Yéqinda Bir Kométagha Qon’ghan Tekshürüsh Mashinisining Hazirqi Ehwali

Erkin Sidiq

2015-yili 1-ayning 27-küni

Kona yéziq nusxisi:

NASA merkizi J P L (Jet Propulsion Laboraty) de, yeni men ishleydighan idaride, 2015-yili 26-Yanwar küni (yeni bügün) nechche ayning aldida bir kométaning qéshigha bérip, ashu kométani orbitlashni bashlighan alem uchquri we ashu kométagha qon’ghan bir tekshürüsh mashinisining ehwalliri üstide bir ilmiy doklat bérildi.  Doklat bergen kishi bizning idarining xadimi doktur «Pol Wéyismen» (Paul Weissman) bolup, uning J P L de ishlewatqinigha hazir 40 yildin éshiptu.  U hazir mezkur projékt türining bir «köp xil penniy sahe mutexessisi» (Interdisciplinary Scientist) iken.

Mezkur qurulush «Rosétta Qurulushi» (Rosetta Mission) dep atilidighan bolup, alem uchqurining ismi «Rosétta», kométani tekshürüsh mashinisining ismi «Phili» (Philae) dep atilidu.  Bu mashinilarni Yawropa Alem Téxnikisi Merkizi yasap chiqqan bolup, bu qurulushqa NASA mu qatnashti.  Rosétta In’glizche « Comet 67P/Churyumov-Gerasimenko» yaki qisqartilip «Comet 67P» dep atilidighan kométagha 2014-yili 8-ayning 6-küni yétip barghan bolup, u kötürüp aparghan «Fili» isimlik mashina mezkur kométagha 2014-yili 11-ayning 12-küni qondi.  Bir mashinining bir kométagha qonushi tarixta mushu qétim tunji qétimliq ish bolup, Filini cométagha qondurush ishigha NASA gha wakaliten yardemleshkenlerning ichide bizning idaridiki bir qara-tenlik ayal mutexessismu bar. 

1-resim: Kométagha qon’ghan «Fili» isimlik tekshürüsh mashinisi [1].

Rosétta 2004-yili 3-ayning 2-küni alem boshluqigha chiqirilghan bolup, uning Kométa 67P gha yétip bérip, uning orbitisigha kirishi üchün 10 yildin artuq waqit ketti.  Hazir u 510 milyon kilométir yiraqliqtiki yer shari yüzidin kontrol qiliniwatidu [2].  Yer sharidin mangdurghan signal Roséttagha 28 minutta yétip baridu. 

Kométa 67P eng téz mangghanda her sékontigha 38 kilométir ariliqqa mangidu. 

Fili Kométa 67P gha qon’ghanda kométaning bir kün chüshmeydighan qarangghu oymanliqigha qonup qaldi.  Shuning bilen uning quyash nuridin tok chiqiridighan qurulmisi ishlimey qaldi.  U deslepte yer yüzige bir qisim uchurlarni yetküzüp bergen bolsimu, uningdin kéyin signal iwertishtin toxtap qaldi.  Yawropa Alem Téxnikisi Merkizi hazir Roséttadin paydilinip, Filini dawamliq izdewatidu [1].

2-resim: Kométa 67P üstidiki Fili qon’ghan qarangghu rayon. 

3-resim:  Rosétta tartqan Kométa 67P ning bir körinishi.

4-resim: Quyash sistémisidiki 8 pléneta

Quyash sistémisidiki quyashqa eng yiraq planéta Neptunning nérisida «Kuyipér belwighi» (Kuiper belt) dep atilidighan bir belwagh bar bolup, u belwaqqa köpligen kométagha oxshash tash we muzdin tüzülgen kainat jisimliri bar.  Öz-ara soqushush we quyashning tartish küchining tesirige uchrash sewebliri bilen, ashu kainat jisimlirining beziliri quyashqa yéqin bolghan yéngi orbitlargha köchidighan bolup, Kométa 67P mu ashu belwaghdin kelgen, dep qarilidu.  Hazir Kométa 67P Mars bilen Yupitérning ariliqidiki bir orbitida aylinidu. 

Quyash sistémisidiki kün’ge yéqin 4 planéta qattiq tashtin tüzülgen tash-planétilar bolup, qalghan 4 planéta «yoghan gaz planétilar» dep atilidu.  Yeni ular asasen gazdin tüzülgen.  Kométa 67P ning quyash bilen bolghan ariliqi quyash bilen yer shari ariliqining texminen 3.5 hessisige teng bolghachqa, bu kométa yer sharining buningdin 4.54 milyard yil burun qandaq shekillen’genlikini tetqiq qilishta zor qimmetke ige, dep qaralmaqta.  Yeni, bu kométa tash bilen muzdin tüzülgen bolup, umu yer shari bilen oxshash waqitlarda shekillen’gen.  Emma bu kométa kündin nahayitimu yiraq bolghachqa, uning tüzülishi eslidiki qiyapitini shu peti saqlap qalghan.  Alimlarning mezkur tekshürüsh türi üchün Kométa 67P ni tallishidiki seweb ene shu.  Yeni ular Kométa 67P ni tekshürüp tetqiq qilish arqiliq, yer shari we bizning quyash sistémimiz yéngidin shekillen’gen waqittiki bir qisim qimmetlik uchurlargha érishmekchi.

Gerche Fili yer yüzige uchur mangdurup bérelmeywatqan bolsimu, u Kométa 67P ning üstide ashu kométa bilen quyashning étirapida ayliniwatidu.  Hemde Roséttamu Filini toxtimastin izdewatidu.

5-resim: Kométa 67P ning pütün körinishi. 

Eskertish: Ürümchining waqti bizning waqtimizdin 14 saet baldur bolup, hazir bizde Düshenbe küni kech saet 10 boldi.   Ürümchide bolsa Seyshenbe Ürümchi waqti chüsh saet 12 boldi. 

Paydilinish matériyalliri:

[1] It's been two months and scientists still haven't found Rosetta's Philae lander

http://www.blastr.com/2015-1-6/its-been-two-months-and-scientists-still-havent-found-rosettas-philae-lander

[2] Touchdown! Rosetta’s Philae probe lands on comet

http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Rosetta/Touchdown!_Rosetta_s_Philae_probe_lands_on_comet

[2] Kuiper belt

http://en.wikipedia.org/wiki/Kuiper_belt

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair