Tebi’iy Penni Yaxshi Oqush Usuli

Erkin Sidiq

2016-yili 2-ayning 7-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.bagdax.cn/thread-44595-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8770

Men torlargha özümning özlikimdin In’gliz tili öginish usulini chiqirip qoyghandin buyan hazir aliy mektepte oquwatqan ukilardin bir qanchisi mendin özüm eyni waqitta paydilan’ghan kespni öginish usulini dep bérishimni telep qildi. 

Töwendikisi men burun özümdin soralghan bir so’algha bergen jawab bolup, hazir aliy mekteplerde tebi’iy-pen kespide oquwatqan ukilarning paydilinishi üchün, uni bir az toluqlap, mezkur munberge chiqirip qoydum.  Bu qisqa so’al-jawabtin bashqa, biliwal tor béti men bilen ötküzgen yazma söhbet xatirisidimu men özümning öginish usuli heqqide xéli köp yerlerde tepsili toxtalghan.  Shunga uni téxi oqup baqmighan ukilargha ashu söhbet xatirisinimu bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen (Allah buyrisa ashu söhbet xatirisini bu yil bir kitab qilip chiqirip tarqitimen).

Men 1981-82-yilliri Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan waqtimda, Ürümchidiki bir qanche ottura mektepke teklip bilen bérip, aliy mektep imtihanlirigha qatnishish aldidiki oqughuchilargha «Men qandaq ögendim?» dégen témida 2 sa’ettin léksiye sözligen, hemde uningda özümning öginish usulini tepsili tonushturghan idim.  Uningdin kéyin u léksiye Uyghur xelq radi’osida qoyulup, uning qisqartilghan nusxisi «Shinjang yashliri zhurnili» ghimu bésilghan idi.  Epsus, men saqlap kéliwatqan ashu zhurnal, hemde méning maqalilirim bésilgen we tonushturulghan Uyghurche-xenzuche gézit-zhurnallarning hemmisini bir Uyghur muxbir men toghrisida bir ziyaret xatirisi teyyarlash üchün mendin ariyet elip ketti.  Uningdin kéyin men Shangxeyge oqushqa ketip, u matériyallarni qayturup alalmay, shuning bilen barliq matériyallardin ayrilip qaldim.  Eger imkaniyiti bar qérindashlar bar bolsa, «Shinjang yashliri zhurnili» diki ashu maqalini tépip, uni torlargha resim sheklide chiqirip qoyalisa, men cheksiz minnetdar bolghan bolattim.  Men u chaghda yazghanlirimni hazir qayta yazalmaymen – Hazir yazsam u chaghdikisige oxshimay qalidu. 

Hazir ottura we aliy mektepte oquwatqan yashlarning ichide heqiqiy türde bilim igilesh uchun oquwatqanlar bar. Peqet imtihan we diplom uchun oquydighan yashlarmu bar.  Hemde bu ikki xilning otturisida turidighan yashlarmu bar.  Töwendiki usul ashundaq oqughuchilarning hemmisige melum derijide ünüm béridu.  Emma, dunyada bir ishni toghra qilishning hemme ademlerge mas kélidighan usuli mewjut bolmighinidek, töwendiki usulmu hemme oqughuchilargha mas kéliwermesliki, yaki bolmisa toluq mas kelmesliki mumkin.  Shunglashqa siz deslipide bu usulni sinaq teriqiside qollinip béqing.  Andin uning özingizge mas kélidighan bir nusxisini yekünlep chiqing.

Soal: Beziler «Ünümlük öginish usulinimu öginish kérek,» deydu. Sizche ünümlük öginish usuli qandaq bolidu?

Jawab: Bir ademning ünümlük öginish usuli yene bir ademningkige oxshimaydu.  Bir nersini (mesilen, matématikini) ünümlük  öginish usuli  yene bir nersini  (mesilen,  chet el  tilini) ünümlük öginish usuligha yene oxshimaydu.  Shunga her bir adem özi üchün bir yaxshi ünüm béridighan usulni özining öginish jeryanida köp qétim sinaq qilish, uning netijisini xulasilash, we her xil tejribe-sawaqlar üstide estayidil  oylinish arqiliq tedrijiy halda yekünlep chiqishi kérek.

Men Shinjang Uniwérsitétida éléktir inzhénérliqi kespide oquwatqan mezgilde, töwendikidek bir ünümlük usulni yekünlep chiqqan idim.  Bu usuldin Amérikida magistirliq we dokturluq unwani üchün oqughan waqtimdimu paydilinip, nahayiti yaxshi ünümge érishtim:  

1)Derstin burun kitabtiki yéngi ötülidighan mezmunni bir qétim oqup chiqish. 

2) Ders waqtida léksiyini pütün wujudi bilen diqqet qilip anglash, hemde xatire qaldurush. 

3) Derstin kéyin ötülgen mezmunlarni pishshiqlap tekrar qilish, we tapshuruqlarni toluq ishlesh.

4) Muhim mezmun we tenglimilerni derslerge ayrip ixcham qilip xulase qiliwélish.

1-resim: Toluq ottura we aliy mekteplerde tebi’iy-penni ünümluk öginishning 4 chong qedem-basquchi.

Töwende men her bir nuqta üstide qisqiche toxtilip ötey.

1)Tebi’iy-pende yéngi ders ötülgende, yéngi atalghuning köplükidin dersning mezmunigha egiship méngish bir az qiyin’gha toxtaydu. Eger yéngi ders ötülüshtin burun siz u derslikni bir qétim özingiz körüwalsingiz, ders waqtida oqutquchigha egiship méngishingiz jiq asan’gha toxtaydu. Zéhningizni yéngi atalghulargha emes, dersning mezmunigha merkezleshtüreleysiz.

Men ottura we aliy mektepte oquwatqan waqtimda, oqutquchi sözligen dersni «testiqlighuchi» bolghan waqtim köp bolghan.   Yeni, oqutquchilarning köpünchisi ders sözligende manga qarap turup sözleydighan bolup, bezi waqitlarda chirayimda özgirish bolup qalsa, oqutquchi «Erkin, bir yéri xata bolup qaldima?» deytti.  Yene bezi waqitlarda bolsa men özüm qol kötürüp, oqutquchi xata sözlep qoyghan yerni körsitip bérettim.  Méning bundaq qilishimni oqutquchilar izchil türde qarshi élip, köpünche waqitlarda men ularning eng yaxshi köridighan oqughuchisi bolup ötken idim.  Méning ashundaq qilalishimni imkaniyetke ige qilghan amillarning biri, méning derstin burun kitabtiki yéngi ötülmekchi bolghan mezmunlarni bir qétim aldin oqup, küchümning yétishiche u mezmunlarni chüshiniwélishqa tirishqanliqimdur.

2) Ders waqtida oqutquchining sözlewatqanlirigha jümlimu-jümle egiship mangghandila, andin waqitning küchidin toluq paydilinalaysiz. Ashundaq qilishning bir ünümlük usuli, oqutquchi doskigha yazghan we sözligen muhim mezmunlardin xatire qaldurup méngish. Bu xatire imtihanilargha teyyarliq qilish waqtidimu intayin jan’gha esqatidu: Siz oqutquchingizning burun némilerni sözligenligini asanla angqiriyalaysiz.  Tapshuruq ishligendimu shundaq. Yalghuz tapshuruqlarni öz waqtida we toluq ishlep méngipla qalmay, mumkin bolsa her bir bapning axiridiki meshiqlernimu toluq ishlep ménging. Undaq qilishning ötülgen derslerni chongqur özleshtürüsh we imtihanilarnimu yaxshi bérishke zor paydisi bar.

Men birer künluk derstin qélishqa intayin öch idim. Sewebi, bir künlük derstin qalsingiz, kéyinki bir qanche künlük derste oqutquchining néme dewatqanliqini chüshinelmeysiz.  Ariliqta qatnashmighan dersni özingiz öginip toluqlap bolghandila, andin derske qaytidin yétiship mangalaysiz.  Shunga men ottura mektepte oquwatqan waqtimda, dadam bezide «Bügün mekteptin sorap, öyning palani ishini qiliwetkin», dise, men «Maqul», dep qoyup, mektepke dadamgha uxtutmay qéchip kétip, kechte qaytip kelgende dadamdin tayaq yigen idim.

3) Köpinche ehwalda, bir qétim ders anglash bilenla hemme matériyallarni chüshinip bolush asasen mumkin emes. Shunga derstin chüshüp, yene bir qétimliq derskiche bolghan waqitta, choqum yéngi dersni özlikingizdin tekrar qilishingiz, siz chüshenmeydighan mesililer bolsa uni sawaqdishingiz yaki ustazingizdin sorap chüshiniwélishingiz kérek.  Dersni tekrarlimisingiz qaysi mesilini chüshinipsiz, qaysisini chüshenmepsiz, uni bilelmeysiz. Bu qétimqi derstiki chüshenmigen mesilini aydinglashturiwalmisingiz, yéngi derstiki mezmunlarni téximu chüshinelmeysiz.

4) Ders tekrarlash jeryanida xulase yézish.  Buningda siz her bir bap we her bir paragraftin nahayiti ixcham qilip xulase yéziwalisiz.  Bu xulase muhim tenglimilernimu öz ichige alidu. Mushundaq qilip méngip teyyarlighan xulase imtihanigha teyyarliq qilghanda kishige nahayiti köp yardem qilidu.  Mesilen, men mewsumluq imtihanigha teyyarliq qilish waqtida xatire deptirimdin ötülgen mezmunlarni éniqlidim.  Andin kitabning ashu mezmunliri bar yerlirini bir qétim nahayiti tepsili we intayin estayidil tekrarlap chiqtim.  Birer mezmunni toluq chüshenmey ötküziwetmidim. Uningdin kéyin kitab we depterni qayta tekrarlimay, peqet xulase qeghizimnila bir künde bir qanche qétim tekrar qilip ötküzdum. Shundaq qilip ötülgen mezmunlarning hemmisini nahayiti puxta igilidim.  Men mushundaq qilishni Amérikidimu dawamlashturup, intayin yaxshi ünümge érishtim. Men bir mewsum ötülgen bir derstin teyyarlighan xulasining uzunluqi 6 bet etirapida bolup, men u xulasilarni oqush püttürgendin kéyinmu obdan saqlap, ulardin öz xizmitimdimu xéli uzun’ghiche paydilandim. Mesilen, manga burun ögen’gen tenglimidin birersi lazim bolup qalghanda, pütün kitablirimni bir qétim aqturup yürmey, bir yerde obdan saqlawatqan xulasilarghila qaridim.

Axirida men hazir oquwatqan barliq ukilarning oqushigha utuq tileymen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha, ündidargha we Uyghurche salunlargha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.