Honlarning Dahiysi Attila we Attilaizm
 

Erkin Sidiq

2010-yili 3-ayning 10-küni

Kona yéziq: [meripet.org]  [meripet.com]  [PDF]

Mining qizim Dilnare Amérikida toluqsiz ottura mektepte oquwatqan waqtida, uninggha bir qitim lidérliq heqqide ders ötüldi. Bu derste oqutquchi siniptiki oqughuchilarni 3 kishilik kichik guruppilargha bölüp, guruppilar boyiche tapshuruq berdi. Bu tapshuruqta her bir guruppidiki 3 oqughuchi ayrim-ayrim halda Amérikining périzdinti, maliye ministiri we emgek ministiri dep perez qilinip, bu 3 kishining qandaq qilghanda Amérikining iqtisadini hazirqidin yaxshiraq qilghili bolidighanliqi toghrisida bir pilan tüzüp chiqishi telep qilin'ghan idi. Hemde barliq oqughuchilargha birdin paydilinish matériyali tizimlikini tarqitip bérilgen idi. Men qarisam bu tizimlikning ichide Honlarning dahiysi Attila toghrisidiki bir kitabning ismimu bar iken. Men Uyghurlarning Honlar bilen bolghan tarixiy munasiwitini bilgili xéli uzun bolghan bolup, biz sheherlik kütüpxanidin bu kitabni ariyet élip kelgendin kéyin, uni özem bir qétim bashtin-axir estayidil oqup chiqtim. Shu chaghda Attilaning dunyada ötken eng meshhur dahiylarning birsi ikenlikini, Amérikining aliy mektepliride ötülidighan bashqurush ilmigha ait derslerde Attilaning lidérliq sirliri we muweppeqiyet sirliri üstide mexsus toxtulidighanliqini bildim. Uningdin kéyin Amérikida ishlen'gen "Attila" dégen kinoni bir qanche qétim körüp chiqtim, hemde shuningdin bashlap öz tonushlurumgha izchil türde ashu kinoni teshebbus qilip keldim. Attilaning rolini alghan kino artisi Reg Rogersni shuningdin bashlap nahayiti yaxshi köridighan bolup qélip, her qétim uni bashqa kinolarda körsem, ayalim Aman'gülge "awu kishi Attilaning rolini alghan artis shu iken" dep qoyidighan boldum. ("Attila" dégen kinoning you-tube diki adrisini mushu maqalining eng astigha yézip qoydum).
 
Bu qétim dahi we lidérliq heqqide izdinishimning bir qismi süpitide, men Attila heqqidiki kitabtin birni qayta oqup béqishni qarar qildim. Amazon tor bétidin "Hon Attila" (In’glizche "Attila the Hun ") dep izdisem, jemi 242 netije chiqti. Shuning bilen men 1987-yili neshir qilin'ghan Wess Roberts ning "Hon Attilaning lidérliq sirliri" (In’glizche "Leadership Secrets of Attila the Hun ") dégen kitabini sétiwaldim. Bu kitabning oqurmenliri bu kitab heqqide nahayiti yaxshi inkaslarni qayturghan. Mesilen, Amérikidiki "Hemmibap Aptomobil" (In’glizche " General Motor, GM") dégen dangliq shirketning muawin lidéri Paul Zalekki mundaq dégen: "Men bu kitabni on nechche qétim oqup chiqqan bolup, her qétim oqughinimda u méning nezer dairemni yene bir qedem kéngeytti. Méningche bu intayin kam uchraydighan bir kitab bolup, bir chong adem topigha mes'ul bolghan her qandaq bir kishi bu kitabni choqum oqup chiqishi kérek iken". "Amérika Awiatsiye Shirkiti" ning lidéri we reisi Krandall mundaq dégen: "Bu kitab lidérliqni muweppeqiyetlik élip bérish heqqidiki yéngi chüshenchiler bilen liq tolghan. U eqelliy yolyuruqlarning karamet ijatchanliq bilen bayan qilinishi bolup, men hemme kishilerning uni oqup chiqishini tewsiye qilimen". 1992-yili chong Bush we Klinton bilen Amérika prézidéntliqini talashqan Ross Pérot ependi Amérikidiki "Hemmibap Aptomobil" shirkitining muawin reisi bolup ishlewatqan mezgilde, ushbu kitabning 1985-yilidiki 1-neshirlik nusxisini uchurtup qélip, uni intayin yaxshi körgenlikidin, bu kitabtin biraqla 700 parchini sétiwélip, shirketning barliq chong-kichik bashliqlirigha we uningdin bashqa hemme dostlirigha birdin teqdim qilghan iken. Men yéqinda körgen, Amérikida ishlen'gen bir kinodimu, xususiy razwédchik bolup asasliq rol alghan ademning bir kütüpxanida Attila heqqide ashu kitabni waraqlawatqan bir körünüshni kördüm. Yeni, bu kitab Amérika jem'iyitige xéli chongqur singip kiriptu.
 
Men ushbu yazmamda, "Hon Attilaning lidérliq sirliri" dégen kitabtiki Attilaning hayati we uning lidérliq idiyisi - Attilaizm toghrisidiki mezmunlarni qisqiche tonushturup ötimen. Men bir kitabtiki mezmunni bir qisqa maqale qilip tonushturush üchün, bu maqalida kitabtiki esli mezmunlarni özem muwapiq körgen daire ichide qisqarttim we qaytidin retlidim. Lékin u mezmunlarning menisini eynen bayan qildim. Bolupmu bu maqalida otturigha qoyulghan tarixiy teswirler yuqiriqi kitabning aptorining öz köz-qarishi bolup, ular hergizmu méning köz qarishim emes. Yuqirida azraq tilgha élin'ghinidek, pütün Amérika jem'iyiti Attilaning lidérliq idiyisige ajayip yuqiri derijide ehmiyet béridiken. Lékin méning perizimche Uyghur jem'iyiti bolsa Attilagha ait nersilerdin asasen xewersiz. Shundaq bolghachqa men her bir Uyghur qérindashlarning, bolupmu özini burunqi, hazirqi yaki kelgüsidiki Uyghur lidérliridin biri dep sanaydighan her bir kishidin ushbu maqalini kam dégende bir qétim oqup chiqishini teshebbus qilimen. Uyghur diyaridiki qérindashlardin bolsa, "Hon Attilaning lidérliq sirliri" dégen kitabni In’glizchidin Uyghurchigha terjime qilip neshir qildurushni ümid qilimen. Bu kitabning tili nahayiti addiy bolup, uni Uyghurchigha terjime qilish unchiwala qiyin emes, dep oylaymen. Eger bu ishni qilidighanlar bolsa men u qérindishimizgha bu kitabning In’glizchisini sétiwélip ewetip bérishni xalaymen.
 
1. Attilaning qisqiche terjimali
 
Honlar köchüp yürüydighan, köp xildiki tillarni ishlitidighan, köp xildiki milletlerdin terkip tapqan qebililerning birleshmisidin ibarettur. Robets ning kitabida déyilishiche, Honlar eslide Uralning Yawropa teripidiki kishilerdin peyda bolghanmu yaki Türk yaki Asiyaliq kishilerdin peyda bolghanmu, dégen soalning jawabi éghizaki tarixlarda asasen xatirilenmigen, yaki bolmisa bu soalgha bezide qalaymiqan jawab bérilgen. Lékin, men yéqinda Honlar we Attila toghrisida bir qanche tor betlirini körüp baqtim. "Honlar kaléndari" dégen bir tor bétide körsitilishiche, Batur Tengriqut ("Mao-tun") ning birlikke keltürüshi bilen Honlar miladiyidin burunqi 200-yilliri Bajkal Köli bilen sherqiy-jenubiy Mongghuliye etirapidiki Ottura Asiya rayonida yashighan bolup, Ulan Batur ning qéshidiki Longchéngni paytext qilghan. Hemde Honlar miladiyidin kéyinki 469-yili axirqi padishahsi Dengizik ning wapat bolishi bilen dunyadin ghayip bolghan. Attila miladiyidin kéyinki 395-yilliri Danube jilghisining melum bir yéride tughulghan (Danube jilghisining nege jaylashqanliqini bilish üchün intérnéttin izdep, bu isimning bir qanche dölette barliqini bayqidim. Méning perizimche, Attila tughulghini Awistriyedikisi bolishi mumkin). Attilaning dadisi Mundzuk padishah bolup, ularning aile tarixini 32 ewladqiche tapqili bolidiken. Ularning ailisi öz adem topining birlikini eng yaxshi saqlighan bir aile bolup, mongghullarning alahidilikige ige iken.
 
Attila deslepte qoygha minishni ögen'gen bolup, kéyinche at minish maharitidimu adettin tashqiri sewiyige yetken. Hemde oqya, neyze, arghimaq, qélich we qamcha ishlitish jehettimu kamaletke yetken. Bular Attila dewridiki Honlarning en'eniwiy maharetliri bolup, bir aqsöngeklik derijisidiki kishi üchün kam bolsa bolmaydighan maharetler idi. Attila özining artuqchiliqigha nisbeten küchlük iptixarliq tuyghusi, we iqtidarsizlargha nisbeten küchlük kemsitish tuyghusini yétildürgen. Hemde öz maharitini nahayiti xeterlik ow-owlash paaliyetliridiki baturluqi bilen xelq-ammisi aldida namayan qilghan. Mesilen, u böre we éyiqlarni tozaq qurup tutuwélip, andin bir qisqa pichaq bilen ularning ich-qarnini éliwetken. Attila dadisi bilen intayin yéqin ötken bolsimu, bundaq munasiwet padishah Mundzuk ning wapat bolishi bilen Attila nahayiti kichik waqtidila ayaghlashqan. Shuning bilen u dadisining padishahliqigha warisliq qilghan taghisi Rugila ning qolida qalghan.
 
Rugila özining adem topi üchün Honlar nahayiti asanla yéngeleydighan chet ellerge béqinda bolidighan siyasetlerni yolgha qoyghan. Attila bolsa bundaq siyasetlerni ochuq-ashkare eyibligen. Shuning bilen Attilaning baliliq mezgildiki teqdiri nahayiti tézla özgirishke bashlighan. Attila 12 yashqa kirgende, Rugila uni Rim padishahsi xonoriyus (" Honorius ") ning ordisigha görüge élin'ghuchi qilip mangdurghan. Buning üchün Rimliqlar etrapliq pilanlash arqiliq Rugilagha özining Éytiyus (" Aetius") isimlik bir yash adimini görüge bergen. Mushu arqiliq Rim padishahi bir tereptin öz ordisigha görüge kelgen kishilerge Rimliqlarning örüp-aditi, en'enisi we heshemetlik yashash usulini ögitish, andin ularni öz wetenlirige qayturup, shu arqiliq özining tesir küchini bashqa döletlerge kéngeytishni meqset qilghan. Yene bir tereptin bolsa, bashqilarning döletlirige görüge qoyghan kishi süpitide mangdurghan kishiliri arqiliq özining jasusluq iqtidarini zor derijide ashurghan.
 
Rimliqlar Attilaning könglini bashqiche programmilashqa urun'ghanda, Attila uninggha qarshiliq körsitip, Rimliqlarning héch qandaq nersilirini qobul qilmighan. Hemde görüge élin'ghan bashqa balilarnimu shundaq qilishqa heriketlendürgen. U ikki qétim qéchishqa urun'ghan bolsimu, muweppeqiyet qazinalmighan. Qéchip erkinlikke érishelmigendin kéyin, u pütün wujudi bilen Rim padishahliqining hemme ishlirini öginiwélishqa tirishqan. U Rimning ichki we tashqi ishlar siyasitini, herbiy ishlirini, we Rim eskerlirining artuqchiliqi bilen ajizliqini tetqiq qilghan. Ularning chet el ministirliri bilen ötküzgen diplomatik yighinlirini yushurun halda közetken. Lidérliqni, tashqi ishlar murasimini we bashqa kelgüsidiki hökümranliq qilghuchilar we diplomatlargha muwapiq kélidighan her xil maharetlerni ögen'gen. Hemde shu jeryanda dunyagha hökümranliq qilish istratégiyisini tüzüp chiqqan. Uning pilanliri nahayiti éhtiyatchanliq bilen adettin tashqiri derijide toghra tüzülgen.
 
Attila Rimdin dunabe jilghisigha qayturulghanda, u yerdiki Honlar qebiliside yenila bir merkiziy siyasiy we herbiy bashqurush orgini bolmighan. Oxshimighan Hon qebililirini oxshimighan qebile bashliqliri ("chieftain") bashquridighan bolup, bu bashliqlar birer Hon padishahigha tewe bolmighan. Attila Rimni yéngish üchün choqum hemme Hon qebililirini birleshtürmise bolmaydighanliqini chongqur tonup yetken. Shuning bilen hemme Hon téritoriyisige köp qétim ow owlash sepiri qilip, hemme qebile bashliqliri bilen ayrim-ayrim munasiwet ornatqan. Hemde bu qebile bashliqlirigha tesirlik murajiet qilish arqiliq, ularning sadaqitini qolgha keltürgen. Puxta teyyarliq qilip, toghra peytini kütüp, inisi Bleda bir qétimliq owchiliq jeryanida ölüp ketkendin kéyinla, Attila Danube jilghisidiki Hon qebilisige padishah bolghan (beziler inisi Bledani Attila özi ashu qétimliq ow jeryanida qestlep öltürgenmu deydiken –Erkin Sidiq). Hemde özining pewqul'adde yuqiri derijilik dahiyliq qabiliyiti bilen bashqa Hon tebiqilirini birlikke keltürüp, bir tengdashsiz Hon armiyisini qurup chiqqan. Eng kücheygen waqtida, Honlar qoshunining esker sani 700 mingdin éship ketken.
 
Attila nahayiti kemter bolup, özi Honlarning padishahi bolsimu nahayiti addiy-sadda yashighan. Hemde hemme ishlarni intayin adilliq bilen sorighan. Lékin, özige qarshiliq körsetken qebile bashliqlirini yighip opche öltürüwetken. U qilchimu aldiraqsanliq qilmay, Honlargha Gérman bilen Slaw memliketlirini öz kontrolliqi astigha kirgüzüsh, we Rim bilen Konstantinopul ("Constantinople") ni igilesh, andin pütün Asiya we Afriqigha hujum bashlash qatarliq milliy nishanni éniq belgilep bergen. Attilaning pilani nahayiti chong bolup, buni uning baliliq chéghidiki arzuliri barliqqa keltürgen , yashliq dewride körgen ishliri arqiliq puxta tawlighan. U öz pilanini qedemmu-qedem emelge ashurushqa tirishqan. U héch qandaq ishta aldiraqsanliq qilmighan, héch qandaq ishta tewrenmigen, we bashqilargha bash egmigen. Bashqilarning tekliplirige estayidil qulaq salghan, etirapidiki hemme ishlarni estayidil közetken, hemde bir ishni qilishning eng yaxshi peyti yétip kelgiche sewri-taqetlik bilen saqlighan.
 
Attilaning qoshuni shunche chong we küchlük bolsimu, ular meqsette birdek, teshkiliy tüzümchanliqi intayin küchlük bolghan, hemde hemme waqit nahayiti jasaretlik bolghan. Hon qoshuni yéngi téritoriyelerge yürüsh qilghanda bezide qiyinchiliqlargha duch kelgen bolsimu, köpünche waqitlarda héch qandaq qarshiliqqa uchrimayla ghelibe qazan'ghan. Nurghun kentler köpünche waqitlarda Hon armiyisining kéliwatqanliqini anglighan haman oy-makanini tashlap qéchip ketken.
 
Xuddi Attila Rimda Rim padishahliqining ilghar nersiliri hemde urush we esker téxnikilirini ögen'gen'ge oxshash, Éytiyusmu Honlar yurtida Honlarning örüp-aditi, ish béjirish usuli we jeng qilish téxnika-maharetlirini ögen'gen. Shuning bilen u Rimning herbiy qoshunigha qomandanliq qilip, Attilaning qomandanliqidiki Hon qoshunining algha ilgirilishige bir qétim qattiq tosqunluq qilghan. Yeni miladiyidin kéyinki 451-yili Shalon ("Chalons") diki bir urushta Éytiyus oqya bilen atliq urush qilishqa adetlen'gen Hon qoshunlirini piyade urush qilishqa qistap, 162-300 mingdek Hon eskerlirining jénigha zamin bolghan. Bu Attila üchün tunji qétimliq yéngilish bolup, u eskerlirini chékindürgen. Hemde uning pütün dunyani sorash arzusi mushu qétim bir az ajizlighan.
 
Attila qoshunini Dunabe jilghisigha qayturup kélip, öz qoshunini qaytidin retke salghan. Öz qoshunining kiyinishi, urush téxnikisi, mahariti we urush qoralliri qatarliq hemme jehette tüptin özgertish élip barghan. Teyyarliq pütkendin kéyin, Hon qoshuni Attilaning biwaste qomandanliqida Rimgha qarap qayta yürüsh qilip, Italiye qatarliq nurghun döletlerni qolgha chüshürüp, Rimgha yéqinlashqan. Rim padishahsi bu tengdashsiz qoshunning qudritidin qorqup, qattiq wehime ichige patqan. Ular deslepte Attilani altun bilen sétiwélishni oylashqan, lékin Rimni asanla qolgha chüshüreleydighan Attilaning bu sodigha könmeydighanliqigha közi yetken. Rim padishahsi Walentiniyan ("Valentinian") özining singlisi Xonoriya ("Honoria") ni Attilagha xotun qilip teqdim qilishnimu oylighan. Lékin  300 din artuq xotuni bar Attilaning bu ishqimu könmesligidin ensirigen. Shuning bilen u bashqa amal tapalmighandin kéyin, Rim papisi Liyo ("Leo I") ni Attila bilen meslihetlishishke mangdurghan. Bu papa bilen Attila otturisida néme gep-sözler bulun'ghanliqi hazirghiche éniqlanmighan bir sir bolup, ular körüshkendin kéyin, Attila Rimgha hujum qilmay, bashqa urushmu élip barmay, öz yurtigha qaytip ketken. Shuningdin kéyin u dunyani sorash xiyalidinmu bara-bara waz kéchip, hemme ishni diplomatik munasiwet arqiliq qilishqa özgergen. U özini Honlarning padishahsi dep qaytidin jakarlap, özige qarshi chiqqan qebile bashliqlirini dawamliq türde pütünley öltürüwetken.
 
Attilagha qarshi chiqqan ashundaq qebile bashliqliridin birining nahayiti güzel kelgen bir qizi Attilaning aldigha kélip, uningdin dadisini öltürmeslikini tiligen. Lékin, Attila u bashliqni yenila öltürüwetken. Emma Attilaning közi Ildiko ("Ildico") isimlik bu güzel qizgha chüshüp, uni xotunluqqa alidighan bolghan. Honlar bu toyni bir yaxshiliqning bishariti, dep oylighan. Ular Attila özining yashinip qalghanliqini, ümidsizliklirini we bashqa mesililirini untup, pütün dunyani öz qoligha élish yürüshini yéngi irade bilen bashlaydu, dep oylighan. Dagh-dughluq we xoshalliq ichide yérim kéchigiche ötküzülgen toydin kéyin, bu yéngi toy qilghan er-xotun öz huzurigha qaytqan. Lékin etisi ularning huzuridin héch qandaq shepe anglanmighan. Qayta-qayta chekken ishikkimu héch kim jawab bermigen. Shuning bilen öz padishahidin ensirigen qoghdighuchilar Attila huzurining ishikini chéqip échip kirginide, qan'gha boyilip yalingach yatqan Attilaning ölikini körgen. Beziler Lldiko Attilani intiqam élish meqsitide öltürüwetken, déyishidu. Lékin Attilaning bedinide héch qandaq zexmilen'gen yer yoq. Yene beziler Attilani uning yéngi zimin'ge érishelmey dadisidin qattiq narazi bolup yürgen 6 oghli öltürüwetken, déyishidu (Attila Rimni qolgha chüshürmey qaytip kelgende, uning 6 oghli qattiq narazi bolghan). Bashqilar bolsa Attilani toy jeryanida qattiq hérip kétip, tebii sewebler bilen ölgen, déyishidu. Shundaq qilip, 453-yili Attila alemdin ötken.
 
Attila öz oghullirigha ishenmey, ularni özige izbasar qilip tallimighan. Hemde izbasarni waqti kelgende asanla tallighili bolidu, dep oylap, bashqa bireylenni izbasarliqqa békitipmu qoymighan. 454-yili Attilaning oghulliri dadisining padishahliqini taliship öz-ara soqushushni dawamlashturiwatqan bir waqitta, Gérman qebililiri qozghilang qilip, Honlarni gumran qilghan.
 
Honlarning qalduqliridin bolghan Wén'griye xelqi qatarliqlar Attilani hazirmu nahayiti pexirlinish ichide éside saqlaydu. Gerche gherblikler Attilani dégendek bilip ketmisimu, u tarixtiki eng muhim kishilerning birsi bolup, u bir eqilliq medeniyet tarqatquchi bolush, ish qilishta ochuq-ashkare bolush, we yéngi oy-pikirge bay bolush qatarliq jehetlerde Ulugh Alékzandér ("Alexander the Great") we Sisar ("Caesar") qatarliq kishilerdin köp éship chüshidu. Uning esirlerdin burunqi kishilik xaraktéri, qimmet qarishi we prinsipliri yétekligüchiler bilen egeshküchiler otturisidiki perqlerni roshen körsitip béridighan bolup, uning lidérliq sirliri buningdin kéyinki ewladlar üchün bir qimmetlik öginish matériyali bolup mangidu.
 
2. Attilaning lidérliq toghrisida éytqanliri
 
Yuqirida éytip ötkinimdek, Amérikidiki ottura we aliy mektep oqughuchiliri hemde lidérliq wezipisini öz üstige alghan nurghun kishiler "Hon Attilaning lidérliq sirliri" dégen kitabqa intayin qiziqidiken we uni nahayiti qedirleydiken. Ular néme üchün shundaq qilidu? Ular néme üchün buningdin 1600 yil burun yashighan bir Honning lidérliq idiyisige we uning Honlargha qilghan sözlirige ashundaq yuqiri derijide ehmiyet béridu? Eger siz ushbu kitabni oqup baqsingiz, uningda éytilghan nurghun nersilerning hazirqi Uyghur jem'iyitigimu intayin uyghun kélidighanliqini hés qilisiz. Men shuning bir misali süpitide, "Attilaizm" üstide toxtilishtin burun, ushbu kitabtiki Attilaning lidérliq heqqidiki sözliri kirgüzülgen bir babtiki mezmunni mushu yerde qisqiche bayan qilip ötimen. Kitabtiki mezmun Attilaning öz aghzidin chiqqan söz sheklide teswirlen'gen bolup, menmu ashu shekilni qollinimen. Töwendikisi Attilaning éytqanliri.
 
Köpünche waqitlarda, nurghun ellerning lidérliqi lidér bolup hökümranliq ornigha chiqishqa chushluq chong-chong pilani yoq, jasariti kemchil we iqtidari töwen shahzadilerning qoligha chüshüp qalidu. Mushundaq qiziqmasliq, qorqunchaqliq, we alghan wezipisige chushluq qabiliyetlerning bolmasliqi ularning her xil ish-herikitide namayan bolidu. Bu xil ehwal ashundaq lidérlarning qol astidiki ademlerning iradisini boshitip, ularni qaymuqturup, düshmenni küchlendürüwétidu.
 
Bashqilargha yétekchilik qilish istikini heqiqiy türde ispatlighan qebile bashliqlirini tallap özlirige lidér qilish we ulargha egishish barliq Honlarning mes'uliyiti. Bundaq lidérlar birikme xaraktérge ige bolmaydu. Ular xuddi Honlar bir-birsidin perqliq bolghinidek bir-biridin perq qilidu. Ular insanlarning barliq artuqchiliqliri bilen liq tolghan bolmaydu. Ular nuqsansiz xaraktérge hem ige bolmaydu. Emma, lidérliqqa heqiqiy türde intilgen we heqiqiy türde irade baghlighan, bashqilar üchün xizmet qilishni xalaydighan lidérlarni ularning eqil-parasiti, semimiyiti, méhribanliqi, abroyi we iradisige qarap toluq perq etkili bolidu. Ular insanliq süpetke ige bolidu, hemde özliri élip barmaqchi bolghan ishqa we özliri yéteklimekchi bolghan kishilerning ishlirigha nisbeten küchlük sadiqliqi we mes'uliyetchanliqi bolidu.
 
Beziliringlar hazir mendin mundaq sorishinglar mumkin: "Attila, mende bir qebile bashliqi bolushqa nisbeten özemde yéterlik intilish bar-yoqliqini men qandaq bileleymen?" mendin mushundaq bir ish üstide meslihet élishni arzu qilidighanlargha men töwendiki idiyilirimni sowgha qilimen:
Axirida men sanga mundaq bir nesihetni béRimen: egerde sen melum bir xizmet wezipisining höddisidin muweppeqiyetlik chiqish üchün zörür bolghan bedelni töleshni xalimisang, undaq xizmet wezipisini hergiz qubul qilma.
 
3. Attilaizm: Attilaning bir qisim idiyiliri
 
"Hon Attilaning lidérliq sirliri" dégen kitabning aptori Attilaning bir qisim idiyilirini yighip, uni kitabning eng axiridiki bir bap qilip yazghan. Men bu yerde shularning ichidiki özem layiq körgen mezmunlarni Uyghurchilashturup bayan qilip ötimen. Eyni waqitta Attila özining qol astidiki bashliqlarni "qebile bashliqi" ("chieftain") dep atap, adettiki puqralarni bolsa "Hon" yaki "Honlar" dep atighan. Yuqiriqi kitabning aptorimu bu atalghularni shu pétiche ishletken bolup, menmu kitabtiki atalghularni eynen qollunimen.
 
Nesihet we meslihet ("Advice and Counsel")
 
-- Yézilghan doklatni padishah oqughandila andin u melum qimmetke ige bolidu.
 
-- Padishahning pikirige dawamliq "qoshulimen" dep turidighan tebiqe bashliqliri padishahqa peqet adettiki ademlerdekla meslihet béreleydu.
 
-- Eqilliq qebile bashliqi hergiz özige bir yaman xewerni yetküzgen Honni öltürmeydu. Uning eksiche, eqilliq bashliq özige bir yaman xewerni yetküzüshke jür'et qilalmighan Honni öltüridu.
 
-- Xata soalni soraydighan qebile bashliqi peqet xata jawabqila érishidu.
 
-- Eqilliq qebile bashliqi hergizmu bir jawabini anglashni xalimaydighan soalni soRimaydu.
 
Xaraktér ("Character")
 
-- Bir Honing ulughluqi uning weten üchün qurban bérishni xalaydighan-xalimaydighanliqi arqiliq ölchinidu.
 
-- Öz nérwisini yoqatqan qebile bashliqi ghelibe qazinalmaydu. Shunga u öz-özige ishinishi we öz-özige tayinishi kérek. Shundaq qilsa u yéngilip qalghan teqdirdimu özining eng zor derijide tirishchanliq körsetkenlikini bilidu.
 
-- Ghelibe qazinish üchün bir qebile bashliqi nahayiti eqilliq bolmisimu bolidu. Emma uningda choqum qet'iy qanaetlenmeydighan ghelibe teshnaliqi, özi élip bériwatqan ishqa nisbeten qet'iyy ishenchisi, we özini ümidsizlendürmekchi bolghanlargha taqabil turalaydighan yéngilmes iradisi bolishi kérek.
 
-- Özini merkez qilghan, özini chong tutidighan, we öz-özini medhiyileydighan qebilee bashliqliri asasen ulugh lidérlardin bolalmaydu. Lékin ular öz-özige nahayiti küchlük derijide chuqun'ghuchilardur.
 
-- Ulugh qebile bashliqliri hergizmu özini muhim orun'gha qoyuwalmaydu.
 
-- Eqilliq qebile bashliqi muhitqa maslishidu, emma hergizmu muresse qilmaydu.
 
-- Honlar bilen bille ichishidighan qebile bashliqi ashu Honlarning birsi bolup qélip, özining " qebile bashliqi" dégen salahiyitini yoqitidu.
 
-- Iqtidarsiz qebile bashliqliri öz etirapigha iqtidarsiz Honlarni yighiwalidu. Iqtidarliq qebile bashliqliri bolsa öz etirapigha iqtidarliq Honlarni toplaydu.
 
-- Bir qebile bashliqi chong-chong ghelibilerni qolgha keltürgenséri, bashqilarning uninggha bolghan hesetxorluqimu küchiyip mangidu.
 
Jasaret ("Courage")
 
-- Honlar japa-musheqqetni yéngip ish élip bérish arqiliq érishken tejribe-sawaq ularning qalghan ömrining hemmisige tesir körsitidu.
 
-- Muweppeqiyet qazan'ghan Honlar kélishmeslikke qandaq taqabil turush we xataliqlarni qandaq yéngishni öginiwalalaydu.
 
-- Her bir Hon özi tégishlik bedelni töleshni xalaydighan her qandaq ishni qilalaydu. Riqabet hoquq baldiqining yuqirisigha chiqqanséri ajizliship mangidu.
 
Qarar qilish
 
-- Her bir qararning tewekkülchiliki bolidu.
 
-- Salahiyiti toshmaydighan ademni höküm chiqirishqa we qarar qilishqa qoyghanda, tüp xataliqlardin saqlan'ghili bolmaydu.
 
-- Bir qebile bashliqining qarar chiqirishtiki öz-özige bolghan ishenchisi uni ataqliq kishilerning ismini déyish arqiliq öz abroyini östürüshtin saqlaydu.
 
-- Eger ghelibe qilishtin ümid bolmisa, qebile bashliqi Honlarni undaq jengni qilishqa buyrimasliqi kérek.
 
-- Nahayiti qiyin qararlarni chiqirish iqtidari bir qebile bashliqini bashqa Honlardin perqlendüridu.
 
Bashqilargha hoquq we funkisiye bérish ("Delegation")
 
-- Bir eqilliq qebile bashliqi Honlarni hergizmu ularning artuqchiliqigha qarighanda ularning ajizliqi bekraq namayan bolup qélish éhtimalliqi bar ehwalning ichige kirgüzüp qoymaydu.
 
-- Yaxshi Honlar adette qebile bashliqi özidin ümid qilghan ishlarning hemmisini qilidu.
 
-- Bir eqilliq qebile bashliqi hergizmu özining Honliridin ularning öz eqli we chüshenchisi dairisining sirtidiki ishlarni qilishni ümid qilmaydu.
 
-- Bir eqilliq qebile bashliqi eng qiyin wezipilerni peqet ashu wezipining höddisidin chiqalaydighan Honlarghila teqsim qilip béridu.
 
-- Istipa bérish hergizmu hoquqni bashqilargha ötünüp bérish emes. U ajizliqning bir ipadisi. Bashqilargha hoquq bérish bolsa küchlüklükning bir ipadisi.
 
Qebile bashliqlirini tereqqiy qildurush
 
-- Küchlük qebile bashliqlirining daim chong ajizliqliri bolidu. Qebile bashliqlirining artuqchiliqlirini toluq jari qildurush we yenimu östürüsh padishahning mejburiyitidur.
 
-- Honlarning meghlubiyettin öginidighan nersiliri muweppeqiyettin öginidighan nersiliridin köp bolidu.
 
-- Honlar kélishmeslikke duch kelgende téximu téz ögineleydu.
 
-- Yaxshi qebile bashliqi bir tejribisiz Hon'gha uning lidérliq qabiliyitini küchlendürüsh üchün hoquq bérishtek tewekkülchilikni qilalaydu.
 
-- Honlargha tedriji halda burunqidin yuqiriraq sewiyidiki mes'uliyetni bérish arqiliq ularni bir qebile bashliqi bolushqa terbiyiligili bolidu.
 
-- Eger qebile bashliqi bolush bir asan ish bolghan bolsa, hemme Honlar shundaq bolghan bolatti.
 
-- Qiyin ötkelge hujum qilmaydiken, bir adem özining yoshurun küchini menggü emilyette jari qilduralmaydu.
 
-- Muwapiq derijidiki bésim bir qebile bashliqini tereqqiy qildurush üchün kam bolsa bolmaydu.
 
Diplomatiye we siyasetshunasliq
 
-- Siyasiy jengge kirgen waqitta, adem özining arqisini dawamliq közitip turushi kérek.
 
-- Honlar ghelibisining muhim amili "qeyerde?" we "qachan?" dégen soallarning jawabida bolidu.
 
-- Honlar peqet özliri utalaydighan jenggila kirishi kérek.
 
-- Honlar diplomatiyening meghlup bolghanliqi üchün bir urushqa kirishi mumkin. Emma, diplomatiyeni bashlash üchün bir urush zörür bolup qélishi mumkin.
 
-- Honlar üchün toqunush bir normal ehwal.
 
-- Honlar peqet melum meqset üchünla özige düshmen tikleydu.
 
-- Honlar diplomatiye arqiliq qolgha chüshüreleydighan nersini hergizmu urush bilen almaydu.
 
-- Shu nerse qebile bashliqlirining éside bolsunki, méhmandostluq, illiqliq we edep-exlaqliq eng qebih reqibnimu özige jelp qilalaydu.
 
-- Köpünche waqitlarda qebile bashliqlirigha özi eng ishen'gen ademler xainliq qilidu.
 
Nishan
 
-- Yüzeki nishan ademge yüzeki netije élip kélidu.
 
-- Biz bir dölet bolghankenmiz, Honlar peqet milliy nishanlarni özliri üchün xuddi xususiy nishanlardek muhim körgendila, andin téximu zor netijilerni qolgha keltüreleymiz.
 
-- Bir ademning nishanliri her waqit uning tirishchanliqlirigha erziydighan bolishi kérek.
 
-- Meqsiti yoq bir adem öz meqsitige qachan yetkenlikini menggü bilelmeydu.
 
-- Bir adem qomandigha boysunush bilenla kütken netijige dawamliq irishiwermeydu.
 
-- Qebile bashliqliri dawamliq yuqiri pellini közlishi, adettiki ademlerning bixeter yolida méngishni emes, heqiqiy özgirish peyda qilalaydighan ishlarni qoghlishishi kérek.
 
Lidérlar we lidérliq
 
-- Padishah bir ademning hazirqi ornida qanchilik éhtiyajliq ikenlikidin qet'iy nezer, her daim eng yaxshi Honlarni qebile bashliqi qilip östürüshi kérek.
 
-- Hergiz muawin qebile bashliqi turghuzma. Eng qabiliyetlik Honni rehbiriy orun'gha qoy, uninggha mes'uliyet we hoquq ber, andin uni qilghan we qilidighan ishliri üchün jawabkarliqqa tart.
 
-- Eqilliq qebile bashliqi hergizmu teleyge yölenmeydu. Eksiche, yaxshi istiqbalgha érishishte qattiq tirishchanliq, chidamchanliq, bash egmeslik we ijabiy puzitsiyege ige bolush qatarliqlargha tayinidu.
 
-- Bir eqilliq qebile bashliqi özining qol astidiki Honlarning barliq ishlirigha mes'ul ikenlikini bilidu, hemde ashu teriqide ish élip baridu.
 
-- Honlarning bir lidéri bolush köpünche ehwalda bir yalghuzluq hés qilidighan xizmet.
 
-- Bir herket üchün atlan'ghandin kéyin, qebile bashliqliri choqum mat bolush üchün emes, ghelibe qazinish üchün küresh qilishi, hergiz muresse qilmasliqi kérek.
 
-- Xeterlik ishlarni bille élip bérish qebile bashliqi bilen Honlarning munasiwitini kücheytidu.
 
-- Küchlük qebile bashliqliri özlirining Honlirini yaxshi ishleshke qozghiyalaydu we ilhamlanduralaydu.
 
-- Eng yaxshi qebile bashliqliri muwapiq peytte toghra soalni sorash iqtidarini yétildüreleydu.
 
-- Eger bir qebile bashliqi özining adem topining eng arqisida mangidiken, u hergizmu öz hoquqini yürgüzelmeydu.
 
Chüshinish we teshwiq qilish ("Perceptions and Publicity")
 
-- Özini heddidin ziyade muhim orun'gha qoyidighan adem toghra höküm neziridin ayrilghan bolidu.
 
-- Bir ademning chüshenchisi uning üchün bir rialliq bolidu.
 
-- Dawamliq aldirash körün'gen adem emeliyette unchiwala ishlep ketmeydu.
 
-- Séning dostung we reqibing séning yaxshi gépingni qilsa, bu nahayitimu yaxshi ish. Emma ularning sen toghruluq héch néme démiginige qarighanda, ularning sen toghruluq yaman geplerni qilghini jiq yaxshi. Eger bir adem toghruluq héch qandaq gep tapqili bolmisa, bu adem choqum héch qandaq netije yaratmighan bolidu.
 
-- Köpünche waqitlarda qebile bashliqlirining oylighinigha qaRimu-qarshi halda, kishiler sini burun qilghan ishing asasida éside saqlimaydu, belki sen qilghan ishlar toghrisidiki öz chüshenchisi asasida éside saqlaydu.
 
Kishilik töhpe ("Personal Achievement")
 
-- Bir nachar qebile bashliqi bolghan'gha qarighanda, bir yaxshi Hon bolush téximu shereplik.
 
-- Eger hemme Honlar qarghu bolsa, bir-közlük bir jengchi padishah bolalaydu.
 
-- Ulugh qebile bashliqliri téximu muhim ishlarni yaxshi qilish üchün bezi anche muhim bolmighan ishlardiki meghlubiyetke shükri qilidu.
 
-- Her bir Hon öz hayatidiki ehwallarni we ishlarni muweppeqiyetlik bolushqa toghrilap özgertishke özi mes'ul bolidu. Bir Hon özi üchün qilishtin waz kechken ishlarni bashqa Honlar yaki Rimliqlar uning üchün qilip bermeydu.
 
Mesililer we yéshimler
 
-- Honlarni öz diqqitini saqlan'ghan mesililerge emes aldigha kelgen pursetlerge merkezleshtüridighan qilip terbiyilesh kérek.
 
-- Bezi Honlarda mewjut emes mesililerning yéshimi bar.
 
Mukapatlash we jazalash
 
-- Öz hoquqigha chushluq iqtidari yoq bir qebile bashliqi öz xizmitidin élip tashlan'ghanda, biz u tallighan we özidin kéyinla turidighan ademni uning ornigha asasen dessetmeymiz. Chünki bir qebile bashliqi meghlup bolghanda, uning qol astidiki yuqiri derijilik lidérlarmu oxshashla meghlup bolidu.
 
-- Eger bir Hon ishni yaxshi qilmighanda sen uni "ishni yaxshi qilding" dep maxtisang, buningdin kéyin u séning sözüngni anglimas bolidu. Uningliq bilenla cheklinip qalmay, sen uni heqiqiy türde maxtighan waqtingdimu u sanga ishenmes bolidu.
 
Sewrchanliq
 
-- Her bir Honning qimmiti bar. Bir nachar ehwalning misali bolup qalghandimu hem shundaq.
 
-- Qebile bashliqlirining artuqchiliqlirini jari qildurush üchün biz ularning bezi ajizliqlirigha yol qoyushimiz kérek.
 
-- Sanga sadiq adettiki Honlarni qobul et. Lékin iqtidarliq emma sanga sadaqiti yoq Honlarni qobul etme.
 
4. Honlar Kaléndari
 
Men ushbu yazma üchün izdinish jeryanida, "Honlar kaléndari" ("A time-line of the Barbars--Huns") dégen bir In’glizche tor bétini uchurtup qaldim. Honlar tarixidin anche xewiri yoq oqurmenlerning paydilinishi üchün men bu yerde ashu tor bétidiki uchurni Uyghurchilashturup qoydum.

5. Axirqi Söz
 
Men özemning 2008-yili yazghan "waqitni muwapiq bashqurush" dégen maqalisida, Uyghurlarning buningdin kéyin qilishqa tégishlik eng muhim wezipisi "milliy sapani östürüsh, milliy rohni eslige keltürüsh, we milliy kimlikni saqlap qélish" tin ibaret üch ish ikenlikini otturigha qoyghan idim. Milliy sapani östürüshni her bir Uyghurning "kespiy tereqqiyati" bilen "kishilik tereqqiyati" arqiliq emelge ashurghili bolidu. Men ushbu yazmamda tonushturup ötken mezmunlar lidérlarning kespiy tereqqiyati bilen kishilik tereqqiyati, shundaqla her bir puqraning kishilik tereqqiyati üchün kam bolsa bolmaydighan bilimlerdin ibarettur. Uyghurlar özliri qiliwatqan ishlarni dunyaning ilghar sewiyisige yetküzmekchi bolidiken, aldi bilen özini hazirqi dunyadiki eng ilghar bilimler bilen qorallandurushi shert. Uningdin bashqa asan yol yoq. Uningdin bashqa qisqa yol yoq. Méning ushbu maqalida tonushturghinim ene shundaq bilimlerning bir qismidur. Bu bilimler xuddi bir eynekke oxshaydu. Biz ashu eynekke qarash, özimizning ehwalini ushbu yazmida tonushturulghan mezmunlar bilen sélishturush arqiliq, bizde qaysi bilim, chüshenche we qabiliyetning barliqini, hemde qaysi bilim, chüshenche we qabiliyetning kemlikini bayqiyalaymiz. Shu asasta özimizning buningdin kéyinki tirishish nishanini belgiliyeleymiz. Bu yerde eskertip qoyushqa tégishlik bir ish shuki, eger bizning eynekte körün'gen chirayimiz chirayliq bolmaydiken, biz gunahni eynektin körmeslikimiz kérek. Uning ornigha, biz özimiz qilalaydighan ishlarning hemmisini qilip, özimizni özgertip, özimizni tereqqiy qildurup, shu arqiliq özimizni buningdin kéyin chirayliq qilishqa, özimizning sapasini östürüshke tirishqinimiz köp ela.
 
Men ushbu yazmamni Attilaning "sadaqetmenlik" heqqidiki munu bir abzas sözi bilen axirlashturay: "Hemmidin muhimi, her bir Honda sadaqetmenlik bolishi kérek. Pikir ixtilapining hemmisi sadaqetsizliktin dérek bermeydu. Eger bir Hon öz qebilisining eng muhim menpeti üchün séning pikringge qoshulmaydiken, sen uning sözige qulaq sélishing kérek. Yene bir tereptin, eger bir Hon öz qebilisining menpeetige qaRimu-qarshi bolghan ishlargha aktip halda qatnishidiken yaki bashqilarni ashundaq qilishqa ündeydiken, bu sadaqetsizlik bolidu. Bundaq Honlar, meyli ular jengchi bolsun yaki qebile bashliqi bolsun, eng téz sür'ette yoqitilishi kérek. Ularning sadaqetmen Honlargha tesir körsitish we ularning iradisini boshtish iqtidari bir xil yuqma késelge oxshaydu. Sadaqetsiz heriketler we pozitsiyelerni özgertkili bolmighan ehwal astida, ichimizdiki biz qiliwatqan ishlargha nisbeten héch bir qimmiti yoq ishlar" dégen pozitsiyede bolidighan hemde u ishlarni aghduriwétishni oylaydighan ademlerni qattiq chare bilen közimizdin ghayip qilishimiz kérek."
 
Béghishlima
 
Men ushbu maqalini teyyarlashni bashlap, uni püttürgiche bolghan ariliqta, yeni 2010-yili 3-ayning 4-küni, méning apam patem ershidin késel sewebi bilen özining aqsudiki öyide 70 yéshida alemdin ötti. Shu wejidin men ushbu maqalemni rehmetlik apamgha béghishlaymen.
 
Tehrirligüchi: Wetendiki bir qérindishimiz
 
Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boliwéridu.

 
Bu maqalida tilgha élin'ghan eserlerning tor adrisliri:
 
«Attila» dégen kinoning You-tube diki nusxisi:
http://www.youtube.com/watch?v=_yAmtD3IWiw
 
Amazon tor beti:
http://www.amazon.com
 
«Honlar Kaléndari» («A time-line of the Barbars»):
http://www.scaruffi.com/politics/barbars.html)
 
«Waqitni Muwapiq Bashqurush»
http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinb9_waqit.htm

Erkin Sidiqning barliq maqaliliri:
http://www.meripet.com/Sohbet/
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=17778&extra=page%3D1

 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti 

Wheelchairs
Wheelchairs