Erkin Sidiq: Ay Yer Sharini her 27.3 Künde Bir Aylinamdu yaki 29.5 Kündimu?

Men aldinqi küni «Kün némishqa tutulidu?» dégen yazmini yollighandin kéyin bezi qérindashlar mendin «Hijriye kaléndarida bir ayda 29.5 kün bar tursa, ay yer sharini her 27.3 künde bir qétim aylinidighanliqini qandaq chüshinish kérek?» dep soridi. Men shu so’algha jawaben mezkur yazmini teyyarlidim.

Ay yer sharini her 27.3 künde bir qétim toluq aylinidu. Emma Hijriye kaléndarida bir ayda 29.5 kün bar. Biz 29.5 künni 12 ge (yeni 12 aygha) köpeytsek, Hijriye kaléndari boyiche bir yilda 354 kün bar bolup chiqidu. Shundaq bolghachqa Hijriye kaléndaridiki bir yil Miladiye kaléndaridiki bir yildin (yeni 365 kündin) 11 kün qisqa bolidu. Musulmanlar Hijriye kaléndarini ishlitidighan bolghachqa, Miladiye kaléndari boyiche her yildiki Roza we Qurban héytliri aldinqi yildikige qarighanda 11 kün baldur kélidu.

Ay yer sharini her 27.3 künde bir qétim aylansa, némishqa bir ayda 27.3 kün bar bolmay, 29.5 kün bar bolidu? Buning sewebini töwendiki resimdin chüshinish mumkin: Eger töwendiki resimdiki «Yer shari (1)» namliq top bilen ipadilen’gen yer shari quyashning etrapini aylanmay, öz ornida jim turghan bolsa, ay (qara-renglik top) her 27.3 künde yer sharini bir qétim aylinip, burunqi ornigha kelgen bolatti. Emma yer shari jayida jim turmay, 365 künde quyashni bir qétim aylinip chiqidu. «Yer shari (1)» dep atalghan yer shari 27.3 kündin kéyin «Yer shari (2)» dep atalghan topqa yéqin bir jaygha kélidu. Hemde u yerde ayning orni yéshil-renglik top bilen körsitilgen jay bolidu. Ayning quyash we yer shari bilen oxshash qedem saqlap méngishi üchün, u yéshil-renglik top bar yerdin qizil-renglik top bar yerge bérishi kérek. Buninggha 2.2 kün kétidu. Mezkur resimde «Quyash merkizi» din chiqqan ikki qizil-renglik siziqning otturisidiki bulung 30 gradusqa yéqin bolup, yer shari quyashni aylinip 29.5 kün mangghan ariliqqa mas kélidu.

«Yer shari (1)» ning qara-topqa eng yéqin kelgen yéride bir chong köl bar ,dep qarisaq, u köl 27.3 kündin kéyin «Yer shari (2)» diki yéshil-topning utturisigha, we 29.5 kündin kéyin qizil-topning utturisigha kélidu.

Qisqisi, yuqiriqidek sewebler tüpeylidin, Hijriye kaléndari boyiche bir ay 29.5 kün, bir yil 354 kün bolidu.

1-resim: Hijriye kaléndaridiki bir ayda 27.3 kün bar bolmay, 29.5 kün bar bolishining chüshendürülishi.

ئاي يەر شارىنى ھەر 27.3 كۈندە بىر ئايلىنامدۇ ياكى 29.5 كۈندىمۇ؟

ئەركىن سىدىق
2017-يىلى 23-ئاۋغۇست

مەن ئالدىنقى كۈنى «كۈن نېمىشقا تۇتۇلىدۇ؟» دېگەن يازمىنى يوللىغاندىن كېيىن بەزى قېرىنداشلار مەندىن «ھىجرىيە كالېندارىدا بىر ئايدا 29.5 كۈن بار تۇرسا، ئاي يەر شارىنى ھەر 27.3 كۈندە بىر قېتىم ئايلىنىدىغانلىقىنى قانداق چۈشىنىش كېرەك؟» دەپ سورىدى. مەن شۇ سوئالغا جاۋابەن مەزكۇر يازمىنى تەييارلىدىم.

ئاي يەر شارىنى ھەر 27.3 كۈندە بىر قېتىم تولۇق ئايلىنىدۇ. ئەمما ھىجرىيە كالېندارىدا بىر ئايدا 29.5 كۈن بار. بىز 29.5 كۈننى 12 گە (يەنى 12 ئايغا) كۆپەيتسەك، ھىجرىيە كالېندارى بويىچە بىر يىلدا 354 كۈن بار بولۇپ چىقىدۇ. شۇنداق بولغاچقا ھىجرىيە كالېندارىدىكى بىر يىل مىلادىيە كالېندارىدىكى بىر يىلدىن (يەنى 365 كۈندىن) 11 كۈن قىسقا بولىدۇ. مۇسۇلمانلار ھىجرىيە كالېندارىنى ئىشلىتىدىغان بولغاچقا، مىلادىيە كالېندارى بويىچە ھەر يىلدىكى روزا ۋە قۇربان ھېيتلىرى ئالدىنقى يىلدىكىگە قارىغاندا 11 كۈن بالدۇر كېلىدۇ.

ئاي يەر شارىنى ھەر 27.3 كۈندە بىر قېتىم ئايلانسا، نېمىشقا بىر ئايدا 27.3 كۈن بار بولماي، 29.5 كۈن بار بولىدۇ؟ بۇنىڭ سەۋەبىنى تۆۋەندىكى رەسىمدىن چۈشىنىش مۇمكىن: ئەگەر تۆۋەندىكى رەسىمدىكى «يەر شارى (1)» ناملىق توپ بىلەن ئىپادىلەنگەن يەر شارى قۇياشنىڭ ئەتراپىنى ئايلانماي، ئۆز ئورنىدا جىم تۇرغان بولسا، ئاي (قارا-رەڭلىك توپ) ھەر 27.3 كۈندە يەر شارىنى بىر قېتىم ئايلىنىپ، بۇرۇنقى ئورنىغا كەلگەن بولاتتى. ئەمما يەر شارى جايىدا جىم تۇرماي، 365 كۈندە قۇياشنى بىر قېتىم ئايلىنىپ چىقىدۇ. «يەر شارى (1)» دەپ ئاتالغان يەر شارى 27.3 كۈندىن كېيىن «يەر شارى (2)» دەپ ئاتالغان توپقا يېقىن بىر جايغا كېلىدۇ. ھەمدە ئۇ يەردە ئاينىڭ ئورنى يېشىل-رەڭلىك توپ بىلەن كۆرسىتىلگەن جاي بولىدۇ. ئاينىڭ قۇياش ۋە يەر شارى بىلەن ئوخشاش قەدەم ساقلاپ مېڭىشى ئۈچۈن، ئۇ يېشىل-رەڭلىك توپ بار يەردىن قىزىل-رەڭلىك توپ بار يەرگە بېرىشى كېرەك. بۇنىڭغا 2.2 كۈن كېتىدۇ. مەزكۇر رەسىمدە «قۇياش مەركىزى» دىن چىققان ئىككى قىزىل-رەڭلىك سىزىقنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى بۇلۇڭ 30 گرادۇسقا يېقىن بولۇپ، يەر شارى قۇياشنى ئايلىنىپ 29.5 كۈن ماڭغان ئارىلىققا ماس كېلىدۇ.

«يەر شارى (1)» نىڭ قارا-توپقا ئەڭ يېقىن كەلگەن يېرىدە بىر چوڭ كۆل بار ،دەپ قارىساق، ئۇ كۆل 27.3 كۈندىن كېيىن «يەر شارى (2)» دىكى يېشىل-توپنىڭ ئۇتتۇرىسىغا، ۋە 29.5 كۈندىن كېيىن قىزىل-توپنىڭ ئۇتتۇرىسىغا كېلىدۇ.

قىسقىسى، يۇقىرىقىدەك سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، ھىجرىيە كالېندارى بويىچە بىر ئاي 29.5 كۈن، بىر يىل 354 كۈن بولىدۇ.