Xelq’araliq Mutexesislerning Qosh Tilliq Maaripqa Bergen Tewsiyenamisi

Erkin Sidiq

2010-yili 9-ayning 15-küni

 Kona Yéziq: [meripet.com] [uyghuracademy.org]   [meripet.org]

Barliq oqurmenlerning xewiride bolghinidek, Uyghur ana tilining teqdiride hazirmu shiddetlik haldiki yéngi özgirishler yüz bériwatidu. Bu jehettiki eng yéngi ehwalni mushu 10-Séntebir küni “Tengri-tagh tori” da élan qilin’ghan “Uyghur Aptonom Rayoni ottura we uzun mezgillik maarip pilanining pikir élish nusxisi” («新 疆中长 期教育规划纲要征意见», tor bet adrési mushu maqalining axirsida bérildi) din körüwélish mumkin.  Bu pilanda, 2012-yilighiche ikki yilliq qosh tilliq teyyarliq siniplirini omumlashturup bolush, 2015-yilighiche qosh tilliq maaripni asasiy jehettin omumlashturup bolush, 2020-yilighiche az sanliq millet oqughuchilirining dölet tili we yéziqini puxta igilep bolushigha kapaletlik qilish, milliy-xenzu ottura, bashlan'ghuch mekteplirini birleshtürüsh xizmitini yaxshi ishlesh, milliylar we xenzular bille oquydighan siniplar we «qosh tilliq» siniplarning sanini ashurush, aliy mekteplerdiki az sanliq millet edebiyatigha dair alahide derslerning sirtida, hemme derslerni xenzu tilida oqutush dégen'ge oxshash maddilar otturigha qoyulghan.

Men yuqiridiki «Pilan» ni körüsh bilen teng, yéqinda oqurmenlerge tonushluq bolghan Kangas xanim bilen En’gliye Abérdin («Aberdeen») Uniwérsitétining proféssori, dunyada tonulghan qanun we az sanliq millet tili mutexessisi, doktur Robért Dunbar birlikte yézip, bu yil (2010-yili) bésip tarqatqan bir kitabni oqudum.  Bu kitabning ismi «Yerlik millet baliliri maaripini til jehettiki irqiy qirghinchiliq we insaniyet üstidin yürgüzgen jinayet, dep qarashqa bolamdu—Bir dunyawi nuqti’inezer», dégendin ibaret bolup, uning éléktronluq nusxisining tor adrisini men mushu maqalining axirisigha yézip qoydum.  Bu kitab jemi 8 babtin teshkil tapqan bolup, ular töwendikilerdin ibaret:

1. Muqeddime we xulase
2. Yerlik millet, qebile we az sanliq millet balilirining maarip hoquqliri: Qanuniy asaslar
3. Til we ana til néme üchün shunche muhim?
4. Bilim élish hoquqi: Maarip asasliri
5. Bilim élish hoquqi we bir qisim iqtisadiy amillar
6. Yerlik millet maaripi we xelq’araliq jinayet: Irqiy qirghinchiliq
7. Yerlik millet maaripi we xelq’araliq jinayet: Insaniyet üstidin yürgüzgen jinayet
8. Qaysi shekildiki maarip qanun we tetqiqat netijilirige mas kélidu?

Bu kitabtiki bir qisim mezmunlar men burun «Xelq'araliq mutexessisler neziridiki yerlik millet maaripi we ana til» dégen maqalemde tonushturghan mezmunlar bilen oxshash bolup, uning 8-bap, 3-bölümidiki «Yerlik millet, tebiqe we az sanliq millet maaripigha bérilgen tewsiyename» dégen mezmun méni bu qétim alahide jelb qildi.  Shunga men ushbu maqalamda ashu mezmunni tonushturup ötüshni qarar qildim.  Eslidiki kitab jemi 120 betlik bolup, uningdiki köpünche mezmunlar Uyghurlarning ehwaligha nahayiti mas kélidiken. Shunglashqa men In’glizche bilidighan oqurmenlerge eslidiki kitabni bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen.  Shundaqla men Uyghur diyaridiki qérindashlardin bu kitabning hemmisini, héch bolmighanda uning Uyghurlargha mas kélidighan qismini Uyghurchigha terjime qilip neshir qildurushni teshebbus qilimen. 

Hemmimizning xewiride bolghinidek, hazirqi zamanda bir ish qilishning eng toghra usuli ilmiy usuldin ibaret.  Kangas xanimning ushbu kitabida pütün dunya miqyasida yerlik millet maaripi üstide élip bérilghan bir-ikki yüz yilliq ilmiy tetqiqatlarning netijiside wujutqa kelgen ilmiy nuqti’inezerler, hemde ashu bilimlerni asas qilghan yerlik millet maaripini qandaq yolgha qoyush toghrisidiki ilmiy usullar bayan qilin’ghan.  Men her bir Uyghur qérindashlardin Kangas xanim otturigha qoyghan bu ilmiy usullardin toluq xewerdar boliwélishini, shu asasta hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan «qosh tilliq maarip» siyasitining natoghra tEreblirining qaysi ikenlikini biliwélishini, andin imkaniyet yar bergen daire ichide we qanuniy yollar bilen hazir Uyghur diyarida yüz bériwatqan Uyghur maaripidiki nachar ehwallar we natoghra siyasetlerni özgertish yolida qolidin kélishiche tirishchanliq körsitishini ümid qilimen.

Yerlik Millet Maaripigha Bérilgen Tewsiyename

Töwende men Kangas xanimning yéngi kitabida otturigha qoyulghan «tewsiyename» lerni imkanqeder eynen bayan qilip ötimen.

Yerlik millet, tebiqe we az sanliq millet maaripigha bérilgen tewsiyename:

1. Ana til deslepki 8 yil ichidiki asasiy oqu-oqutush tili bolishi kérek

Heqsiz mektep (yaki dölet igilidiki mektep) lerde oquydighan yerlik millet baliliri kam dégendimu deslepki 8 yil ichide özining 1-tili yaki ana tilini mektep tili qilip qollinishi kérek.  Bolupmu deslepki 6 yil ichide qet’iy shundaq qilishi shert.

Mektepning sekkizinchi sinipidin kéyin ana til mektep tili süpitide qollinilmighan teqdirdimu, u dawamliq türde siniplardiki ders sözlesh tili süpitide qollinilishi, hemde pütün oqu-oqutush jeryanida bir ders süpitide ötilishi kérek.

2. Bir hökümran orundiki yerlik yaki dölet tilini yaxshi ögitish

Yerlik millet baliliri bir hökümran orundiki yerlik yaki dölet tilini 2-til süpitide yaxshi öginishi kérek.  Bu tilni bir layaqetlik qosh tilliq oqutquchi bashlan’ghuchning deslepki yilliqliridin bashlap ögitishi, hemde uni deslepte peqet éghizaki ügünishtinla bashlishi kérek.  Uningdin kéyin bu 2-til bir ders süpitide izchil türde ötilishi kérek. Bu til 2-til yaki chet el tili süpitide, 2-til yaki chet el tili pédagogikisi yaki usuli bilen ötilishi, hergizmu balilarning ana tili süpitide ötülmesliki shert.

3. Ana tildiki oqutushtin bir hökümran orundiki yerlik yaki dölet tili oqutushigha köchüsh

Yuqiri derijilik siniplarda bezi dersler bir hökümran orundiki dölet tili yaki xelq’araliq tilda ötülse bolidu, emma 7-siniptin burun undaq qilinmasliqi, hemde peqet layaqetlik oqutquchilar bolghan ehwal astidila shundaq qilinishi kérek.

Zörür tépilghanda tenterbiye, muzika we tamaq étishke oxshash bir-ikki emeliyetchanliqi küchlük dersler töwen derijilik siniplardin bashlap 2-tilda ötülse bolidu, emma, matématika, jem’iyetshunasliq yaki tarixqa oxshash eqil we til jehette yuqiri sewiye telep qilidighan dersler eng bolmighandimu 7-sinipqiche balilarning 1-tilida ötülishi kérek.

4. Uningdin bashqa tillarning bir ders süpitide ötülishi

Yerlik millet balilirigha bashqa (yeni ana til we 2-tildin bashqa) tillarnimu bir ders süpitide öginish pursiti yaritip bérilishi kérek.  Bu tillar Erebche, In’glizche, Fransuzche, Hindistanche, Ispaniyeche we Rosche qatarliqlarni öz ichige alidu. 

5. Arqa körünüsh bilen zich baghlan’ghan medeniy mezmun we usullar

Ana tilni oqutush tili qilishning özila kupaye qilmaydu.  Maarip we oqutush usulining medeniy mezmuni mundaq ikki shertni qanaetlendürishi shert.  Birinchi, ular arqa körünüshke ehmiyet béridighan bolishi, yerlik millet baliliri yashawatqan muhitqa uyghun kélidighan bolishi, yerlik milletning en’enisi, bilim qurulmisi, qimmet qarishi, tarixi we kimlikige hörmet qilidighan bolishi, yerlik milletning sözlisheleydighan we sawatliq millet bolush salahiyitige hörmet qilidighan bolishi, hemde oqutush usuli yerlik millet xelqliri qobul qilalaydighan usul bolishi kérek.

Ikkinchi, oqutush usulliri bilen oqutush mezmunliri balilarning we ular yashawatqan jem’iyetning sergüzeshtiliri bilen bilimliridin bashlinishi, hemde balilarni kündilik emeliyatchan tepekkuridin ilmiy tepekkurgha élip baridighan bolishi kérek.

6. Mukemmel terbiyilen’gen qosh-tilliq yaki köp-tilliq oqutquchilar

Shu nerse öz-özidin aydingki, oqutquchilar choqum mukemmel terbiyilinishi kérek.  Uningdin bashqa zörür bolghan yene bir nerse shuki, yerlik millet balilirini oqutidighan oqutquchilar eng kam dégende qosh-tilliq bulishi shert.  Yekke tilliq oqutquchilar, bolupmu balilarning ana tilini bilmeydighan oqutquchilar, ikki xil tilni öz-ara sélishturalmaydu, Shuning bilen balilar bilen birlikte ikki xil tilda némining ortaq ikenlikini we némini ayrim-ayrim igilimise bolmaydighanliqini bayqiyalmaydu.  Undaq oqutquchilar balilargha yardem qilip, yekke tilliq balilarda yoq bolghan, peqet yuqiri sewiyilik qosh-tilliq we köp-tilliq balilardila bar bolghan paydiliq amillarni balilargha bildürelmeydu.  Shundaqla bir yekke tilliq oqutquchi qosh-tilliq bolush yolida tirishiwatqan balilar üchün bir yaxshi örnekmu bolalmaydu.

7. Yerlik millet ata-aniliri, jemiyiti, we maarip emel ehliliri oqu-oqutush tallashliri heqqide yéterlik, ilmiy-tetqiqat asasigha qurulghan bilimlerge, yaxshi ülgilerni yaritish yolida adwukatliq qilishqa muhtaj

Yerlik millet ata-aniliri öz perzentliri üchün her xil oqu-oqutush tallashlirigha ige qilinidighan bolsa, ular aldi bilen köp-tilliq maaripning jeryanliri we usulliri heqqide, shundaqla oxshimighan tallashlarning oxshimighan uzun-muddetlik aqiwetliri heqqide puxta ilmiy tetqiqat netijilirige asaslan’ghan uchurlargha éhtiyajliq bolidu.  Eger ular bundaq uchurlargha érishelmeydiken, BDT qanunida belgilen’gen, yerlik millet xelqi choqum bermise bolmaydighan «toluq chüshünüp turup bergen maqulluq» dégen nerse mumkin emes bolup qalidu, yaki u bir saxta nersige aylinip qalidu.  Maarip hoquq igilirimu mushundaq uchurlargha éhtiyajliq – Hazir ularning intayin az bir qismila bu jehette yéterlik uchurgha ige bolup, hazirqi nurghun qararlar nadanliq asasida éliniwatidu.  Yaxshi ülgini wujutqa keltürüshke qaritilghan adwukatliq, ular üchün élip bérilidighan bes-munazire, we ulargha tayanche bolidighan tetqiqatlar kam bolsa bolmaydighan nersilerdur.

8. Süpetlik maarip tüzülmisini wujutqa keltürüsh üchün mekteplerde we jem’iyette sistémiliq özgertish élip bérishqa toghra kélidu, bu hazirqi sistémining insaniyetke qandaq ziyanlarni élip kélidighanliqi toghrisidiki bilimlernimu öz ichige alidu

Mektep jem’iyetning eynikidur.  Jem’iyettiki sistémilashqan tengsizlik mektepler ichidimu eks étidu we peyda bolidu.  Yerlik milletler, tebiqe xelqliri we nurghun az sanliq milletler jem’iyet baldighining eng astida turidu.  Hazir oxshimighan derijilerning hemmiside sistémiliq özgertish élip bérish zörür.  Hoquqdarlarning hazirqi sistémining yalghuz yerlik millet we az sanliq milletlerge élip kélidighan ziyanliri heqqidila emes, uning pütün dunya jem’iyetlirige iqitisadiy, maarip we ijadchanliq jehettiki israpchiliq arqiliq élip kélidighan ziyanliri heqqidiki téximu köp uchurlargha éhtiyaji bar.  Hazirqi sistém mekteplerde til jehettiki köp-renglikni azaytipla qalmay, biologiye jehettiki köp-xilliqni qandaq saqlashqa ait bilimlernimu yoqutup, shu arqiliq yer sharidiki insanlar üchün nacharliship méngiwatqan bir shert-sharaitni wujutqa keltüriwatidu.  Bizning bu kitabni yézishtiki meqsitimiz, oqurmenlerni néme üchün özgertish élip bérish kérekliki, qandaq özgertishlerni élip bérish kérekliki, we insanlar duch kélidighan qiyin ötkellerning néme ikenlikini chüshinish üchün zörür bolghan bir qisim qorallar bilen teminleshtin ibarettur.

Axirqi Söz

Dölet we milletperwerlik yalghuz bir idilogiye yaki siyasetning bir shekli bolupla qalmay, u bir medeniyet hadisisi bolupmu hésablinidu.  Shunglashqa milletperwerlik idilogiyisi bilen milletperwerlik herikiti milliy kimlik bilenmu nahayiti zich baghlan’ghan bolup, u bir köp ölchemlik uqumni teshkil qilidu, hemde bir alahide til, bir qisim héssiyatlar we simwolizmnimu öz ichige alghan bolidu.  Shuning üchün tarixta ötken nurghun hökümdarlar bashqa bir milletni asilmatsiye qilip yoqutushta, ishni aldi bilen ularning tilini yoqutushtin bashlighan. Junggodiki bir yuqiri derijilik xenzu emeldarning yéqinda «Milliy medeniyetning güllinishi, hemmidin bek tilning güllinishidin ibaret.  Til – bir milletning jéni.  Bir milletni köngüldikidek kontrol qilishning eng yaxshi usuli – uning tilini asta-asta yoqitishtin ibaret.» déginimu yuqiridiki ilmiy uqumgha asaslan’ghan.

Hemmimizning körüp turghinidek, Uyghur tili hazir her xil xirslargha duch kéliwatidu. Lékin, özimizning ana tilini qoghdap qélishta, biz Uyghurlar hazir pütünley charisizmu emes, hemde menggü pütünley charisizmu qalmaymiz.  Méning bu yerde oqurmenlerge mundaq bir hékayini sözlep bergüm kéliwatidu.  Bir oghul bala dadisi bilen bir yéza yolida méngiptu.  Ular bir örülüp chüshüp yolni tosuwalghan chong derexning qéshigha kelgende, bala dadisidin soraptu: «Dada, séningche men bu derexni yötkiwételeymenmu?»  Dadisi deptu: «Eger sen barliq artuqchiliqingni ishqa salsang, méningche uni choqum yötkiwételeysen.»  Bala barliq küchi bilen bu derexni kötürüshke, tartishqa we ittirishke urunuptu, emma uni midirlitalmaptu.  Shuning bilen iradisidin qaytqan halda deptu: «Dada, sen xatalishipsen. Men uni yötkiyelmidim.»  Dadisi deptu: «Yene bir qétim sinap baq.»  Bu qétim bala derex bilen hepilishiwatqanda dadisi kélip yardemlishiptu, hemde ikkisi birlikte derexni yolning boyigha ittirip chiqirip qoyuptu.  Shuningdin kéyin dadisi deptu: «Balam, 1-qétim sen hemme artuqchiliqni ishqa salmiding—Sen mendin yardem sorimiding.»

Bu hékaye bizge mundaq bir muhim dersni ögitidu:  Dunyada nurghun ishlar barki, biz ularni yalghuz qilalmaymiz, bu dégenlik u ishlarni qilghili bolmaydu, dégenlik emes.  Hemmimizning etirapida biz ishqa sélip, öz nishanimizni emelge ashurush üchün paydilansaq bolidighan nurghun mebleghler bar.  Bu yerdiki muhim nerse özimizning barliq alahidilikidin tuluq paydilinishni öginiwélish.  Bu alahidilik öz-özini tizginlesh tüzümi, irade we muhebbet qatarliq ichkiy mebleghlernimu öz ichige alidu. Shundaqla tashqiy mebleghlernimu öz ichige alidu. 

Men ushbu yazmamni töwendiki ikki abzas söz bilen axirlashturimen.  Bir xelq’araliq mutexessis yéqinda Uyghur tilining hazirqi ehwali üstide toxtalghanda mundaq dégen: «Uyghurlar ümidwarliqni yoqatmasliqi kérek.  Xuddi bir qedimqi pelsepining déginidek, biz öz analizlirimizda ümidsizlinishke mejburi bolsaqmu, öz herikitimizde ümidwar bolishimiz kérek.»  Yene bir xelq’araliq mutexessis mundaq dégen: «Men bügün Ispaniyediki bir konférénsta Bérnardo Atzaga («Bernardo Atxaga») ning sözini anglidim.  U öz sözide özining dawamliq halda ana tili Oskéra («Eusquera») ni ishlitish hoquqi, hemde Franko («Franco») dewride öz beshidin ötküzgen jimiqturush siyasetliri üstide toxtaldi.  Men Katalan («Catalan») da öz béshimdin ötküzgen ishlar bilen sélishturghanda, manga uning dégenlirining héch qaysisi ghelite, yéngi, yaki bashqiche tuyulmidi.  Junggo hökümiti Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan qorqutush siyasiti yoqarqilar bilen opmu-oxshash.  Bu yerdiki eng échinishliq ehwal shuki, biz Ispaniyede 44 yil derdini tartqan siyaset Natzi hökümitining bir ongchil, intayin ongchil, diktatorliqidin kelgen bolup, hazir Junggoda Uyghurlarning béshigha kelgen siyaset bolsa solchillardin kéliwatidu.  Méning yer shari yüzidiki uzun muddetlik hayatim manga shuni ögettiki, bizning diktatorchilargha taqabil turalaydighan birdin-bir quralimiz bizning yürikimizdin ibaret.  Bu uchur Uyghur tilida sözlishidighan barliq kishilerge yétip bérishi kérek.  Ular Uyghur tilidin hergizmu waz kechmesliki kérek.  Uyghurchini toyda we bashqa köngül-échish paaliyetliride ishlitishi kérek.  Matem murasimida we azablan’ghanda ishlitishi kérek.  Ailide we balilargha ishlitishi kérek.  Uningdin hergizmu waz kechmesliki kérek.  Eger bizning xelqimiz özimizning ana tilini Waskoniya, Kataloniya, Galishiya we Walenshiyan («Vasconia, Catalonia, Galicia, Valencian») rayonliridiki bir-biri bilen yéqin arilashqan waqitlirida, muhebbetleshken waqitlirida, qayghurghan waqitlirida, we kündilik turmushida ishlitip turmighan bolsa, bizning tilimiz alliqachan yoqulup ketken bolatti.  Emma, ana tilni xususiy hayatta qollinishning özimu bir qollinish.  Bizning ana tilimiz mektepte ötülmigen bolsimu, xelqimiz uni özligidin ögendi.  Gerche biz intayin uzun waqit saqlighan bolsaqmu, biz eng axirida öz ana tilimizni ammiwiy sorunlarda ishliteleydighan hoquqqa qayta érishtuq.  Bizning yürikimizni héch kim yéngelmeydu. Uni peqet özimizla yéngeleymiz.»

Bu yazmida tilgha élin'ghan eserlerning tor adrésliri:

© Copyright 2004 Uyghur Meripet  Torbeti 

Cell Phone Accessories