Uyghurche Ilim-Penge Ait Maqalilar

Alem Ushquri Bir Quyruqluq Yultuz Bilen Soqashti

Erkin Sidiq
2005-yili 12-iyul

2005-yili 4-iyul kuni, Amerika NASA teripidin qoyup berilgen bir alem ushquri (yaki alem kemisi) In’glizche «Temple 1» dep atalghan komita bilen soqushti. Komita In’gliz tilida «comet» diyilip, Uyghurche «quyruqluq yultuz» depmu atilidu. Bu qétimqi alem sepirining meqsidi bizning quyash séstimimizning qandaq berpa bolghanlighini téximu ilgirligen halda tekshurushtin ibaret. Bu komitaning kengligi 5 kilométir, uzunlighi 11 kilométir bolup, alem ushquri bu komitani uning yuzi bilen 25 giradus bulung yasighan yönilishte berip soqti. Bu «qattiq soqushush» tin kélip chiqqan komita yüzidiki karizning diyamétiri 250 métir etirapida bolishi mumkin, dep molcherlenmekte.

Bu komita bilen soqashqan alem ushqurini yene bir «Ana alem ushquri» toshup aparghan bolup, soqushush jeryanini bu ikki alem ushqurining her ikkilisi her xil dolqun uzunlighida ishleydighan kaméralar bilen tepséli resimge aldi. Tartilghan resimning jemi sani 4500 parche iken.

Bu qétimqi «qattiq soqushush» netijiside nimiler bayqalghanlighini yoqurqi 4500 parche resimlerni tepséli analiz qilghandin kéyin andin bilgili bolidu. Ashu analizning netinjisi chiqqanda, men uni yene bir qisqa maqalida xulasilap yazimen. Hazirghiche bayqalghan bir ish, bu qétimqi soqushishtin kéyin komitadin chachrap chiqqan komita parchiliri intayin ushshaq bolup, qum danchiliridinmu kichik we chong-kichikligi tekshi iken. Bu kishilerning hazirghiche bolghan «komita bir chong muz sanduqqa oxshaydu» digen perizini buzup tashlighan.

Bu qétimqi «qattiq soqushush» ning quyash séstimisigha héch qandaq ziyini yoq. Chunki komitani soqquchi alem ushqurining éghirlighi aran 370 kilogram bolup, u komitaning orbita yonilishige asasen tesir korsitelmeydu.

Axirida, méning uqurmenlerge mundaq bir ümidim bar: Méning wetendin ayrilghinimgha uzun bolup ketkenligi, uning ustige men yazmaqchi bolghan alem texnikisi toghrisidiki mezmunlar Uyghurlar uchun yéngi mezmun bolghanlighi uchun, her qétim bir nerse yézishta téxnikiliq isimlar toghrisida qiyniliwatimen. Shundaq bolsimu keng oqurmenlerni alem texnikisi saheside yuz bériwatqan yéngi nersilerdin xewerlendurup qoyush uchun, ozem oylap yételigen isimlarni qoyup bir qanche parche qisqa maqalilarni yazdim. Buni buningdin kéyinmu dawamlashturimen. Keng oqurmenlerning méning yazmamdiki namuwapiq jaylarni korsütüp we tüzitip bérishini semimiylik bilen ömit qilimen. Rexmet.

Alem Ushquri Bir Quyruqluq Yultuzgha Soqulidu

Erkin Sidiq
2005-yili 28-iyul

2005-yili 12-yanwar küni, NASA ismi «Tempel 1» dep atilidighan komet («quyruqluq yultuz» depmu atilidu) ni tekshüridighan alem uchqusidin birni qoyup berdi. Bu uchqu 6 ay waqit ichide 431 milyon kilométr ariliq yürüp, hazir «Tempel 1» dep atilidighan kometqa yéqinlishiwatidu. Bu alem uchqusining wezipisi «qattiq soqulush» bolup, In’glizche “Deep Impact” dep atilidu. Yeni, aldimizdiki shenbe küni (2005-yili 2-iyul kuni) bu uchqu bir 370 kg éghirliqtiki mistin yasalghan «tekshürgüchi» ni qoyup béridu. Bu tekshürgüchi Tempel 1 kometning uchush yolida kometqa qarimu-qarshi uchup, saetige 36800 kilométr kélidighan tézlikte kometqa soqulidu. Eslidiki «ana uchqu» bolsa, bu jeryanni toluq resimge alidu. «Tekshürgüchi» mu taki soqulup ishlimes bolup qalghiche özi uchratqan nersilerning uchurlirining hemmisini «ana uchqu» gha mangdurup béridu. Bu xuddi 1-oq bérip 2-oqni soqqanda, 3-oq ularni körüp turghandek bir ishtur.

Komet bilen «tekshürgüchi» ning soqushushini éniq közitish üchün, soqushush nuqtisi qilip kometning quyashqa qaraydighan teripi tallandi. Soqulush jeryanini «ana uchqu» la resimge élip qalmastin, 3-iyul we 4-iyul kunliri NASA üchün JPL bashqurup bériwatqan Hubble, Spitzer, Chandra qatarliq alem boshluq téléskopliri, hemde yer shari üstidiki chong tipliq téléskoplarning hemmisimu resimge alidu. U kuni yer shari yuzidiki bir qisim téléskop ponkitliri adettiki tamashichilargha échilidu. Amérikida Chikagodin Atlantaghiche bolghan bir siziqning gherbige jaylashqan yerlerdiki kishiler bu soqulushni körelishi mumkin. Soqulushning yéz béridighan waqti 3-iyul küni Kalifornia waqti (yeni «Pacific Standard Time») kech saet 10:52 din ibaret.

Komet buningdin 4.5 milyart yil burun bir qisim gaz we chang-tuzanglar qétiship quyash bilen pilanétalarni shekillendürgende éship qalghan paskina muz, tash we chang-tozanlardin hasil bolghan bolup, uni tekshürüsh arqiliq quyash sistémisining qandaq peyda bolghanliqi toghrisidiki nurghun uchurlargha érishkili bolidu. Bu qétimqi «qattiq soqulush» ishi üchün NASA 333 milyon dollar pul xejligen. Tempel 1 dep atalghan bu komet 1867-yili bayqalghan bolup, u Mars bilen Yupitér arilighidiki bir ellipsiman orbétida quyashning etirapini aylinidu. Yer sharidikiler uni her 5-6 yilda bir qétim köreleydu.

Bu toghrisidiki bir qanche resim we tepsiliy In'glizche uchurlarni töwendiki tor bétidin köreleysiz:

http://deepimpact.jpl.nasa.gov/press/presskit.html

1-Resim: "Qattiq Soqulush" Alem Ushqusining étilishi.

2-Resim: Komet "Tempel 1" bilen "Tekshürgüchi"

3-Resim: "Qattiq Soqulush" wezipisi üchün qoyup bérilgen Alem Ushquchisi