu chüshinelmeydighan bolup, ulargha ötülgen derslerning héch qandaq ehmiyiti bolmaydu (Neqil tügidi).

Bu délo ma’arip hoquqi jehettiki qanun bilen chétishliq emes.  Emma bu yerdiki yat tilda élip bérilghan oqu-oqutushni oqughuchilarning chüshinishi mumkin emesliki, shunglashqa uning pütünley ehmiyetsiz ikenliki heqqidiki yekün, héliqidek oqu-oqutushning mewjut bolup turiwatqan hemme ma’arip hoquqigha xilap kélidighanliqini körsitip béridu.

Mushundaq ölchem boyiche qarighanda, Uyghur diyaridiki xenzu tilidin héch qandaq sawadi yoq Uyghur balilargha pütünley xenzu tilida ders ötüdighan ishlarning hemmisi insanlarning maarip hoquqini depsende qilidighan ishqa yatidu.  Men bu yerde her bir Uyghurdin töwendiki ishni estin chiqarmasliqini ümid qilimen:  Junggo hökümiti « Étnik, diniy we til jehettiki az sanliq milletler yaki yerlik millet xelqi mewjut bolghan ellerde, ashundaq bir az sanliq milletke yaki yerlik milletke tewe bolghan balining öz ana tilini qollinish hoquqidin mehrum qilinmaydu.» dégen shertnamige 1990-yili 29-Awghust küni imza qoyghan bolup, uni yene 1992-yili 2-Mart küni testiqlighan.

6.Axirqi Söz

Nurghun kishiler BDT we bashqa xelqara teshkilatlarning yerlik millet we az sanliq millet xelqliri toghrisida chiqarghan qanunliri bar, bu qanunlar yerlik millet we az sanliq millet xelqlirining öz ana tili, öz dini, öz medeniyiti, öz örüp-aditi, we öz en’enisi qatarliq nersilirini qoghdash we ularni tereqqiy qildurup méngishini bir pütün kapaletke ige qilidu, dep oylaydu.  Menmu hazirghiche shundaq oylap kelgen bolsammu, bu heqtiki heqiqiy ehwaldin toluq xewirim yoq idi.  Bu qétim dunyagha tonulghan mutexessisler qataridiki Kangas xanim bilen Robért Dunbar ependining bir kitabidiki mezmunlar asasida bir az izdinip, bu heqtiki ishlarning nedin negiche ikenlikini bir qétim éniqlap chiqishqa urunup baqtim.  Men yuqirida bayan qilghanlirim bu heqtiki heqiqiy ehwalni xéle toluq eks ettüridu, dep oylaymen. Eger kam qalghan yerliri bolsa, chet eldiki bashqa imkaniyiti bar qérindashlarning toluqlap kétishini ümid qilimen (Eger bu heqte men chüshürüp qoyghan mezmunlar bar bolsa, uni manga élxet arqiliq bildürüp qoysingiz, sizdin chongqur minnetdar bolimen). Yuqiriqi mezmunlardin xelq’araliq qanun-kélishimlerning ichide yerlik milletler öz ana tili, dini, medeniyiti we örüp-aditi qatarliqlarni qoghdash we ularni rawajlandurush jehette paydilansa bolidighanlirimu barliqini körüwalalaymiz. Emdiki gep bu özige paydiliq sharaitlardin qandaq paydilinish mesilisidur.  Bu ewzelliklerdin qandaq ünüm hasil qilish hökümran orundiki milletning xata we qanunsiz siyasiti tüpeylidin öz millitining yoqap kétishini xalimaydighan we uninggha süküt qilip qarap turalmaydighan kishilerning tirishchanliqigha baghliq.  Men mezkur maqalida tonushturghan mezmunlarning sizni ümidsizlendürüp qoymasliqini, uning eksiche, sizning iradingizning yenimu chingiyishigha paydiliq bolishini ümid qilimen.  Bir ajiz millet yaki yerlik millet üchün sirttin kélidighan yardem intayin cheklik bolidu—Mezkur maqalidiki mezmun buni éniq körsitip béridu.  Qalghini ashu millet xelqining özige baghliq.

Bu yazmida tilgha élin'ghan maqalilarning tor adrésliri:

Mushu maqalida paydilin’ghan Kangas xanimning yéngi kitabi:

http://www.e-pages.dk/grusweb/55/

Erkin Sidiqning barliq yazmiliri:

http://www.meripet.com/Sohbet/

BDT ning iqtisadiy, ijtima’iy we menediyet hoquqi heqqidiki xelq’araliq shertnamisi:

http://www2.ohchr.org/english/law/cescr.htm

BDT ning iqtisadiy, ijtima’iy we menediyet hoquqi heqqidiki xelq’araliq shertnamisini testiqlighan döletler:

http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-3&chapter=4&lang=en

BDT ning balilar hoquqi heqqidiki shertnamisi:

http://www2.ohchr.org/english/law/crc.htm

BDT ning balilar hoquqi heqqidiki shertnamisini testiqlighan döletler:

http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-11&chapter=4&lang=en

Uniwérsal kishilik hoquq xitabnamisi:

http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml

Yerlik milletlerning hoqoqi heqqidiki BDT bayanatnamisi:

http://www.meripet.com/Academy/2009a0_bdt.htm

Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini «http://www.meripet.com/Sohbet/» dep eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.

Aptorning élxet adrési: erkinsidiq @ gmail.com

Aptorning torbet adresi: http://www.meripet.com

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbéti 

Cell Phone Accessories