Kishiler Yiraqtiki Yultuzlarning Ariliqini Qandaq Ölcheydu?

Erkin Sidiq

2017-yili 8-ayning 28-küni

Mendin köpligen ukilar alimlar nechche on nur yili we nechche yüz nur yili yiraqliqtiki yultuzlarning biz bilen bolghan ariliqini qandaq ölchep chiqidighanliqini sorap boldi.  Men mushu yazma arqiliq ashu mesilini qisqiche chüshendürüp qoyay.

Aldi bilen eskertip qoyidighinim biz turiwatqan Saman Yoli Galaksi (yultuzlar topi) diki yultuzlarning sani texminen 200 milyard dane bolup, Bu galaksining shekli bir texsige oxshaydu.  Hemde u texsining kengliki 100000 nur yili, qélinliqi bolsa 3000 nur yili kélidu.  Shunglashqa biz «melum bir yultuz bizdin munche nur yili yiraqliqta iken» déginimizde, biz peqet Saman Yoli Galaksidiki yultuzlarni közde tutimiz.  Salam Yoli Galaksining sirtidiki nersilerni ölcheshke toghra kelgende, alimlar bashqa galaksilarning biz bilen bolghan ariliqini ölcheydu.

Emdi eslidiki témigha kelsek, bizdin nahayiti yiraqtiki yultuzlarning biz bilen bolghan ariliqini yer yüzidiki alem téléskopliri we alem boshluqidiki alem téléskoplirining her ikkiside ölchigili bolidu.  Uni ölchesh üchün kishiler aldi bilen téléskopni bir yultuzgha toghrilap, téléskopning shu chaghdiki yönilishini xatirlep qoyidu.  Andin 6 ay saqlap, yer shari quyashning qarimu-qarshi teripige ötkende téléskopni héliqi yultuzgha yene bir qétim toghrilap, uning yönilishini yene xatirileydu.  Andin ashu ikki yönilishning sanliq miqtari arqiliq töwendiki resimdiki c1 siziq bilen c2 siziq otturisidiki bulung C ni hésablap chiqidu.  Bu resimde a heripi yer shari bilen quyashning ariliqigha wekillik qilip, b heripi bolsa quyash bilen ölchimekchi bolghan yultuzning ariliqini körsitidu.  Shuning bilen b-ariliqni töwendiki tenglime arqiliq hésablap chiqidu:

b = a / tan(C/2)

Démek, bir yultuzning ariliqini ölcheshke 6 ay waqit kétidu.  Emeliyette alimlar bir qétimda peqet birla yultuzning emes, nechche on, hetta nechche yüz yultuzlarning ariliqini bir qétimdila ölchep chiqidu.

Mushu usul eng deslipide 1838-yili ishlitilgen. 

Birinchi resim: Quyash bilen tashqiy yultuzlarning ariliqini ölchesh usuli

Paydilinish menbesi:

[1] Measuring distances to stars via parallax

http://spiff.rit.edu/classes/phys301/lectures/parallax/parallax.html

[2] Stellar Parallax

http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Astro/para.html

كىشىلەر يىراقتىكى يۇلتۇزلارنىڭ ئارىلىقىنى قانداق ئۆلچەيدۇ؟

ئەركىن سىدىق
2017-يىلى 28-ئاۋغۇست

مەندىن كۆپلىگەن ئۇكىلار ئالىملار نەچچە ئون نۇر يىلى ۋە نەچچە يۈز نۇر يىلى يىراقلىقتىكى يۇلتۇزلارنىڭ بىز بىلەن بولغان ئارىلىقىنى قانداق ئۆلچەپ چىقىدىغانلىقىنى سوراپ بولدى.  مەن مۇشۇ يازما ئارقىلىق ئاشۇ مەسىلىنى قىسقىچە چۈشەندۈرۈپ قوياي.

ئالدى بىلەن ئەسكەرتىپ قويىدىغىنىم بىز تۇرىۋاتقان سامان يولى گالاكسى (يۇلتۇزلار توپى) دىكى يۇلتۇزلارنىڭ سانى تەخمىنەن 200 مىليارد دانە بولۇپ، بۇ گالاكسىنىڭ شەكلى بىر تەخسىگە ئوخشايدۇ.  ھەمدە ئۇ تەخسىنىڭ كەڭلىكى 100000 نۇر يىلى، قېلىنلىقى بولسا 3000 نۇر يىلى كېلىدۇ.  شۇڭلاشقا بىز «مەلۇم بىر يۇلتۇز بىزدىن مۇنچە نۇر يىلى يىراقلىقتا ئىكەن» دېگىنىمىزدە، بىز پەقەت سامان يولى گالاكسىدىكى يۇلتۇزلارنى كۆزدە تۇتىمىز.  سالام يولى گالاكسىنىڭ سىرتىدىكى نەرسىلەرنى ئۆلچەشكە توغرا كەلگەندە، ئالىملار باشقا گالاكسىلارنىڭ بىز بىلەن بولغان ئارىلىقىنى ئۆلچەيدۇ.

ئەمدى ئەسلىدىكى تېمىغا كەلسەك، بىزدىن ناھايىتى يىراقتىكى يۇلتۇزلارنىڭ بىز بىلەن بولغان ئارىلىقىنى يەر يۈزىدىكى ئالەم تېلېسكوپلىرى ۋە ئالەم بوشلۇقىدىكى ئالەم تېلېسكوپلىرىنىڭ ھەر ئىككىسىدە ئۆلچىگىلى بولىدۇ.  ئۇنى ئۆلچەش ئۈچۈن كىشىلەر ئالدى بىلەن تېلېسكوپنى بىر يۇلتۇزغا توغرىلاپ، تېلېسكوپنىڭ شۇ چاغدىكى يۆنىلىشىنى خاتىرلەپ قويىدۇ.  ئاندىن 6 ئاي ساقلاپ، يەر شارى قۇياشنىڭ قارىمۇ-قارشى تەرىپىگە ئۆتكەندە تېلېسكوپنى ھېلىقى يۇلتۇزغا يەنە بىر قېتىم توغرىلاپ، ئۇنىڭ يۆنىلىشىنى يەنە خاتىرىلەيدۇ.  ئاندىن ئاشۇ ئىككى يۆنىلىشنىڭ سانلىق مىقتارى ئارقىلىق تۆۋەندىكى رەسىمدىكى c1 سىزىق بىلەن c2 سىزىق ئوتتۇرىسىدىكى بۇلۇڭ C نى ھېسابلاپ چىقىدۇ.  بۇ رەسىمدە a ھەرىپى يەر شارى بىلەن قۇياشنىڭ ئارىلىقىغا ۋەكىللىك قىلىپ، b ھەرىپى بولسا قۇياش بىلەن ئۆلچىمەكچى بولغان يۇلتۇزنىڭ ئارىلىقىنى كۆرسىتىدۇ.  شۇنىڭ بىلەن b-ئارىلىقنى تۆۋەندىكى تەڭلىمە ئارقىلىق ھېسابلاپ چىقىدۇ:
b = a / tan(C/2)
دېمەك، بىر يۇلتۇزنىڭ ئارىلىقىنى ئۆلچەشكە 6 ئاي  ۋاقىت كېتىدۇ.  ئەمەلىيەتتە ئالىملار بىر قېتىمدا پەقەت بىرلا يۇلتۇزنىڭ ئەمەس، نەچچە ئون، ھەتتا نەچچە يۈز يۇلتۇزلارنىڭ ئارىلىقىنى بىر قېتىمدىلا ئۆلچەپ چىقىدۇ.

مۇشۇ ئۇسۇل ئەڭ دەسلىپىدە 1838-يىلى ئىشلىتىلگەن. 

 
بىرىنچى رەسىم: قۇياش بىلەن تاشقىي يۇلتۇزلارنىڭ ئارىلىقىنى ئۆلچەش ئۇسۇلى


پايدىلىنىش مەنبەسى:

[1] Measuring distances to stars via parallax

http://spiff.rit.edu/classes/phys301/lectures/parallax/parallax.html

[2] Stellar Parallax

http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Astro/para.html

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair