Fransoslarni Chüshünemsiz?

Yéqinda, «Uyghur boy» namidiki qérindishimizning tor arqiliq dunyadiki qérindashlardin özining chet elge chiqip oqush mesilisi heqqide meslihet sorap yazghan xéti we uningha jawaben bezi qérindashlirimizning qayturghan inkaslirini oqup qaldim. Menmu ashu ukamdek jeryanlarni bashtin kechürüp, chet elde oqush pursitige érishish, xizmet qilish, yashash qisqisi, réalliq bilen ghayining otturisida bir meydan chayqilip ötüshtek jeryanlarni bashtin köchürgechke bu ukam we bu ukamgha oxshash arzusi bar qérindashlirimizgha az-tola paydisi bolsun üchün edebiy xatire sheklidiki bu ochuq xetni yézip chiqtim.
 

Söz béshi:

Eslide bu maqalini yézish niyitim yoq idi, biraq biliwalgha yollan'ghan yollanmilar ichidin tasadipiyla "Fransiyide yazliq tetil üch ay" digen sözge közüm chüshüp xelighiche xiyal sürüp turup qaldim, qarighanda kallamda shekillen'gen u nersilerni yazmisam bolmaydighandek qilidu. Xosh, undaq bolsa gépimni dawamlashturay (On y va - Fransosche söz). Emeliyette "Fransiyide yazliq tetil üch ay" digen bu söz hergiz xata emes, biraq, yaman yéri bu söz men turiwatqan Fransiyediki omumluqqa hergiz wekillik qilalmaydu, 3 ay tetil qilidighan bir qisim mektep, bir qisim kesipler bar elwette emma méning dimekchi bolghinim hemmisi undaq emes, mana mening Fransiyede doktorluqta oquwatqinimgha uzun yillar bolghan bolsimu, hazirghiche birer qétimmu yazda 3 ay tetil qilip baqmidim, men bilen birge oquydighan sawaqdashlirimmu qilip baqmidi (Doktorluqta oquydighanlargha adette 4 heptidin 6 heptigiche yazliq tétil bolidu, muellimlerning dem alidighan waqtimu köp perqlinip ketmeydu, bundaq bolushi siz melum tetqiqat bilen shughulliniwatqan bolsingiz muellim tetilge ketken waqitta sizning yalghuz tetqiqat élip berish hoquqingiz bolmaydu, adette shundaq, emma bumu mutleq emes, mesilen doktorluqning yuqiri yilliqidiki tetqiqatqa pishqan oqughuchilar muellim bolmighan sharaittimu tetqiqatni dawamlashturiwéridu).

Xosh, undaqta mundaqla éytip qoyghan "Fransiyide yazliq tetil üch ay" digen bu sözning nime yamini bar?! Mesile del mana mushu yerde, tereqqiy tapqan ellerde bilim élish arzusida bolup yurgen nurghun kishilerning özi intilgen ashu jaylardiki ishlarni qismenlik nuqtisidin emes omumluq uqtiinezeridin chüshinish hoquqi bar elwette, emma köpinche chaghlarda bundaq qismenlik nuqtiineziridin xali bolghili bolmaydu, bu adaletsizlik, mana bu del méni oylandurup qayghan mesile, shu seweptin Fransiyelikler toghrilq yazmaqchi bolup qaldim, méning yazmaqchi bolghanlirimdimu qismenliktin saqlinishim qiyin. Töwende men tilgha almaqchi bolghan shexis we hadisiler ayrim ehwallar bolushi mumkin, biraq xuddi yaxshi ademler bilen yaman ademlerning dunyaning hemmila yéride mewjut bolup turghinidek, bir kichikkine ish arqiliq hemmini bir tayaqta heydesh yarimaydu, yaxshi ademler yénila yaman ademlerdin köp, buninggha qil sighmaydu, xosh undaqta men sizge sözlep bermekchi bolghan Fransuzlar diqqitingizde bolsun.

(1)

Fransuzlar xaraktir jehette mötidil kélidu. Ularning bu teripini ularning kündilik turmushidiki ushshaq ishlardin tartip hetta chong ishlarghiche asanla köriwalalaysiz. Ulardiki bu xususiyet ularning ongayla ziyan tartip qélishining aldini élishtiki ünümlük qoraligha aylan'ghan. Ular gahida sürlük körün'gen bilen köp hallarda ochuq qiray kélidu, ayalliri erlige qarighanda téximu janliq, ishchan, aile ishlirini köp hallarda ayallar üstige alidu.

Fransuzlar chaqchaq xumar xeq bolup, nawada siz ochuq-yoruq bolsingiz ular bilen ongayla chiqiship kételeysiz. Xéli éghir chaqchaq qilsingizmu nawada u kishi sizning chaqchaq qilghiningizni bilsila könglige almaydu, hetta u kishi sizning bashliqingiz bolghan teqdirdimu.

Men ularning xarektirini téxi eniq tonup yétish üchün ularning kündilik turmushidiki nurghun ishlargha inchikilik bilen diqqet qildim. Mesilen nawada siz Parijdin bashqa jaylargha bérip qalsingiz (Parij sheher merkizide kishiler köpinche igiz binalarda olturidu, ayrim gûlliki bar dacha öylerni Parijda ongayliqche körelmeysiz), u yerdiki kishilerning gülliki bar dacha öylirige közingiz chüshidu, u öylerge inchikilik bilen qaraydighan bolsingiz, hoylisining qora témi nahayitimu pakar (u tamlarning béziliri tomur rishatkidin, beziliri késektin, yene béziliri qéniq osturulgen kochetlerni tam sheklige kirgüzüp yasalghan ), u tamlardin dacha oyning hemme teripi mana men dep körünüp turidu, bézi öylerning Hoyla derwazisi ochuqla turidu, emma diqqitingizni sel nérisigha aghdurup ularning oylirige qaraydighan bolsingiz, u öylerning ishik-deriziliring dayim digüdek mehkem étiklik turghanliqini körisiz. Dimek ularda siz yechinlishlaydighan tereplermu, sizning hetta xoshnisiningmu yeqinlishalmaydighan tereplirimu bar idi.
Men turiwatqan tejribixanida chexislowakiyedin teklip bilen kélip ders bériwatqan bir oqutquchi bar idi. U toxtam boyiche her yili yérim yildin men oquwatqan mektepke kélip ders berip kélip-kétip yüretti. Mana mushu teriqide uning toxtam waxti toshup 7 yil bolghanda uninggha öz dölitige qaytip ketish bashqa yol qalmay dölitige qaytip ketti. U kishi özi kesipte pishqan, nahayiti chiqishqaq adem bolghachqa bu yerdikilerning hemmisining hörmitige ériship kelgen, biraq axirqi hésapta öz dölitige qaytishtin abshqa yol tapalmidi, uning toxtam waxti toshqan mezgillerde mektepte bir orun bikar bolup uninggha bu yerde qélip qélish sharayiti chiqqan idi. Biraq mana mushundaq halqiliq peyitte bu yerdikilerdin uning üchün gep qilidighangha bieremu adem chiqmidi. Kéyin bezilerdin uni-buni sorap baqsam, hemmisi digüdekla "u bu yerde ishlise fransoslar nime ish qilidu?" digen jawap chiqti. Emilyette bu jawap méni bekmu ejeplendürüp ketmidi, chünki chet'ellikler ishlise fransoslar nime ish qilidu deydighan iddiye bu kishilerning kallisida xuddi hemmisi meslihetlishiwalghandekla birlikke kelgen iddiye idi.

Méni ejeplendurgini men bekla hörmet qilidighan xizir süpet bir professor bar idi, bir küni bu toghurluq u kishi bilen parangliship qaldim, netijide u kishimu oxshashla jawap berdi.
Biraq amiti kélip anche-munche ish tépip ishligenlermu yoq emes, mesile siz qilidighan ishta ular amalsiz qalgha chaghlarda bu amet sizge nisip bolidu. Parijgha her küni kélip-ketip turidighan sayahetchilerning sani sanaqsiz digüdek köp, Jonggoning ixtizadining téz tereqqi qilishigha egiship farnsiyege sayahetke kélidighan Jonggoluq sayahetchilermu yildin-yilgha köpiyip u sayahetchilerdin kiridighan kirim fransiye sayahetchilikide xéli mohim orunni igelleydighan weziyet shekinlengendin béri fransoslar bezi bir ishlarda tengshesh élip bérishqa bashlidi, mesilen bu yildin bashlap fransos ottura mektepliride qoshumche üginidighan chet'el tili qatarigha xenzu tili kirgüzüldi. Fransos tili, xenzu tilini bilidighan bir qisim jonggoluq oqughuchilar mushu seweptin sda sétiq orunlirida ishqa élinip qalidighan ehwallarmu shekillendi. Parij diki eng chong soda sariyi hésaplinidighan Lafayét Soda Sariyi (GALERIES LAFAYET- fransosche)da pigazchikliq qilidighan Jonggoluqlarmu bar. Melum bir zhornaldin Lafayétning etirliri toghurluq yézilghan: "her küni ettigen dukangha top-top bolup kirgen Yaponloq, Jonggoluq xéridarlar tüpeyli dukangha aldinqi küni kechte qoyulghan fransiye etirliri chüshke yétip barmay pak-pakiz qurughdulup, dukandarlarni chüshtin kiyin iskilatqa yügrep mal tolulashqa mejburi qildi" digen jümlilerni oqughan idim.

Parijdiki közni qamashturidighan qedimiy asare-etiqiler sayahetqilerni özige jelip qilidighan "Altun qartigha" aylanghan bolup, bu toghurluq dunyaning hemmila yéride digüdek nahayiti güzel eslimiler, sayahet xatirliri her küni yéngidin yézilip turidu. Men bir küni bu yerdiki birsi bilen Effeil munari toghurluq parangliship qaldim, u kishi manga mushu yashqa kelgiche Effeil munari yiraqtin bir qétim körgenni hésapqa almighan uni yéqindin körüp baqmighanliqini éyitti. Emma yazghuchilar bu nersilerning hemmisini ajayip karamet teswirliwétidu. Men Jonggo diki xéli kop yazghuchilar jemiyetlirining Parij da ish béjirish ornining barliqini anglidim, her qaysi jemiyetler özige tewe yazghuchilarni Parijgha turmush ügünish üchün qerellik élip-kélip turidiken.

Fransoslar yurtimizdiki kishilerdek mert emes, bu yerde muashqa tayinip jan baqidighan kishiler ichidin bir ayliq muashini mertlik bilen bir axshamda resturanda uchurwétidighan ademdin birimu yoq, nawada shundaq adem chiqip qalghan téqdirde ular bundaq kishini eqlidin azghan kishi dep hésaplaydu. Resturangha birer ishni tebriklesh yüzisidin méhmangha chaqiridighan ish bolup qalsa (Bundaq ishlar adette bek az), axirida tamaq pulini méhmangha kelgenler teng chiqirip töleydu. Restoran, qawaqxanilarda qay puli béridighan ish bar, emma bu sherit emes, bermisingizmu boldu (adettiki resturan, qawaqxanilarda shundaq, 5 yultuzluq digendek katta sorunlarda qandaq bolidighanliqini körüp baqmidim), bezilar éship qalghan neche mochen, nechche koychen digendek parche pullarni chay puli dep tashlap chiqip kétidu, 5 yawro, 10 yawro béridighanlarmu bar. Chay puli toghurluq sözlewitip bir ish ésimgha kélip qaldi. Yurtumda bir fransos bilen katta resturanlardin birige kirip ghizalanduq, tamaqtin kéyin héliqi fransos qirayliq kiyiniwalghan kütküchi qizgha bir som pulni chay puli dep tengli, u qiz bir kishige qarap, bir bir som pulgha qarap nime qilishini bilelmey turup qaldi. Men aridiki ongaysizliqni tügitish üchün u fransosqa Jonggoda qay puli alidighan adet yoq bolghachqa u qiz pulungni alalmaydu dep chüshendürdüm, shuning bilen bu ish tügidi, meningche u fransosmu bashqiche oylimidi bolghay.
Yurtumdiki chaghda bir nechche qétim fransiyelik ömeklerge yol bashlighuchi bolup sayahet noxtilirini aylanduq, men sayahet orunlirining resmiy adimi bolmighachqa ular manga muash bermeyitti, "méning ish heqqimni qandaq qilimiz?" dep sorisam, chay puli, ular sétiwalghan nersilerning öshrisi digendeklerdin chiqirwalisen dep jawap bérishti. Shuning bilen bu ishni qildim, bir qétim bir ömek bilen 5 kün bille boptimen, kéche saet 3 bolghanda "DUNHUANG" poyiz bilen yolgha chiqqan bu ömekning aldigha chiqimen dep qattiq boranda Daxéyan poyiz istansisigha chiqqinim ésimde turuptu, ular 20 dek adem idi, ular bilen fransiyedin bille kelgen bir xenzu qiz ularning ömek bashlighi idi. Biz shundaq qilip bu 5 kün ichide sayahet orni aldin békitken bérishqa teghishlik jaylarning hemmisige barduq, méning yatiqimning chiqimini sayahet idarisi chiqardi, tamiqimnining xirajitini ömek tamaq yigen resturan kötirwetti. Gerche Jonggodiki mal bahasi fransiyediki mal bahasidin 10 hesse digüdek erzan bolsimu bu ömektiki kishiler tüzük bir nerse sétiwalmighachqa öshre puli digen nersidin quruq qaldim, ömrümde shu chaghlardikidek hérip ketkinim ésimde yoq, ettigendin kechkiche shu 20 nechche ademning hemme ishigha (sayahet noxtlirining ishik bélitini sétiwelish,sayahet noxtlirini chüshendürush, ularning tamiqi, yatiqi hetta ushshaq-chüshshek ishlirighiche) ige bolush kérek idi.
Axirida ular manga 20 nechche adem üchün 5 künlük ish heqqi üchün qay puli hesaplap 100 som xeliq puli berdi, sayahet idarisigha hésawatni ötküzüsh üchün bérip, "Méning ish heqqimchu?" disem, ular künige 20 somdin komandurupka hésaplap 5 kün üchün 100 som berdi.

Bügünki künde men ene shu kishilerning arisida yürüptimen, ularning shunche erzan nersilerni nime üchün sétiwalmighanliqi toghurluq nurghun qiyaslarda boldum. Buningda asasliqi fransoslar meyli qaysi jaygha sayahetke barmisun, aldi bilen özi barmaqchi bolghan jay toghurluq uchur igelleydu, bu toghurluq kitap-matiryallar bar yaki bolmisa uningdin-buningdin sürüshte qilip bilidu. bu kishiler bu nersiler shu qeder erzan bolsimu qimmet élip qélip ziyan tartip qélishtin qorqup hech nerse almayla ishni addiylashturghan, hélichi ömek bashlighi bolup bille kelgen qizmu ulargha baridighan jaygha yétip berishtin ilgiri u jay toghurluq mélumat béridu elwette.

Fransoslar bilen ularning sheherlini sayahet qilish toghurluq sözliship qalsingiz, her qandaq bir fransos nahayiti qizghinliq bilen sizning sayahitingizge nurghun ongayliqlarni tughdurup béridu, ishenmisingiz nawada siz bir oqoghuchi bolup qélip mualimingizdin roxset alalmighanda öziningizning fransiyening melum bir shehrini körüp kelmekchi bolghanliqingizni éyting, u mualim qilche ikkilenmeyla xushalliq bilen sizge roxset bériwétidu. Men Parij da bir momaydin bir kochini sorisam u méni tutiwélip shu kocha toghurluq zox-shoq bilen top-toghra bir saet toxtimay sözligen idi, siz buninggha qarap fransoslarni chet'elliklerge öz qérindishidek muamile qilidiken dep oylap qalmang, hergiz undaq emes.

Mana bu men bilidighan fransoslar, gerche yene bu heqte yézishqa tégishlik ishlar nurgun bolsimu bügün yenila mushu yergiche yazay.
(2)

Fransoslar nahayiti ixtizatqan, tijetlik kélidu, herqandaq bir nersining israp bolup kétiwatqinini körginide hetta bu ishqa munasiwetsiz kishiningmu ichi sélip özining bu ishqa bolghan qarshiliqini iapdiligisi kélidu.

Bu yerde nurghunlighan memuri resmiyetler xet arqiliqla béjirlidu, köpinche hallarda ishini béjiridighan ademning shu memuri organgha waqit israp qilip özi bérip olturishining hajiti. yene nurghun ishlar aldin waqit belgilep béjirlidu, buninggha chétilidighan ishlar nahayiti köp. mesilen addiysi chach-saqalni yasitintin tartip doxturgha körünüsh, sayahetke bérish digendek ishlar, nawada bashqa yiraq jaylargha sayahetke chiqmaqchi bolsingiz, köpinche kishiler nechche ay burun tizimlitip resmiyet béjirip qoyidu, bundaq bolghanda, qatnash, yataq we bashqa chiqimlarni köp tijep qalghili bolidu. Mesilen yene bir ish, bu yerdiki poyizning bélet bahasi jonggogha qarighanda köp qimmet nawada u béletni 3 heptidin bir ayghiche burun éliwalsingiz (Bélet sétish ornidin, yaki banka hésawat nomuringizni kirgüzüp oyingizde olturupla tor arqiliq alsingizmu bolidu), köpinche halda yérim bahadin behriman bolalaysiz (Bu baha köpinche Parij bilen bashqa sheherlerge biwaste qatnaydighan sheherler arisida shundaq bolidu, emme Parijni öz ichige almighan u sheher bilen bu sheher ottursidiki qatnashqa bu tüzüm ishlenmeydu).

Dimekchi bolghinim fransoslar kündilik turmishidiki ishlarni nahayiti pilanliq orunlashturidu, hetta birersining öyige bérishta (hetta yéqin kishi bolsimu) aldin pütüshüp her ikkila terep qoshulghandin kéyin bérish kérek, özichila üssüp kirishke bolmaydu, israpchiliqqa öch, pulni nahayiti téjep ishlitidu.

Bir qétim bu yerlik bir ependi bilen mashinida bashqa bir sheherge bérip qaldim, gerche u fransos bolgini bilen uninggha u sheher anche tonush emes idi, manga téximu shundaq. Bir kün mashinida yol méngip u yerge yétip barghan waxtimizgha xelila kéch bop qalghan idi, aldi bilen echip kokirap kétiwatqan qorsaqning ishini hel qilish kérek idi. Shuning bilen mashini bir jaygha toxtitip qoyup ikkimiz yeydighan nerse izdep kocha aylanduq. Xélila kech kirip qalghachqa nurghun jaylarni taqiwetken idi. Tosattin bir kochigha kirip qarisaq erepler kochisigha kirip qaptuq, bu yerde nurghun ashxanilar ochuq idi. Men bularni körüp shundaq xosh bolup kettim. Hech bolmighanda birinchidin erzan, ikkinchidin erzan bu taamlarni bashqa yerdiki taamgha qarighan xatirjem olturup yiyeleyittim. Biraq u fransos bu yerdiki ashxanilargha kirishni ret qilip mundaq did: "Awu dolisini chiqirip turghan ereplerni kordingmu, bu kéchide bu yerde tamaq yiseng, birersi sanga pichaq tenglep séni bulashtin yanmaydu", men uninggha bu yerdiki tamaqlarning erzanliqini eytip mushu yerde yeyli disem u illa billa unimi. Towa deymen, mushu kemgiche birer köngülsiz ishqa yoluqup baqmaptimen, bu fransos öz dölitide turup u axshanilarda ishsiz dolisini chiqirip turghan ereplerdin nimanche qorqidighandu? Dimek bu bir mesile idi, ularning ashu dolisini chiqirip turghan kishiler aldida biere qisilidighan yéri bolmisa nimishqa u tonimighan kishilerdin shu derijide qorqidu?

Shuning bilen téliwizorlarda béridighan bézi ishlar ésimge kélip qaldi. Oqushni jiq oqughan, diplomi bek köp birsining ismining NADIRE ( ereplerning ismi ), bop qalghanliqidin xitmet izdep yollighan 200 parche xétining, hemme jawapta oxshashla kechürung xanim nowette bizde adem toluq digen jawapqa ériship ret qilinghanliqini, emme u ismini natasha gha özgertip xet ewetkende uning xitmetke nahayiti tézla érishkenlikini sözligen idi. Bundaq mesililerni tekshürüsh üchün muxbirlar élip barghan bir qétimliq neq meydan siniqida qara tenlik birining nurghun resturangha kütküchi bolimen dep bérip ret qilinghanliqini, oxshash waqitta oxshash resturangha aq tenlik bir muxbir bargahn, "Ependi ishni hazirla bashliyalamsiz?" digen jawapqa erishkenlikini tonushturghan idi. (Emilyette bu yerning qanuni boyiche alghanda xojayinlarning bu xil qilmishi qanungha xilap bolup, nawada bu ish sézilip qalsa ular qanun boyiche jazalinidu, bu xojayinlar buni bilip turupmu bu xeterge tewekkul qilidu).
Yuqarda éyitqanlirim, meyli qaysi millet, qaysi ériqta bolmisun, fransiyede tughulup ösken fransiye girajdanliri toghursidiki ishlar.
(3)

Her qétim "Büwi meryem chérkawi" toghurluq parang bolghanda kallamgha fransiyede bolup ötken bézi ishlar kiriwalidu. Emilyette fransiyede "Büwi meryem chérkawi" dep atilidighan chirkawlar bekmu köp bolup bundaq namdiki chirkawlar fransiyening hemme shehride bar, bezi sheherlerde téxi bir nechchisi bar. Undaqta fransiyelikler bu chirkawlarni bir-biridin qandaq periqlendüridu? Buning jawabi nahayiti addiy bolup Parij diki büwi meryem chérkawi "Parij Büwi meryem chérkawi" dep atilidu, bashqa sheherdikilirimu bu isimning aldigha shu sheherning nami qoshulup atilidu. Parijda "Parij büwi meryem chérkawi" dek dangliq chirkawlardin yene bashqilirimu bar, mesilen Parij shehrining 18-rayonigha jaylashqan "Muqeddes yürek" chérkawi (Sacré Coeur-fransosche) mu nahayiti heywetlik, nawada siz kechliri 18-rayongha kélip bina tosiwalalmaydighan birer jaydin igiz dongning üstige jaylashqan bu chérkawgha nezer salidighan bolsingiz, bu chérkawgha orunlashturulghan rengga-reng chiraqlarning yaridimide fransiyelikler wujutqa kelturgen bu ajayip möjizige apirin oqumay turalmaysiz.

Milad bayrimi (Noël-fransosche) harpisi kech saet 6 ler bolghan chagh idi. Men fransiyege yéngi kelgen bir buradirim bilen (u fransoschini yéngila ügünishke kirishken bolghachqa fransoschini anche yaxhi bilmeyitti) "Parij büwi meryem chérkawi" da ötküzilidighan murasimni körüp kélishke barduq, chérkaw zali gerche nahayiti chong bolsimu bayram harpisi bolghachqa chérkaw ichi xiristiyan dini muritliri we bir qisim sayahetchiler bilen liq tolghan idi. Xiristiyan dini muritlirining Eysagha atap éytiwatqan mediye naxshisi bu sürlük zalning keypiyatini téximu sürlükleshtürwetkenti. Men gerche bu mediye naxshisining tekixtini chüshünishke urunup korgen bolsammu hechqanche bir nersini chüshinelmidim, bundaq ehwalda Parijgha yéngi kelgen u biradirimning bu naxshini chüshünüp uningdin hozur alalishi natayin idi (Fransiyediki chérkawlar xiristiyan muritlirining diniy paliyet soruni bolup, edette sayahetchilerge heqsiz échip bérilidu). Bir chaghda men u buradirimge: "Emdi boldi qil! qaytayli!"didim. biraq bu sözümge u shu derijide set xapa bolup kettiki elpazidin hélila méni dessiwitidighanliqi chiqip turatti. bir chaghda u özini tutiwélip manga bolghan tapa tenisini bashlidi: " Men bu yerde shundaq bir alahide sézimni hes qilip, uninggha gheriq bolup turattim, sen méning bu sézimimge kashila qilding!..." Men u buradirimge qarap "Towa deymen, özini musulman dep yürüydighan bu qérindishim xiristiyan murutlirining mediye naxshisidin nimini hes qilmaqchi bolgandu?! Bu naxshining menisini chüshengen bolsichu kashki! towa, jahanda mushundaqmu ishlar bolidu dise.... " digenlerni xiyal qildim.

Kéyinki künlerni u nimini sezmekchi bolghan bolghiydi digenlerni köp xiyal qildim. Obdanraq oylap baqsam yurtumizda "Büwi meryem chérkawi"ning xéli dangqi bar, buning bundaq bolishigha yénila Victor Ügo (Victor Hugo-fransosche) ning "Parij büwi meryen chérkawi" digen romani sewepchi bolghan, u roman kéyin kino qilipmu ishlengen, uningda sözlinidighan weqelik 15-esirde Parijda bolup ötken weqelik bolup, hékayidi bash pirsunajlardin chirayliq qiz Esméyghalda (Esméralda-fransosche) bilen u qizgha köyüp qalghan nahayitimu bet-beshire dok pirsunaj Kazimodo (Quasimodo-fransosche) larning hékayisi del mushu chérkawda bolup ötken. Bu hékayini yurtimizdiki kishiler emes dunyaning bashqa jayliridiki kishilermu bek obdan bilidu. Shu seweptin xiristiyan dini muslisliring diniy soruni hésaplinidighan bu chirkawning nami biraqla chiqip ketken. Dunyada melun bir roman, melum bir kino we yaki melum bir naxsha bilenla bir kéchidila dangqi chiqip kétitighan ishlar bek köp, buninggha misal bolalaydighan yurtimizdiki xéli köp kishilerge (bolupmu yashlargha) tonush bolghan mundaq bir misal bar. U bolsimu Kasabulanka. Bu isimni tilgha élishim bilen bézi dostlarning kalissigha shu namliq kino yaki shu namliq naxsha derrula kelgen bolishi mumkin. Bu shundaq. Kasabulankining namini chiqarghan nerse del shu nerse, hazirmu nurghun kishiler bu yerge sayahetke kélip-kétip turidu. Undaq bolsa Kasabulanka digen ne? U Afriqidiki Marakesh dep atilidighan erep dolitige jaylashqan adettiki bir sheher, bu sheher hetta u döletning paytextimu emes, lékin u dangliq, uning dangqini sen'etkarlar chiqarghan.

Emilyette fransiyede "Parij büwi meryem chérkawi"dinmu dangliq yene bir Büwi meryem chérkawi bar. Bu chérkawning dangqini fransiyeliktin bashqa kishiler ichide bilidighan anche köp emes. Undaq bolsa u qaysi chérkaw? Fransiyede Parij shehrining sheqiy shimalidin 140 km kélidighan jayda GHENS (Reims-fransosche) dep atilidighan yene bir kichik sheher bolup u yerde "Ghens Ewliya-Jak Büwi meryem chérkawi" ( Notre Dame Saint-Jacques de Reims-fransosche)dep atilidighan yene bir chirkaw bar.

Fransiyelikler "Parij büwi meryem chérkawi"ni "Ghens Ewliya-Jak Büwi meryem chérkawi" sélinip xeli uzun zamanlardin kéyin uni ning köpeytilgen nuxsididekla halette oxshutup yasap chiqqan. Emma eyni zamandiki fransiye xaqanliri her qétim taj kiyishtin ilghiri "Ghens Ewliya-Jak Büwi meryem chérkawi"gha kélip choqunup kétidighanliqi sözlinidu. "Ghens Ewliya-Jak Büwi meryem chérkawi" ning kirish derwazisi orunlashqan tamda "Perishtining külkisi" namliq dangliq bir tash heykel bar bolup, bu dangliq külke esirlerning ötishi bilen yoqap ketken, yeqinqi yillarda bu "Pershtining külkisi" qayta rémunét qilinip eslige keltürüldi.

Emdi men fransiyediki bir tereptin ishlep bir tereptin oqush ishi toghursida azraq yazay. Shundaq bir ish bolup otken zadila ésimdin chiqmaydu. Bir küni men yurtumizdin oqughili kelgen oqoghuchilarni yoqlap kélish üchün özem turiwatqan bashqa bir sheherge bardim. Bu yerge kelgen oqughuchilar kichiki 16 yashtin chongi 20 yashqiche bolghan kichik balilar idi. Bir chaghda ulardin ikkisi xeli kech bolghanda qaytip keldi.

"Kech qaldinglarghu?"dep sorisam, "bir ashxanidin ish tapqan, shu yerde ishlep emdi qaytishimiz"dep jawap berdi. Bu balilarning fransiyege kelginige anche uzun bolmighachqa oqushni til ügünüshtin bashlap fransos tili ügünüwatqan balilar idi. Bu yerde birer ish tapmaqning intayin mushaqetlikini men bek obdan bilidighan bolghachqa ulardin yene soridum:
- Ashxanida nime ish qilisiler?
- Qacha yuyimiz.
- Bu ishni qandaq taptinglar?
- Hemme ashxanilarni arilap kirip aran taptuq.
- Bek yaxshi boptu, qanche béri?
- Saitige 3 yawro.
- Nimanche az?
- Bizning resmiyetlirimizni toluq béjirip bolalmighan bolghachqa " ishleshke ruxset qilish" kinishkisini alalmiduq, shuning bilen xojayinmu buni sürüshtürmeydighan emme saitige béridighan eng töwen ish heqqi 7 yawroning ornigha 3 yawro beridighan boldi. Biraq béridighan pul bek az.

- A hoy, bir saet ishligenge 3 yawro berse az köriwatamsiler? U pulni jonggogha aparsanglar 30 som bolmamdu? - didim men, chaqchaq qilip.
- Jonggogha barghiche qorsaqni asqigha esip qoyup yürgili bolmaydu-de!

Dimisimu ularning digini rast idi. Ular yene bu ishni heptisige 3 qétim, her qétimda 2-3 saet qilidighanliqini éytishti. ularning biri qachini gerche peley kiyip yuyidighan bolsimu qacha yuyup yérilip ketken qolini manga körsetti. Uning chirayi shu qeder sebilik bilen külümsirep turatti. Menmu u qizgha qarap külümsiridim. Emme külümsirep turghan köz chaniqim nemliship ketiwatatti. Nime seweptin ikenlikini bilmeymen, belkim u qizning közidiki ashu sebi külkidin shundaq bolghandu we yaki bolmisa bu balilar béshidin kechürgen künlerni menmu oxshashla béshimdin ötküzgen bolghachqa shuning sewebidin bolghan bolishimu mümkin. Tosattin yurtumdin ayrilip yolgha chiqish aldidki bezi ishlar esimge chüshüp qaldi.

Shu chaghda manga bezi biraderlirim ixtizattin ghem qilma, aldi bilen resmiyiting pütmisunmu waxti kelgende biz bar, dep po atqan. Emme rastinla mangidighan bolghanda xéli köp kishiler özlirining ixtizadiy qiyinchiliqini köp ikenlikini manga éytip bu jahatta manga hozurxaliq qoyushqan idi. Bir küni men melum shirketining diréktor ishxanisigha kirip özemning mudassini qorunup turup sözlidim. Netijide u kishi mang gépining beshini meni téximu qorunduridighan moda sözlerdin bashlap mundaq didi: "Oqush arzuyingiz bek yaxshiken, emma shuni bilip qelingki, biz digen sodiger, xususiylar igidarchiliqidiki milliy karxana, herghizmu parawanliq orni yaki xeyri saxawet orni emes!". Dériktorning bu sözidin kéyin uning ishxanisidin salpiyip yénip chiqtim. Kéyin yene kimlerdur qaysi bir shirketni saye qildi, netijida katip "Diréktorning nege ketkenlikini bilmeymen" digan jawapni bérip u direktor bilen uchrishish pursitige zadila erishelmidim. Shuning bilen " Kishining yurtida aqliqtin ölüp qalmisamla boldi, bu oqushni zadi oqughunum oqughan!" digenni könglümdin ötküzüp bu oqushqa yürüp kettim. Shundaq bir nersini chisturup ötüp kéteyti, fransiyede manga oxshash Dokturluqta oquwatqan fransoslarning hemmisining digüdek éyigha 15 ming yuan etrapida oqush mukapat puli bolidu. Bu pul bu yerdiki adetti bir xizmetchining ayliq muashigha barawer kélidu. undaqta fransiyelikler alidighan bu pulni kim chiqiridu? Bu pulning kélish menbesi köp bolup mesilen maarip, pen-tetqiqat ministirliki, rayon, sheher, dölet we shexisler igidarchiliqidiki karxanilar, ammiwiy tashkilatlar digendek orunlar chiqiridu, her qaysi orun chiqiridighan pulning miqtari oxshimaydu, nawada bir orun chiqarghan pul éyigha 15 ming yuange toshmighan ehwalda bu pulni toluqlash üchün bir nechche orun birliship chiqiridu. Emme chet'elliklerdin bu pulgha érishidighanlar asasen yoq diyerlik.

Qetellik oqughuchilarning bir tereptin ishlep bir tereptin oqushi üchün munasiwetlik qanun permenlarmu bar (fransiye girajdanigha bu tüzüm ishlitilmeydu) bolup, adette oquwatqan oqoghuchining heplik ishleshke roxset qilish waxti heptisige 20 saet, uning éship ketse bolmay, yazliq tetil mezgilliride 2 ay pütün kündin ishleshke boldu. Emma herqandaq bir ishni qilishta nawada siz chet'ellik bolsingiz özingiz turiwatqan orundiki memuriy bashqurush ornidin "ishleshke roxset qilish" kinishkisi béjirishingiz kérek, bolmisa qilghan ishingiz qanunsiz qilmish hésaplinip bezi awarichiliqlargha yoluqup qélishing mümkin. Undaqta bu kinishkini qandaq alghili bolidu? Bu kinishkini élish üchün aldi bilen ish tépishiningiz hemde sizni ishletmekchi bolghan xozhayinning bu xeqte sizge yézip bergen ispati bolushi kérek, adette bu ispatqa siz qilidighan ishning türi, orni, waxti, mudditi, hetta sizge bérilidighan ish heqqighiche bolghan nersiler pütülüdu.

Fransiyedin: Hijran
2006-Yili 11-Febral

Esli menbesi: www.Biliwal.com

© Copyright 2004 Uyghur Meripet Torbeti

Bashqurghuchi: Erkin Sidick

E-Mail: Erkin@Meripet.com