Bir Alem Uchquri Bir Kichik Planéta Orbitisigha Kirdi
Erkin Sidiq
2015-yili 3-ayning 13-küni
Kona
yéziq nusxisi: http://bbs.izdinix.com/thread-62815-1-1.html
NASA merkizi J P
L (bizning idare) 2015-yili 6-Mart küni «Bashlanma» (Dawn)
namliq bir alem uchqurining «Sirés» (Ceres)
namliq bir kichik planétining orbitisigha yétip barghanliqini
tebriklidi.
1-resim: Sirésqa
yétip barghan alem uchquri «Bashlanma» (sizilghan resim).
Bashlanma bu
qétim barghan planéta In’glizche «dwarf planét» dep atilidighan bolup, bu yerdiki «dwarf» dégen söz boyining égizliki bir
métirdek kélidighan «pakinek adem» lergimu ishlitilidu. Planétilarning «pakinek» liri yoq bolghachqa, men uni bu yerde
«kichik planéta», dep aldim.
2-resim: NASA
ning «Bashlanma» namliq alem uchquri 2015-yili
12-Féwral küni tartqan kichik planéta Sirésning resimi.
Quyash
sistémisida kichik planétidin beshi bar bolup, Sirés Mars bilen
Yupitérning ariliqidiki «astéroyd (kainat uchar tashliri)
belwéghi» de quyashni chöridep aylinidu. U astéroyd
belwéghidiki eng chong jisim bolup hésablinidu. Qalghan 4 kichik
planétining In’glizche ismi Pluto,
Eris, Makemake,
we Haumea.
3-resim: Quyash
sistémisidiki 5 dane kichik planéta.
4-resim:
2014-yili 1-ayda kichik planéta Sirésning üstidiki ikki yerde
égiz asman’gha étilip chiqiwatqan su pari bayqaldi (sizilghan
resim).
Astéroyd
belwéghidiki uchar tashlar Mars shekillen’gen waqitta peyda
bolghan. Eslide
ular Marsni teshkil qilghan jisimlarning bir qismi bolup,
Yupitérning tartish küchi tüpeylidin ular Marsqa qoshulalmay
qalghan. Hazir u
astéroyd belwéghidiki uchar tashlar quyashni merkez qilip
aylinip turidu. Alimlarning
mölcherlishiche, astéroyd belwéghide di’amétiri bir kilométirdin
chong uchar tashlardin 750 ming danisi bar bolup, ularning
ichide 200 danisining di’amétiri 100 kilométirdin chong. Sirés ularning eng
chongi bolup, uning di’amétiri 950 kilométir kélidu. Astéroyd
belwéghidiki hemme uchar tashlarni qoshsaqmu ularning yighindisi
yenila ay sharidin sel kichikrek kélidu. Sirésning massisining
chongliqi astéroyd belwéghidiki barliq uchar tashlar massisining
33 pirsentige toghra kélidu.
Sirésning bir
küni 33 saettin uzunraq bolup, u quyashni her 4.6 yilda bir
qétim toluq aylinip chiqidu.
NASAning «Bashlanma» namliq alem uchquri 2007-yili 9-ayda
alem boshluqigha chiqirilghan bolup, 7 yildin jiqraq waqit
ichide 5 milyard kilométirgha yéqin musapini bésip, Sirésqa
yétip bardi. U
6-Mart küni Sirés bilen bolghan ariliqi 60800 kilométir
kélidighan bir orbitigha kirdi.
U alem uchquri bu yilning 23-Aprél küni bir ilmiy
tekshürüsh élip baridighan orbitigha kiridighan bolup, u
orbitining Sirésning yüzi bilen bolghan ariliqi 13440 kilométir. Shuningdin kéyin biz
Bashlanmining yéngi bayqashlirini bileleymiz.
Bashlanma
2011-yilidin 2012-yilighiche «Wésta» (Vesta)
dep atilidighan yene bir astéroydni ziyaret qilghan bolup, Sirés
uning ikkinchi nishani bolup hésablinidu. Sirés yumilaq we höl
bolup, Wésta bolsa egri-toqay we qurghaq kainat jisimidur. Bu ikki jisim eslide
oxshash menbedin kelgen bolup, ular quyash sistémisi emdila bashlan’ghan
dewridila peyda bolghan. Shunglashqa
NASA bu alem uchqurigha «Bashlanma» dep isim qoyghan. Alimlar Sirésni
tekshürüsh arqiliq quyash sistémisining shekillinishige ait bir
qisim qimmetlik uchurlargha érishmekchi.
«Bashlanma» namliq alem uchqurini J P L
bashquridu.
Paydilinish
Matériyalliri:
[1] Ceres: Dwarf
planét is pocked with craters, NASA's Dawn spacecraft shows
[2] Ceres: The
Smallest and Closest Dwarf Planét
http://www.space.com/22891-ceres-dwarf-planét.html
[3] Ceres (dwarf
planét)
http://en.wikipedia.org/wiki/Ceres_(dwarf_planét)
[4] University
of Arizona Scientists Await First Close-Up Photos of Dwarf
Planét
[5] Water vapor
seen steaming off icy dwarf planét Ceres
© Copyright 2014 Uyghur
Meripet Torbéti