Mushu bir hepte, yeni 2006-yili 23-Iyuldin 27-Iyulghiche, JPL de 1-qétimliq rokétani sinaq qilghanliqining 70-yillighini tebriklesh paaliyiti boldi. Men ashu paaliyetke qatnishish jeryanida, JPL gha 1-qétim mes’ul bolghan kishi Vingiriyelik Theodore von Karman dégen kishi ikenligini anglap qaldim. Vingiriyeliklerning biz Uyghurlar bilen Hunlar waqtida wujutqa kelgen qan-qérindashliq munasiwitimiz bolghanliqtin, uning üstige JPL diki eng chong yighin zali mushu kishining namida “von Karman” dep atilidighan bolghachqa, men bu kishige sel qiziqip qaldim. Shuning bilen intérnétni axturup kördum. Netinjide bu kishi gerche Vingiriyening Budapest shehride tughulup, eyni zamanda Aynishtéyin qatarida Germaniyede professorluq qilip, suyuqluq daynamikisige zor töhpilerni qoshqan bolsimu, u kishi eslide Yahudi ailiside toghulghanlighini bildim. Kaliforniye Texnika Institutining eyni zamandiki mektep mudiri 1-dunya urushidin kéyin Aynishtéyinni öz mektiwige ekilwélishqa tiriship, muwappiqiyet qazinalmighandin kéyin, von Karman ni ekilwalghan iken. Bu kishi toghrisida töwendiki tor bétide bir qisim uchurlar bar iken:

http://www.nas.edu/history/members/karman.html

Mushu heptilik xatirlesh paaliyiti jeryanida “JPL” digen isimning kélip chiqishinimu bir az tepseli chüshendim. Men bu yerde uni qisqartip teswirlep ötey.

“JPL” digen “Jet Propulsion Laboratory” digen sözlerning bash heripi bolup, ularning menisi töwendikiche:

Jet = Bir kichik tüshüktin partlap chiqidighan gaz. Hazirqi ayroplanlarning matorini In’glizchide “jet engine” dep ataydu. Yeni, ularning hemmisi “jet” tipliq matorlardur.

Propulsion = Shiddetlik ittirish

Laboratory = Tejirbexana

Shunglashqa, méningche JPL digen idarining ismini Uyghurchide “Partilap chiqqan gaz arqiliq ittirish küchi hasil qilidighan mator tejirbixanisi” dise toghra bolidighan oxshaydu. Bu isim bek uzun bolghachqa, men özemning yazmilirining hemmiside idarimizning ismini “JPL” depla atap kéliwatimen. Buningdin kéyinmu hem shundaq qilimen.

Emilyettimu, JPL ning ichi we téshida, hemde Amérika metbu'atlirida JPL ning ademlirini JPL liqlar (In'glizche "JPLers"), JPL injiniri ("JPL Engineer") we JPL alimi ("JPL Scientist") dep ataydu.

1935-yili Kaliforniye Téxnika Instituti (In’glizche “California Institute of Technology” bolup, qisqartilip “Caltech” dep atilidu) de aspirantliqta oquwatqan Frank Malina digen yash yene 4 yash bilen bir guruppa bolup, von Karmandin awazliq rokéta yasap chiqishni telep qilghan. Von Karman ularni qollap, bu jehettiki tetqiqatni bashlighan. Caltech dikiler bu 5 kishilik guruppini “öz-özini öltürgüchi qoshun” dep atighan. Lékin, rokéta sinighini Caltech ichide qilishqa yol qoymay, hazirqi JPL ning ornida élip bérishni buyrighan. Bu orun Caltech tin 10Km dek yiraqliqta bolup, deslepte “Jet Propulsion Center” dep atalghan ("Center" digenning menisi "Merkizi" dur). Keyin uning ismi “Jet Propulsion Laboratory” gha özgertilgen.

Birinchi rokéta 1936-yili 30-Öktebirde sinaq teriqiside qoyup bérilgen bolup, bu yil uninggha 70 yil boldi. Shu waqittiki 1-sinaqta ishletken rokétani kötürüp turghan qurulma JPL de hazirmu shu pétiche saqlanghan bolup, men bügün uning yénida bir parche resimge chüshiwaldim (Töwendiki 2-resim).

Bu yerde oqurmenler qiziqish éhtimali bolghan bir Junggoluq kishi Qian Xue-shen (钱学森) üstide qisqiche toxtulup ötey. U kishi 1911-yili 11-Dikabirda Hangzhou da tughulghan. Üch yash waqtida dadisi Junggo ning Maarip Ministéri bolup teyinlinip, ular Hangzhoudin ayrilghan. 1935-yili Qien Xue-shen bir oqush mukapat puli bilen MIT (“Massachusetts Institute of Technology”) gha oqushqa kelgen. Qien Xue-shen bir intayin eqilliq matimatikichi bolup, von Karman ning körsitip bérishi bilen u 1936-yili Caltech ke aspranitliqta oqush üchün kelgen. Qien Xue-shen 1939-yili Caltech te dokturluq unwanigha ériship, uningdin kéyin ashu mektepte 20 yil professor bolup ishligen. Caltech te oquwatqan mezgilidila u rokéta ilmige qiziqishqa bashlap, 1943-yili bashqa 2 mutexesisler bilen birlikte “Jet Propulsion Labotatory” digen isimni oylap chiqqan. Hemde JPL ning qurulishigha qatnashqan. 1950-yili Amérika grajdanliqigha iltimas qilip uzun ötmey, u “kommunist” dep qarilip, JPL diki mexpiy xizmitidin chiqirilghan. Ikki hepte ötkende u Junggogha qaytish teliwini qilghan bolsimu, uninggha Amérika ruxset qilmighan. Buningdin 5 yil ötkendin kéyin, Amérika Qien Xue-shen diki rokéta bilimi konirap boldi, dep qarap, uni Amerikidin qoghlap chiqarghan. Junggogha qaytip barghandin kéyin, Qien Xue-shen Junggoda atom bombisi yasash ishlirigha yétekchilik qilip, axiri “Junggo rokéta qurulishining atisi” dep nam alghan. U kishi hazirmu hayat. Bu toghrisida töwendiki tor bétide bir qisim uchurlar bar: http://en.wikipedia.org/wiki/Tsien_Hsue-shen

JPL diki deslepki rokéta qurulishi toghrisida töwendiki tor bétini körüng:
http://www.space.com/businesstechnology/technology/jpl_history_010725-1.html


JPL Amérikining tunji rokétasini lahiyilep ishlepchiqirishtin tartip yéqinqi bir kométani bir tekshurgüchi üsküne bilen soqashturghiche, ayni tekshürüsh we uninggha qonush mashinisidin tartip Mars ni tekshürüsh mashinisighiche hemmisini lahiyilesh we yasap chiqish ishlirigha chong töhpilerni qoshti.



 

1-Resim: Hazirqi JPL ning ornida 1936-yili 30-Öktebir küni
tunji qétimliq rokéta sinaq qilinip bolghandin kéyinki bir kürünüsh.

 

2-Resim: Yoqurqi resimdiki rokétani qoyup bérish qurulmisining hazriqi körünishi.
Bu resim 2006-yili 26-Öktebir küni tartilghan.