Yéngi Yultuzni Köreleydighan Akimiz Jümexun Ependi Heqqide

Erkin Sidiq
2006-10-6

Aptor Jümexun aka bilen birge. Tartilghan waqti: 2006-9-14.

2005-Yili yazda Ürümchidiki bir Uyghur aliy mektep oqughuchisidin méning Ghuljida turushluq bir Jümexun isimlik akimizgha téléfon qilishim toghrisida telep keldi. Eslide ular men Biliwal.com da élan qilghan Söhbettin méning NASA (Amérikining Hawa Qatnash we Alem Boshluq Téxnikisini Bashqurush Idarisi) qarmighidiki bir idaride ishleydighanlighimni bilgendin kéyin men bilen élxet arqiliq alaqilashqan iken. Bu telepni élip anche uzun ötmigen bir dem élish küni men Jümexun akimizgha téléfon qildim. Jümexun akimiz manga ata-bowisidin tartipla alem boshlighida yéngidin shekilliniwatqan yultuzlarni özining közi bilen (yeni, héch qandaq téléeskop yaki durbun ishletmey turup) köreleydighanlighini éytip berdi. Bu xil alahide iqtidar Jümexun akimizning bowisidin tartip jemi 3 ewlat dawamlashqan bolup, hazir ozining yeshi 60 largha bérip qalghan, hemde bu xil iqtidarni dawamlashturidighan birer oghli bolmighachqa, Jümexun aka özidiki bu iqtidarni kishilerge bir ispatlap bérish we bildürüp qoyush arzusida yürgili xele yillar bolghan iken.

Shuningdin kéyin Jümexun aka bilen men pat-pat telefonda parangliship turdum. Hemde u akimizgha Ghulja shehiri we Ürümchi shehiridiki bir qisim Uyghur fizika mutexesislirini izdep, ulargha özining ehwalini éytip, shularning ichidiki birer kishining yardimi bilen özi bilidighan kainatqa ait ishlarni yézip chiqip, birer ilmiy tetqiqat jornilida élan qilishini, shu arqiliq oz bilimini yézip qaldurishini tewisiye qildim. Méning tekliwim bilen Jümexun aka yoqurda eytqandek kishilerni Ghuljidiki aliy mekteptinmu izdidi. Ürümchidiki bezi aliy mekteplerdinmu izdidi. Lékin, bu ishtin birer netije chiqmidi.

Men bu yil (2006-yili) 8-ayning axiri yurtqa tuqqan yoqlap barghan waqtimda, Jümexun aka méning kelginimni anglap, Ghuljidin atayin men bilen körüshkili Ürümchige keldi. Hemde men bilen körüshüp, Ürümchide bir kéche qunup, ertisi yene Ghuljigha qaytip ketti.

Men bu qétim Jümexun aka bilen körüshkendin kéyin, u akimizning alahide iqtidarigha bolghan méning burunqi köz-qarashlirim pütünley özgerdi: Men burun Jümexun akini asmangha yéngidin peyda bolghan yultuzni köreleydighan bir xil alahide iqtidari bar oxshaydu, dep oylayttim. Dunyada ishtin sirt astronomiyege qiziqip, yéngi yultuzlarni bayqighan kishiler méning bilishimche xéle köp idi. Lékin, ularning Jümexun aka bilen bolghan bir asasliq perqi, ularning hemmisi asmanni birer téléskop arqiliq küzitetti. Jümexun akining öyidikiler bolsa, asman’gha téléskop ishletmey, özining közi bilen biwastila qaraydiken.

Bu qétim Jümexun aka bilen paranglishish arqiliq, u akimizning eslide towendikidek alahidiligi barliqini bildim:

1. Alem boshlighida yéngidin shekilliniwatqan yultuz bulutlirini körüsh. Yultuz alem boshlighidiki chang-tuzanglardin shekillinidighan bolup, uni her xil dolqun uzunliqidiki alem téléskopi bilen küzetkende, u xuddi bir xil renglik bulutqa oxshaydu (Töwendiki 1-we 2-resimlerni körüng). Jümexun aka manga éytip bérishiche, u tunji qétim Roza tutush üchün ornidin téxi tang atmasta turup, sirtqa chiqip asman’gha qarap, asmandiki renglik bulutlarni körgende qorqunchilighidin közini yumiwélip, öyige qéchip kirip ketken iken. Kéyin bara-bara u bulutlarni körüshtin qorqmaydighan boluptu. Hemde bundaq bulutlarni körüshni izchil dawamlashturup kéliptu.


1-Resim: Bir alem téléskopi arqiliq tartilghan yultuz bulutlirining bir fotosi.


2-Resim: Bir alem téléskopi arqiliq tartilghan yultuz bulutlirining yene bir fotosi.


3-Resim: Kaliforniye Téxnika Inistitutining Spitzer alem téléskopi yeqinda "Infrared" nurini köridighan aparat bilen tartqan yultuz buluti. Adrisi: http://www.spacecast.com/spacenews_1090.aspx


2. Jümexun aka etigini Ürümchi waqti saet 10 ghiche asmandiki kün’ge biwaste qariyalaydiken. Hemde künning toxtimay köyüp turidighan we toxtimay herketlinip turidighan bir parche otqa oxshaydighanlighini körüp bayqiyalaydiken. Kün heqiqetenmu köyüp turiwatqan bir parche chembersiman otqa oxshaydu. Töwendiki resimdikisi 1999-yili bir alem téléskopi arqiliq tartilghan quyashning bir parche resimi. Quyashning nuri intayin küchlük bolghachqa, adettiki ademler uninggha peqet etigini quyash emdi chiqqan we kechte quyash yerge patay dep qalghan waqittila qariyalaydu. Uningdin bashqa waqitta bolsa kün’ge biwaste qariyalmaydu.


4-Resim: Alahide yasalghan alem téléskopi bilen 1999-yili tartilghan quyashning bir fotosi. Quyashtin chechirap chiqqan chong ot yalquni In'glizche "Sun's prominces" dep atilidu. Bu toghrisida töwendiki tor betide yene xele köp resimler bar: http://www.weasner.com/etx/guests/2006/guests_solareclipse.html

Undaqta Jümexun akidiki iqtidar qandaq iqtidar?

Méningche Jümexun akining adettiki ademlerningkige oxshimaydighan alahide közi bar bulup, uning towendikidek 2 alahide iqtidari bar iken:

1) Jümexun akining közi adettiki ademler körelmeydighan dolqun uzunliqidiki nurlarni köreleydiken. Adettiki ademlerning közi dolqun uzunliqi 350 nm (nano-métir) din 700 nm ghiche bolghan nurlarnila köreleydu. Lékin, Méning bilishimche, yoqurqidek yéngi yultuz shekillenduriwatqan alem bulutlirini körüsh üchün ishlitilidighan téléskoplar körünidighan nurning sirtidiki nurlarnimu köreleydighan iqtidargha ige bolup, yoqurqi resimler 700 nm tin jiq yoquri bolghan dolqun uzunliqida tartilghan bolishi mumkin. Yoqurdiki 4-Resim dolqun uzunlighi 304 Angistrom bolghan nur arqiliq tartilghandek qilidu. Bu toghrisida töwendiki tor betide bir qisim uchurlar bar iken:
http://www.sydneystormcity.com/solar.htm
Dimek, Jümexun akining közi intayin qisqa dolqun uzunlighidiki nurnimu köreleydighan oxshaydu.

2) Jümexun akining közi adettiki ademlerning közi körelmeydighan ajiz nur bilen adettiki ademler qariyalmaydighan küchlük nurnimu köreleydiken. Yéngi yultuz shekillenduriwatqan alem bulutliri bizdin intayin yiraqliqta bulup, biz bilen bolghan arliqi nechche 10, nechche 100 milyun nur yili kélishi mumkin (Bir nur yili nur bir yil waqit ichide besip öteleydighan ariliqni körsitidu. Nur her bir sékontta 300,000 Km ariliqqa mangalaydu. Shunga bir nur yili = 365 x 24 x 60 x 60 x 300,000Km.). Mesilen, 2003-yili yezilghan bir maqalide diyilishiche, Hawai diki Subaru bilen VLT dep atilidighan ikki teleskopni birleshturup, yer sharidin 50 milyun nur yili yiraqliqtiki bir yultuz bulutini bayqighan (http://www.innovations-report.com/html/reports/physics_astronomy/report-15795.html). Shunga ularning bizge yétip kelgen nuri intayin ajiz bulup, adettiki ademlerning ularni biwaste körelishi mumkin emes. Lékin Jümexun aka ularni köreleydiken. Uningdin bashqa, men yoqurida éytip ötup ketkendek, Jümexun akining közi kündüzdiki quyash nuridek küchlük nurlarnimu köreleydiken.

Jümexun akining Amerikigha kélip, men ishlewatqan idarining yardimi bilen özining yéngi yultuzlarni köreleydighanlighini ispatlap bérish arzusi bar iken. Méningche bu bir urunluq arzu. Téxnika jehettin buni qilish pütünley mumkin. Yeni Jümexun aka bir alem téléskopi yaki alem boshlighidiki yultuz bulutini köreleydighan bir yer üsti téléskopi bar orungha kélip, asmandiki yultuz buluti bar bir rayonni körsütüp berse, andin shu rayonni téléskop arqiliq tekshürüp, Jümexun akining éytqinining raslighini mueyyenleshtürse boldighan ish. Lékin, bu ishning Amerika yaki bashqa tereqqi qilghan ellerge birer alahide qimmiti bolmisa, ular bu ishqa yardemlishishke qoshulmaslighi mumkin. Eger Jümexun aka köreligen yultuz buluti Amerika bayqiyalmaydighan nerse bolghan bolsa, Amerika bu ishqa intayin qiziqqan bolatti. Lékin, méningche ish undaq emes. Hazir NASA we Yawropa Alem Boshluq Birliki alem boshlighida boliwatqan nurghun ishlarni iztil türde tepseli közitip turiwatidu. Biz turiwatqan Saman Yolidiki quyashtin bashqa yultuzlarni aylinip turiwatqan planétalardinmu hazirghiche 200 din artughi bayqilip boldi. Méningche 1-basquch süpitide, insan közining mutexesisliri Jümexun akining közini tekshürüp körgen bolsa eng muwapiq bolghan bolatti.

Men Jümexun akigha biwaste qarashtinmu, uning közi adettiki ademlerningkidin sel periqliqtek hés qildim.

Méning bilishimche Jümexun aka özining yoqurqidek alahide iqtidarini bashqilargha ispatlap bérish we bildürüsh üchün herket qiliwatqinigha 15 yildin éshiptu. Lékin taki hazirghiche birer ünümge érishelmeptu. Bundaq ehwal yalghuz Jümexun aka bilenla cheklen’gen emes. Bu yilning béshida manga Türkiyediki bir qérindishimizdin élxet keldi. U qérindishimiz aliy mektepning xémiye kespini wetende tamamlap andin chet elge chiqqaniken. Buningdin 15 yillar burun bolaq süyining bir xil xémiyelik terkiwini tekshürüsh arqiliq, 200Km diyamétirliq rayon ichidiki yer tewreshtin 10 kün burun melumat béreleydighan bir téxnikini ijat qiliptu. Lékin, özi In’gliz tilini bilmigechke, bu téxnikini kimge éytishini, uning qimmitidin qandaq paydilinishni bilmeptu. Men bu ishtin xewer tapqandin kéyin ikkimiz birlikte bu téxnika jehette xelqarada birer nerse élan qilinghan-qilinmighanlighi üstide izdenduq. Netijide u qérindishimiz buningdin 5 yil burun bir Rosiyelik alim bu téxnikini élan qilip, uninggha ige bolghanlighini bayqidi. Bu aqiwet üchün u qérindishimiz qattiq ökündi. Ürümchide yashaydighan, peqet ottura mektep mediniyet sewiyisige ige yene bir ukimiz élüktir küchi bilen mangidighan yolochilar mashinisining batériyesige özligidin (yeni bashqa énérgiye serip qilmay) tok qachilaydighan bir téxnikini ijat qilip, uninggha özi bir patént alghaniken. Lékin, bir nechche yil izidinip yürüp, uning qimmitini chiqiralmighaniken. Téxi yéqinda uni Shenjendiki bir shirketke melum miqtardiki pulgha sétiwetti. Bu texnikining esli qimmiti bilen sélishturghanda, Méningche uning sétilghan qimmiti xéle töwen bolup qaldi. Biz Uyghurlar hazirmu ilim-pen we téxnika dunyasida bir ajiz xelq qatarida turup yashawatimiz. Bizde dunya buyiche közge körüngidek alahide talant we yéngi keshpiyatlar anche köp chiqmaydu. Lékin, hazir chiqqandimu yoqurqi misallargha oxshash ün-tünsiz kömilip qalidighan we jim-jit bu dunyadin yoqap kétidighan ehwal xéle éghir. Bu ehwal her bir Uyghurning yürigini échishturmay turmaydu.

Men Uyghur diyaridiki munasiwetlik orun we kishilerning Jümexun akining ishigha bir az köngül bülüp, Jümexun akining közini héch bolmighanda doxturluq nuqtisidin bolsimu tekshürüp, uning nime alahidiligi barlighini éniqlap, shu asasta bir muwapiq rékort qaldurushini semimilik bilen ümid qilimen. Yurtimizdiki yashlarning bu yazmini UEL gha özgertip, özining tör betlirige chiqirip qoyishini, yaki bolmisa Jümexun akining ishini Uyghur rayonig Pen-Téxnika Jemiyiti ge oxshash orunlargha yetküzüp qoyushini soraymen.

<> 
Kamsoz ning Inkasi:

Jumexun aka toghurluq yezilghan yuqurdiki xewerni korginimde, bu ishning ras yaki yalghanlighini bilgim kelidu. Menghu bu ishni ta hazirghiche yalghanmikin dep keliwatqanlarning birsi. Bu ishning qandaq bolghanlighi toghurluq xewer bergen bolsanglar.

 

Erkin Sidiqning Jawabi:

Ötken yil (2006-yili) ning axiri Ürumchi kechlik gézitining muxbiri Gülnar Tiyip xanim ( http://www.meripet.com/Oqush/Bolum1.htm ) özi yol kirasini chiqirip, Jümexun akini Ürumchige chaqirtip keldi. Hemde u akimizni öz öyide turghuzup, Uyghur Aptonom Rayonluq Ilim-Pen Akadémiyeside astronomiye kespi bilen shughullinidighan, ichkiride oqup kelgen Éziz isimlik bir kespiy xadim bilen körüshtürdi. Jümexun aka Éziz ependige özi bilidighan nersilerning hemmisini digendin kéyin, Éziz ependim uningdin bir qisim soallarni soraptu (Méning bilishimche soallarning köpünchisi xenzuche soralghan bolup, Gülnar xanim terjimanliq qilip beriptu). Lekin, Jümexun aka intayin jiddiyliship kétip, u soallargha digendek jawab bérelmeptu. Hemde bu söhbetni dawamlashturushtin waz kéchiptu. Bu ishqa nisbeten Gülnar xanimning we méning könglüm intayin yérim boldi. Men hetta bir az ümidsizlik hés qildim. Gülnar xanimning emgigige intayin ich aghirttim.

Hemmimiz bilginimizdek, Jümexun aka mektepte anche bek oqup baqqan emes. Pütün ömrini yézida déhqan bolup ishlep ötküzgen. Shunglashqa yoqurqi ehwalgha asasen Jümexun akining alahide talanti toghrisida bir xulase chiqirishni men muwapiq körmidim.

Men mushu pursettin paydilinip, Gülnar xanimning körsetken tirishchanliqigha ching könglümdin rexmet éytimen.

Erkin Sidiq

2007-3-16