Qeyser Mijitning Xéti

Yéqinda, «Uyghur boy» namidiki qérindishimizning tor arqiliq dunyadiki qérindashlardin özining chet elge chiqip oqush mesilisi heqqide meslihet sorap yazghan xéti we uningha jawaben bezi qérindashlirimizning qayturghan inkaslirini oqup qaldim. Menmu ashu ukamdek jeryanlarni bashtin kechürüp, chet elde oqush pursitige érishish, xizmet qilish, yashash qisqisi, réalliq bilen ghayining otturisida bir meydan chayqilip ötüshtek jeryanlarni bashtin köchürgechke bu ukam we bu ukamgha oxshash arzusi bar qérindashlirimizgha az-tola paydisi bolsun üchün edebiy xatire sheklidiki bu ochuq xetni yézip chiqtim.
 

Salam Uyghur Ukam,

Aldi bilen Intérnéttin paydilinip özingizning kelgüsingiz heqqide dunyadiki qérindashlirimiz bilen pikir almashturushni bashlighanliqingizni tebrikleymen.

Eger yéqin mezgildiki nishaningiz chet elge chiqip oqushla bolsa mana mushuning özi nishaninghizgha qarap tunji qedemni basqanliqingizdur. Kishilik turmushta insan bashqilarning yardimige, meslihetige muhtaj bolup turidu, Yaxshi niyetlik kishiler qolidin kélishiche yardem qilidu, meslihet béridu. Yardemning chongi bolidu, kichiki bolidu, meslihetning toghrisi bolidu, namuwapiqi bolidu. Gep, shu shexsning bashqilarning qilghan yardimige toghra inkas qayturalishida, bashqilar bergen meslihetler heqqide toghra höküm chiqiralishida.

Shu wejidin, men sizning qérindashlargha xet yézip hel qilalmighan idiyiwi mesililiringiz heqqide meslihet sorighanliqingizni qollaymen, öz nöwitide, waqit ajritip soalliringizgha jawab yazghan qérindashlarghimu rehmet éytimen.

Gépingizning oramidin karighanda, 20-22 yashlar öpchörisidiki hayatqa soal qoyup, oylinip yashaydighan yigit oxshaysiz. Mana bu sizning bayliqingiz. Yashliq, Intilish, Jasaret ---- Toghra nishan we izchil heriket bilen birleshkendila ünüm hasil qilidu. Sizde aldinqi üch xil amil bar iken, emdi kéyinki ikki xil amil heqqide köpchilikning mesliheti, özingizning imkaniyiti asasida qarar chiqirip, heriketke atlining, yeni boshashmay, tiriship ögining.

Ishiningki, Allah – tirishchan, toghra niyetlik bendisini arminigha yetküzgüchidur.

Méning sizge bu derijide murajet qilishimining sewebi shuki—hayatta biz nurghun qedemlerni basimiz, emma hayatimizgha, teqdirimizge tesir körsitidighan bir nechche qedem intayin muhim. Adem, ashundaq muhim qedemlerning birini sizning yéshingizdiki chaghlarda basidu. Xushallinarliq yéri, siz qedemni toghra yönilishke qarap éliwétipsiz. Diqqet, bu sizning chet elge chiqip oqushni meqset qilghinighingizla toghra yönilish dep keskin éytqinim emes, beziler chet elge oqushka chiqmay turupmu, bezi chet elge chiqqanlargha qarighanda wetinimizde ehmiyetlik, yaxshi ishlarni qilip yashaydu. Alayli, bizning déhqanlirimiz, oqutquchilirimiz we ziyaliylirimizning ichide bezi ésil peziletlik insanlar bar. Ular öz sharaitliridin paydilinip xelqimiz yashawatqan muhitning pak we sap bolushi, milliy en’enimizning dawamlishishi, yoqap ketmesliki üchün ün-tinsiz töhpe qoshidu. Men ularning töküwatqan terlirining, bériwatkan qurbanlirining ulughluqini özümmu chet elge chiqqandin kéyin bildim. Méning sizni toghra yönilishke qarap méngipsiz déginimde, sizning bilim élishka qiziqidighanliqingiz, kelgüsingizni yaxshi qilishqa intilidighiningizni közde tutqanliqimdur. Elwette, bu bir xil saghlam psixika we aktip bolghan kishilik qarashtur. Sistéma nezeriyisi boyiche pikir yürgüzgende, “topning yaki kolléktipning iqtidari uni teshkil qilghuchi yekke amillarning küchlük-ajizliqi bilen munasiwetlik”. Yashlar mana mushu topning motori. Epsuski, etrapimizgha baqsaq, siz dimetlik nurghun ini-singillirimiz bar, biraq qanchisi sizdek arzu-istekte? sizdek intilishte? Ularning hemmisi sizdek rohiy halette bolsa yaxshi bolatti, emma réalliq undaq emes. Ijtima’iyitimizde, jem’iyetni ünümlük idare qilip, kishilerning herikitini toghra, aktip bolghan yönilishke yétekleydighan méxanizm bizde ashu yuqirida men éytip ötken bir qisim yaxshi insanlirimizning tirishqinigha baqmay türlük sewebler tüpleyli, künsayin susliship kétiwatidu. Lékin, bir millet, bir jem’iyet ziddiyet we bésim ichide yaki tereqqiy qilidu yaki ghayip bolidu. Shunga biz üchün yol birla---U bolsimu yamanliqtin ghalip kélip aldigha qarap méngish. Kishilirimiz arisida jahan körgenséri, uchur almashturush kücheygenséri bu nuqtini téximu éniq tonup özinila emes, köpnimu oylaydighan, xelqige jümlidin yashlargha qolidin kelsila yardem bérishke intilidighan keypiyatning shekilliniwatqanliqidin his qilish mumkin. Wahalenki, sizdek bilim izdigüchilerni qollashni köpchilik qérindashlirimiz burch we sherep dep bilsimu, emma qollashning derijisi we mezmuni kishilerning yashawatqan yerdiki sharaiti we imkaniyitige beqip oxshash bolmaydu. Siz xuda buyrup arzuliringiz emelge éship chet’el tupriqigha qedem basqanda ashularni hés qilisiz. Ishiningki, boshashmay tirishchanlik körsetsingizla chet elge choqum kéleleysiz, men özüm tonuydighan «chet elge chiqip oquymen» dep niyet qilghan kishilerning hemmisining dégüdek Amérika, Kanada, En’gliye, Awstraliye, Gérmaniye we Yaponiye qatarliq döletlerge oqushqa chiqip oqup, xizmet qilip turuwatqanlirini bilimen. Démek, u tamamen mumkin ish. Men déhqanning balisi, iqtisadiy asasim yoq dep meyüslenmeng, menmu taghlik rayonda bashlan’ghuch mektep oqutquchisi ailiside tughulghan, Ürümchide aliy mektepte oqup, xizmet qilip, andin TOFEL, GRE imtihanlirini bérip Amérikigha oqushka kelgen. Men tonuydighan kishilerdin bir nechchisimu Qeshker, Aksuning, Korla, Turpanning yézilirida, kichik bazarlirida tughulup chong bolup, aliy mektepni püttürüp, keypi-sapaning, hozur-halawetning keynide bolmay, tiriship oqup chet ellerge oqushqa kelgen. Iqtisad mesilisi elwette sizningla emes, asasen hemme Uyghur yashlirining béshini qaturidighan mesile. Uyghur déhqanliri bilen maashliq xizmetchilerning otturisidki kirim perqini wetende chongraq déyishke bolsimu, emma chet ellerdki turmush we baha sistémisi boyiche hésablighanda asasen oxshash. Yeni, ata-anisi déhqan bolghan we kadir bolghan Uyghur yashliri chet elde oqushning we turmushning qedimini asasen oxshash pellidin bashlaydu.

Siz awal tiriship öginip, teyyar bolung, purset, teley, risqi dégenler andin sizge mensup bolidu. Tordiki bir qérindishimiz éytqandek, chet elge her xil amal bilen kelgili bolushi mumkin. kélishning her xil sewebliri bolushimu mumkin. Biz Uyghurlar topliship olturaqliship, qoyuq jama’etchilik bolup yashap kelgen xelq. Méningche, chet elning muhiti herqanche erkin,güzel we bayashat bolsimu, emma chet eldiki her bir Uyghur özi tughulup chong bolghan muhitni, ijtimaiyliqni séghinidu. Bu xil ijtimai muhitni, keypiyatni melum san we süpet peyda qilidu, démek bu xil muhit öz nöwitide melum sandiki Uyghurlarning bolushini telep qilidu. Mushu menidin éytqanda bolsimu, chet elde her bir Uyghurning etrapida Uyghurlarning köp bolghini yaxshi ish. Sizdek yashlargha nisbeten, oqush yoli bilen kélish tamamen mumkin, gerche uning jeryanliri murekkep, japaliq, uzun we qimmet bolsimu. Uyghurlarning oqush we tijaret we bashqa sewebler bilen chet elge chiqishi 1980-yillardin kéyin yilséri küchiyishke bashlighan bolup, Uyghur jem’iyitide 80- we 90-yillarning otturilirighiche chet elge chiqqanlargha hewes qilidighan bir xil keypiyat shekillen’gen idi. Bu xil keypiyatning shekillinishini yüze közetkende, yipek yoli wadisida, ottura Asiya dalalirida ata – bowiliri xelq’ara soda-tijaret bilen shugullinip, xelq’ara alaqining paydisini körüp kelgen, emma uzun bir mezgil solchi, bekinme siyasetning tesiride nadan we namrat qalghan Uyghurlarning, demalliqqa chet elge chiqishni maddiy jehette menpeet élishning téz we ünümlik yoli dep qarighanliqidin bolushi mumkin. Némila dégen bilen iqtisadning nurghun ishlarda hel qilghuch rol oynaydighanliqining birge birni qoshsa ikki bolidighandek, yaki yamghur yaghsa yerni höl qilidighandek heqiqet ikenliki hemmige ayan.Eng deslepte Uyghur tijaretchiler ottura Asiya memliketlirige yürüsh qildi, oqughuchilar asasliqi Yaponiyege yürüsh qildi. Yaponiyedek emgek küchi qimmet, maashi üstun we mal bahasi yuqiri dölette iqtisadchanliq bilen oqup, derstin sirt chaghlarda ishlep pul tépip weten’ge qaytqan oqughuchilarning nisbeten “bay” halette peyda bolushi, bezi kishilirimizge chet elge chiqish xuddi Uyghur xelk chöchekliridiki “échil dastixinim, échil” dikidek, chet elge chiqish bilen pul, bayliq özi kélidighandek tesir berdi. Emelyette, u xil tesirlerning beziliri muhit we sharait özgergen ehwal astidila rast bolushi mumkin. (Yeni siz Amérika, Yaponiyedek döletlerde pul tépip, shu döletlerdiki chéghingizda iqtisadchanliq bilen yashap, melum mikdardiki pul bilen Ürümchige yaki Qeshqerge qaytsingiz). Hetta bezi kishilirimiz Pakistandek öz puxralirining qorsiqini toluq baqalmighan, bir musteqil dölet bolsimu bezi jehette Uyghur jem’iyitidin qalaq, arqida qalghan döletkimu chet el dep chiqip béqishti. Bundaq döletlerge chiqqandin Amérika, Kanada, En’gliye, Gérmaniye we Yaponiyege chiqip körüp baqqan yaxshi, eger oqush üchün bolmisimu.

Ilawe-1: Arimizda beziler éhtimal bularni oquwétip «bu bekla matériyalistik qarashqu, biz qilishqa tégishlik nurghun ishlar tursa» dep éyiblesh nezeride qarishi mumkin. Toghra , biz üchün yene nurghun «ehmiyetlik» ishlar bar. Sözlep kelsek, «toghra adem bolup yashashtin tartip, imanliq musulman bolup yashashqiche, hayatni menilik ötküzüshtin tartip, ewladlargha abide tikleshkiche»… bezi mesililerni talash-tartishtin qilghandin köre her kishi öz layiqida ish qilghan yaxshi.

Emma chet döletler qanche tereqqiy qilghan bolmisun, ulardin yenila aldirap köp ümid kütmigen yaxshi. Mushuni chiqish qilip turup men töwendikilerni sizge we sizge oxshash Istektiki kishilirimizning diqqitige sundum:

Chet elge kélishtin burun mundaq bir nechche nuqtigha diqqet qilish.

Chet elge kélip oqush yaxshi ish, adem bir tereptin bilim alidu, bir tereptin jahan köridu.

Dunyani, shey’ilerni chüshinishi chongqurlishidu, öz aldigha musteqil yashash jeryanida Insanliq xaraktéri mustehkem bolup yétilip baridu. Lékin, chet elge chiqip oqush---bir adem üchün hayatta közligen meqsidining emelge éshishi emes, eksinche bashlinishi bolup qélishi mumkin. Bir qérindishimiz “oqush mukapatigha érishken bir oqughuchi bu yerde turmushini bayashat ötküzeleydu, mesilen, azade yataq, xususiy kompyutérgha ige bolidu” dep yéziptu. Unisi rast, Amérikining aliy mektepliri toluq oqush mukapati alghan oqughuchini adette bikarliq oqush we ottura hésab bilen éyigha $1500 dollardin oqush teminat puli bilen bir yilda 9 ay teminleydu. (bu oqushlar we mektepning oqush mukapati bilen teminlishi adette 2-5 yilghiche intervalda bolidu) Eger 2-3 oqughuchi bilen yataqdash bolup éyigha öy ijarisi üchün 400-500 dollar tölep, tamaqni özingiz étip yésingiz, u pulda téxi kompyutérla emes, mashinimu alalaysiz. Eger ailingiz bolsa yene bashqa yerde az-tola ishlimisingiz bu yerde u pul bilen hetta Ürümchide bar bezi turmush sewiyingiznimu saqliyalmasliqingiz mumkin. Chünki bu pullar bu yerde unqiwala köp pulmu emes. Elwette, bu shexslerning istémalni tallishigha baghliq.

Ilawe-2: mushu ishlarni yéziwétip bir ish ésimge keldi. Amérikidin tetil qilip weten’ge qaytqanda, bir neqqe buraderler bilen bille chay ichip olturduq. Buraderlerdin biri mashinam bar-yoqluqini soridi. “Yoq” dep jawab berdim men we chüshenqe berdim. “Xalisam, 600$ ghimu 6000$ ghimu mashina alalaymen, lékin hazir zörüriyiti yoq, men üchün mashina dégen hewes üchün emes, belki zörüriyet bolsa alidighan nerse”. Démisimu, Amérikidek istémal xahishi küchlük dölette 3000-4000 dollar pulingiz bolsa, yéngi mashina alalaysiz. Chünki, inawetlik karta(credit card) shirketliri Amérika iqtisadining omumiy ehwaligha qarap istémalchilarni ösümsiz (qisqa mezgillik) we töwen ösümlük qerz bilen teminleydu (inawetlik karta ishlitish emelyette bashqilarning pulini waqtinqe qerz élip ishlitish bolup, Amérika iqtisadida mewjut muhim 6-7 xil qerz shekilliri yeni öy élish üchün qerz élish (mortgage), mashina sétiwélish üchün qerz élish( auto loan) largha oxshash. Emma inawetlik karta arkiliq qerz üchün töleydighan ösüm öy élish üchün, mashina élish üchün qerz élishlar töleydighan ösümge qarighanda yuqiri bolidu) Bu xil töwen ösümlük qerzning qiziqturushining tesiride yuqiri bahaliq towarlarni sétiwalghanlar melum iqtisadiy bésimning ichide yashaydu, xalas.

Epsuski, oqush tügigen haman, oqush mukapat pulingizmu toxtaydu. Démek, meyli magistér aspirantliqta oqung yaki doktor aspirantliqta oqung, xuddi bu taghqa chiqqandek bir ish. taghqa chiqqandin kéyin hemishe taghning choqqisida turuwalidighan ish bolmaydu, beribir chüshmey amal yoq. Mesile mana mushu yerde. Uningdin bashqa chet ellik oqughuchilarning Amérikida qanunluq turushningmu chéki bolidu. Adette magistérlar oqush püttürüp bir yil, doktorlar bir yérim yil öz kespidin praktika qilish pursiti bar, eger shu jeryanda chet ellik oqughuchilar xizmet tépip shirkitining qollisihigha érishelise, Amérikida turush salahiyitini tengshigili bolidu, bolmisa kelgen yérige ketmey amal yoq, ketmise, qoghliwetmeydu, emma qanunsiz bolup her jehettin qiynilidu. Amérkigha kelgen qérindashlirimizning köpinchisi awal oquydu, unwanni élip bolghandin kéyin Amérikiliq we chet ellikler bilen riqabetliship xizmet tapidu, anglashlargha qarighanda Uyghur qérindashlarning ichide oqup xizmet tapalmighini yoq iken, démek bu yerge kélip oqup xizmet tapalmay qélishtin ensirepmu ketmeng. (weten’ge qaytip ketmey turup qalidu dégen perez astida). Méningche bashka döletlerningmu özige chushluq mushuningha alaqidar belgilimiliri bolushi mumkin. shunga oqushqa kelgende, oqughanda mushu nersilerni oylinip, kespni tengsheshke toghra kelse ikkilenmey tengshep, bazarning éhtiyajigha mas kélidghan kesplerni oqush kérek. Kapitalistik iqtisad-iktisadi dewriylik asasidiki igilik bolup, uningda qerelsiz halda iqtisadiy turghunluq, kasatliq we güllinish daim yüz bérip turidu. Iqtisad güllen’gen chaghda emgek baziri omumiyüzlük yaxshilinip, azraq téxnikilik bilimingiz we tejirbingiz bolsila ishqa orunliship kétisiz. Iqtisad nacharlashqanda yeni turghunluq we kasatlishishqa yüzlen’gende ishsizliq köpiyip, shirketler weyran bolghanda xéli obdanla tejribingiz we qabilyitingiz bolghan teqdirdimu ish chiqmay qélishi mumkin. Nöwette, bu jehette ehwal körünerlik boluwatqini pul-muamile we yuqiri téxnikiliq kompyutérgha alaqidar kesplerdur. Undaqta,Bu yerde turup qalghanlar üchün zadi qandaq kesplerni oqughanda andin nisbeten xatirjem xizmetke ige bolghili bolidu? Beziler mushu sualni qoyushi mumkin. Buninggha éniq we mutleq jawab yoq. Emma méning közitishimche, sehiye, tébbiy dawalash, dorigerlik, biologiyelik téxnika we boghaltirliq, actuarial kesplirini oqughanlar hemde nopuzluq aliy mektepte doktorluk oqup, nechche parche maqale élan qilghanlarning (aliy mekteplerning oqutkuchiliqigha iltimas qilsa bolidu) xizmetke érishishi we xizmetni saqlap qélish nisbiti yuqiri.

Ilawe-3: Elwette, bu mutleq ish emes, yenila konkrét shexsning özige baghlik, Uyghurlarning ichide öz eqil-parasiti we talanti bilen Amérikidiki dunyagha meshhur dora shirketliride, sanaet shirketliride, pen-téxnika organlirida xizmet qilip shularning yuqiri, ottura derijilik bashqurush qatlamlirigha kireligen Uyghur perzentlirimu bar.

Adette, biz Uyghurlarning ehwalida, oqushqa kelgen bir yash,oqushni püttürgende, öyluk-ochaqliq bolidighan mezgil bolidu-de, toy qilip bala-chaqiliq bolup bir öyni bashqa kiyidu, semimiylik bilen éytqanda, chet elge kélip oqup, ishni nöldin bashlap öyning morisidin tütün chiqarmaq ongaymu emes. Qeshqer-Atushta, öyning morisidin tütün chiqirish bilen New-Yorkta yaki Tokyoda öyning morisidin tütün chiqirishning perqi köp. Yene bir qérindishimiz «Jahanda qazanning quliqi hemme yerde töt» dep yazdi, yene bir qérindishimiz «qazanning quliqi bezi yerde töt emes, alte» dep yazdi. Ademler pikir qilghanda özlirining turmushta, hayatta körgenlirige, bashtin kechürgenlirige asasen yekün chiqirip sözleydu. Kishilerning hayat sergüzeshtisining oxshimaydighanliqi éniq. Jümlidin ashu ikki qérindishimizmu shundaq. Emma her ikkisining pikride mueyyen heqiqet bar. Amérika jem’iyiti némila dégen bilen Uyghur jem’iyitige oxshimaydu. Bu yerde kishiler shexsning muweppeqiyitige bek choqunidu. Ular muweppeqiyetning konkrétlashqan sheklini dollar yaki ikkinchi bir türlük qilip éytqanda maddiy bayliq bilen ölcheydu. Kishiler ara alaqe we dostanilik, méhir-muhebbet sus. Éhtimal bu turmush we xizmettin kélidighan bésimning éghirliqidindur we yaki ebjesh medeniyetning netijisidur. sizmu bu jem’iyette yashighan ikensiz, oxshash mesilige duch kélisiz. Uyghur jem’iyitide, biz nisbeten azadirek yashap öginip qalghan. Demalliqqa bu bésimlar éghir kélidu.Bu bésimlarni yoq qilishining birdinbir amali, muqim bir xizmet we üyghur qérindashliri bilen dunyaning neride bolmisun melum munasiwetni saqlash. Turaqliq kirim her halda nurghun ghem-endishilerni kötüréwitidu. Emma, bu yerde héchkim sizge xizmiting muqim dep kapalet bérelmeydu, yuqirida sözlep ötkinimdek bu kapitalistik iqtisadning alahidiliki. Méning yuqirida kesp tengshesh zörür bolsa tengshesh kérek déginim mushuni közde tutup éytilghan. Bolmisa ishsiz qalidighan gep, hetta magistérliq, doktorluk unwani bar Amérikiliqlar özlirimu ishsiz yaki yérim ishsiz haletler mewjut. Ish bolmisa qandaq qilidighan gep? Kündilik hayat “bir nerse” telep qilidu, shunga ish izdep, wetendiki bezi yasima söletlerni tashlap ashxanida, kirxanida dukanlarda ishleydighan gep, azraq qamlashturalisa taksi heydeydighan gep. Némila dégen bilen umu emgek, emgek qilip öziningkini tépip yéyeligen adem yenila shereplik.

Xosh, «qazanning quliqi hemme yerde töt » dégen qérindishimiz yuqiridiki ehwallarni közitip dégen bolushi mumkin, démek u yalghan gep emes.

Emdi «qazanning quliqi alte” dégen yerge kelsek, buni dégüchi qérindishimizning teliyi we qabiliyiti bar iken, u özi dégen sharaitqa érishiptu. Uning otturigha qoyghan mesililirimu rast.

Bu adem arqiliq adem bashqurulidighan emes, belki qanun arqiliq ademler idare qilinidighan jem’iyet, (ayrim, yekke hadisilerni hésapka almighanda). Emeliyette, döletlerning ilghar yaki emesliki shu döletni tirep turidighan üstqurulmigha mensup siyaset, qanun we iqtisadiy tüzümlerning bayliqni kishilerge tengsheshte adil we heqqaniy bolghan muhitni yaritip bérish-bérelmeslikige baghliq. Amérika iqtisadi, xususi mülükchilik asasidiki, bazar méxanizmi arqiliq aylinidighan igilik. Bu jem’iyette xususiy igilik qoghdilidu, herqandaq nerse qanuniy jehette sizge tewe iken, uni héchkim sizdin tartip alalmaydu. Bay bolush üchün xushamet qilish ketmeydu. Sizde bilim, igilik tikleshte zörür bolghan özgiche tijaret idiyisi we melum sommidiki bashlanma kapital bolsa boldi. Héchkim sizni cheklimeydu, köp ishliding, ishlimiding, jiq tapting, az tapting démeydu, emma xususiy kirim béji we tijaret béjini waqti-waqtida tapshursingizla.

Gerche bu yerde kem dégende parche-purat ish bolsimu chiqip tursimu (bashqa kelgende amal yoq) lékin bir ömürni bundaq ishlep ötküzüsh qorqunchluq, shunga bu yerning elmi-telmini ögen’gendin kéyin, yenila yéngi téxnikilarni öginip, yaxshi xizmetlerni tapqan ewzel. Bu elwette pütünley mumkin. Démek, xulase kalam, bu yerde wetendikige qarighanda nechche hesse tirishishqa toghra kélidu. Amérika jem’iyitining sistéma jehettin bashqilardin perq qilidighan yene biri teripi, qanunni ijra qilish tarmaqlirining herqandaq perez bilen ispatsiz halda bir kishini tutup turush, soraq qilish yaki jazalash yeni qanunni depsende qilish hoquqi yoq. Undaq qilghuchilarning mes’uliyiti qattiq sürüshtürülidu. Bu yerde puxralar öz prézidéntlirini, bashliqlirini xelqning menpeetini közde tutmighanliqi, hoquqini suy’istémal qilghanliqi yaki exlaqiy jehettin chirikleshkenliki üchün eyibliyeleydu. Bizning xelqimizningmu wetende bashliqlarni tillash hoquqi bar, emma bu bashliqlar jahan’gir, empérial döletlerning bashliqliri bolushi shert.

Méningche «qazanning alte quliqi bolidighan ehwalmu bar» dégen qérindishimiz mushuni közde tutqan.

Yene kimdur biri, ésimde qélishiche, “bu yerde bikarliq dawalinish, bikarliq öy, ish bolmisa pul bérish…lar bar” dégendeklerni yazdi. Bu éhtimal köprek Uyghur chet elge chiqsiken dep ümid qilghuchining yaxshi niyet bilen dégen gépidur. Méningche u xil qarash «Héchnémige qarimay jan béqish muhim» dégendek tesir béridiken. Melum mezgil, ilajisizliqtin u xil sharaittin behrimen bolushqa bolidu, emma uni meqset qilip chet elge chiqishining ehmiyiti yoq yaki erzimeydu, uningdin köre Achalning chamghurida omach ichip, Turpanning karizlirida aqqan sugha zaghra chilap yep ashu yerde öz xelqi bilen yashighan yaxshi.

Xulasiligende chet elge kélish, oqushqa chiqishning yuqiriqidek musbet we menfi terepliri bar. Hemmini oyliship, köngülni toxtitip, Idiye jehette yaxshi-yaman’gha teyyarliq körüp, In’gliz tilini ashu yerdila puxtilap, kespiy asasni obdan sélip, TOFEL/GRE imtihanlirini bérip, oqush mukapati élip kélish kérek. Bolmisa tartidighan japa bashtila köp bolup kétip, waysaydighan, meslihet bergenlerdin, yardem qilghanlardin aghrinidighan, kishilik munasiwette bashqilar bilen yirikliship, psixika jehettin normalsiz bolup qalidighan ehwal körülidu.Eyni chaghda “bériwalsamla herqandaq japa bolsa chidaymen, men dégen erkek” dégen gepni démek, E-mailde yazmaq ongay.Réal turmush dégen rehimsiz, uni bashtin kechürmigiche adem bilmeydu. ( men hetta toluq oqush mukapati élip turupmu waysighan ademlerni körgen). Unig üstige bu yerde adem öz uruq-tughqanliridin, xelqidin ayrilip, oqush püttürgiche hetta xizmet tépip bir mezgilgiche tenha halda “oqush, ishlesh, ishlesh yene ishlesh” tin ibaret bir xil turghun turmush ichide tunjuqup yashaydighan gep.

Uyghur ukam, ademlirimiz chet elge oqushqa chiqqan yashlirimizdin chong ümidlerni kütidu. Bezi ademlerde shu ümidlerni aqlighudek arman bolsimu derman bolmaydu, bezilerde derman bolsimu, undaq yürek bolmaydu, yene beziler öz layiqida elning kütken ümidini aqlash üchün ün-tinsiz töhpe qoshidu. Démek chet elde turup qalghanlarning öz aldigha tallishi, duch kelgen mesililiri bolidu. Mesilen, bu yerde tughulghan balilarning tili In’glizchide mukemmel, mes’uliyetchan ata-aniliri ögetkenlirila Uyghurche sözleydu. Yil dégen ötüwéridu, chonglarmu qérip tügeymiz. Ashundaq kétiwerse, kéyinki ewladlar bu assimilyatsiye qilish küchi zor bolghan jem’iyette ata-anisining nedin kelgenlikinimu untup qélishi mumkin. Mana bu, bu yerde xizmet qilip turup qalghan köpchilik ata-anilarni endishige salidu. Anglisam, az sandiki ademler bu dégen démokratik, erkin dölet dep yürüsh-turushta bekla “erkin” iken, toghra, her kimning erkinliki bolidu. Shundaqtimu, negila barmisaq, ata –bowimizni we medeniyitimizni yoqitip qoymighinimiz yaxshi. Qisqisi bu yerdimu yol unchiwala tüz emes, hemmige méhnet we bedel kétidu.

Men yene birawning yurttin ayrilghan’gha nechche yil bolupmu öz ata-anisini séghinip qoymighanliqini, ata-anisining qériliqi, set ikenliki bilen nomus qilidighanliqi heqqide sözligenlirinimu anglidim. Yene birawning bezi yurtdashlirining jahandarchiliqni bilmeydighanliqini mesxire qilip sözliginini anglidim. Mana bular az sandiki atalmish chong oquydighanlarning aghzidin chiqqini. Özining ata-anisidin, yurtdashliridin chan’ghan u xil mangqurtlarche idiyediki ademlerdin néme ümid kütüsh mumkin? Men sizni aldi bilen özining ashu bir jüp aqköngül, japakesh ata-anisidin, özining bighubar baliliqini yétildürgen méhnetkesh, sadda, söyümlük yurtdashliridin we Yer Sharining eng güzel hösnige jaylashkan muhebbetlik sehrayidin pexirlinidighan, öz xelqige ilajisizliqtin menpeet yetküzelmigendimu, herqanche qiyin ehwaldimu xiyanet qilmaydighan, ziyan salmaydighan wapadar, wijdanlik Uyghur perzenti dep oylaymen. Men yeni sizni dunyaning nerige barsun özining Uyghur oghli ikenlikidin pexirlinidighan oghlan dep ishinimen.

Méning ochuq xetni yézishim gerche erzimes bolsimu, sizge bolghan ashu xil ümid we ishenchtin tughuldi.

Tirishing Uyghur ukam, xalisingiz töwendiki E-mail arkiliq men bilen alaqe qiling.

Éhtimal sizning arzuliringizni emelge ashurushqa az-tola yardimim tegse ejep emes.

Salam bilen,

Bir Uyghur akingiz.

(Bu xetning aptori Qeyser Mijit hazir Amérika Havard Uniwérsitéting Xelq’araliq Salametlik Iqtisadi kespi boyiche Doktorluq uniwani üchün oquwatidu.)

© Copyright 2004 Meripet Homepage http://www.meripet.com

Bashqurghuchi: Erkin Sidick.

E-Mail: Erkin@Meripet.com