Saman
Yoli Galaksining
Merkizidiki Qara Öngkür Toghrisida
Erkin Sidiq
2006-10-9
Men bügün bizning idaride élip bérilghan bir ilmiy doklatqa qatnashtim. Bu doklat bizning Saman Yoli galaksining merkizige jaylashqan derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkür toghrisida boldi. Doklad berguchi Kaliforniye Uniwérsitéti Los Angeles shöhbisi (In'glizche qistartilip "UCLA" dep atilidu) ning proféssori doktur Andrea Ghez bolup, u bizning galaksining tetqiqatida közge körün'gen alimlarning birsi bolup hésaplinidu. Bu proféssorning tetqiqatini tepséliraq körüshni arzu qilidighanlar töwendiki tor bétini ziyaret qilsa bolidu: <http://astro.ucla.edu/~ghez/>
Eslidiki mawzu üstide gep bashlashtin burun, men aldi bilen bizning galaksi bilen kainatning qanchilik chonglighi toghrisida qisqiche chüshenche bérip ötüp kétey.
Saman Yoli galaksi bir xil qaynamsiman (yeni uning körünishi su qaynimigha oxshaydu, buni In'glizche "spiral" dep ataydu) galaksi bolup, bizning quyash bilen yer shari uning bir qismidin ibaret. Biz kéchisi asmanda köridighan yultuzlarning köpünchisi mushu galaksidiki yultuzlardur. Bizning galaksining shekli bir texsige oxshaydighan bolup, uning diamétiri 100,000 nur yili, qelinlighi 1,000 nur yili kélidu. Bir nur yili diginimiz, nur bir yilda basalaydighan arliqni körsitidu. Nur her bir sékontta 300,000 Km ariliqni bésip ötidighan bolup, sanliq qimmet jehette bir nur yili töwendikige teng:
Bir nur yili = (365 kün) x (24 saet) x (60 minut) x (60 sékont) x (300,000 Km/s) = 9461 Milyart kilométir
Bu san bek chong bolghachqa, kishiler "nur yili" digen bu ariliqni körsitidighan birlikni oylap chiqqan.
Bu sanni téximu yaxshiraq chüshendürüsh üchün, men mundaq bir misal körsitey: Bu yil yazda menLos Angeles Eger
Yene bir misal: Quyashning nuri yer sharigha 8.3 minutta yétip kélidu.
Saman Yolida yultuzlarning sani 200 milyart etirapida bolup, bizning quyash shu yultuzlarning birsidur. Saman Yoli galaksidiki bizning quyashqa eng yéqin yultuz "Proxima Centauri" dep atilidighan bolup, uning qoyash bilen bolghan arlighi 4.3 nur yili kélidu. Saman Yoli texminen 14 milyart yilning aldida shekillen'gen. Bizning quyash bu Saman Yoli orbitisini her 250 milyun yilda bir qétim aylinip chiqidu. Bizning yer sharimizning Saman Yoli merkizi bilen bolghan arlighi texminen 26,000 nur yili kélidu.
Kainattiki Saman Yoligha oxshash galaksining sani texminen 200 milyart dane bolup, bizning quyashimiz bilen yer sharimiz jaylashqan Saman Yoli galaksi shularning birsidin ibaret. Saman Yoligha eng yéqin galaksi "Andromeda Nebula (M31)" dep atilidighan bolup, uning Saman Yoli bilen bolghan arlighi 2.5 milyun nur yili kélidu.
1-Resim: Saman Yoli galaksining bir parche resimi. Bu resim alem téléskopi arqiliq tartilghan jemi 51 parche keng bolungluq resimlerni birleshtürüshtin yasap chiqilghan. Sériq rengde körsitilgini bizning quyashimizning Saman Yolidiki ornidur.
UCLA diki astronomiye mutexesisliri 2003-yili Hawai'idiki "Keck" téléskopining infra qizil nurluq aparati arqiliq, Saman Yoli galaksining merkizi issiq plazma gazlirini özige shümürüp ekirip kétiwatqan ajayip körünishni bayqighan. Plazma diginimiz bir xil issiq, ionlashqan gazgha oxshash jisim bolup, u jisimning 4-xil halitidin ibaret. Jisimlarning qalghan 3 xil haliti qattiqliq, soyuqluq we gazdur. Hazirqi mölcherlerche, közge körinidighan kainatning 99 pirsenti plazmadin terkip tapqan. Bu kainat hemme yultuzlarni, galaksilerni we bizning quyash séstimimizni öz ichige alidu.
Doktur Andrea Ghez qatarliq alimlar Hawai'idiki "Keck" téléskopi, Kaliforniye Texnika Instituti bashquridighan "Spitzer" alem téléskopi, hemde NASA ning "Hubble" alem téléskopi qatarliqlarni ishlitip, Saman Yoli galaksining merkizige eng yéqin yultuzlarni 10 yildek küzütüp, resimge alghan. Ashu yultuzlarning bésip ötken orbitisini sizip chiqip, töwendiki resimge érishken:
2-Resim: Saman Yoli Galaksining merkizige jaylashqan bir qisim yultuzlarning herket orbitliri.
3-Resim: Saman Yoli galaksining merkiziy qismining fotosi. Bu resim 2004-7-26 küni "Keck" téléskopi arqiliq 3.8 mikro-métir dolqun uzunlighida tartilghan.
Yoqurqi 2-resimdiki yultuzlarning orbitisi asasida, dokur Andrea Ghez qatarliqlar Saman Yoli galaksining merkizide bir derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkürning barlighini, bu öngkürning masisi bizning quyashning masisidin 3.7 milyunhesse
éghir
ikenligini éniqlap chiqqan.
Doktur Andrea Ghez ning periziche kainattiki hemme galaksilerning merkizide yoqurqidek derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkür bolishi mumkin. Lékin buni ispatlash üchün buningdin kéyin yene xéle köp tetqiqatlarni élip bérishqa toghra kélidiken.
Bu yazmida teswirligen penniy uqumni In'glizche "Super massive black hole at the center of our galaxy" dep ataydu.
Erkin Sidiq
2006-10-9
Men bügün bizning idaride élip bérilghan bir ilmiy doklatqa qatnashtim. Bu doklat bizning Saman Yoli galaksining merkizige jaylashqan derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkür toghrisida boldi. Doklad berguchi Kaliforniye Uniwérsitéti Los Angeles shöhbisi (In'glizche qistartilip "UCLA" dep atilidu) ning proféssori doktur Andrea Ghez bolup, u bizning galaksining tetqiqatida közge körün'gen alimlarning birsi bolup hésaplinidu. Bu proféssorning tetqiqatini tepséliraq körüshni arzu qilidighanlar töwendiki tor bétini ziyaret qilsa bolidu: <http://astro.ucla.edu/~ghez/>
Eslidiki mawzu üstide gep bashlashtin burun, men aldi bilen bizning galaksi bilen kainatning qanchilik chonglighi toghrisida qisqiche chüshenche bérip ötüp kétey.
Saman Yoli galaksi bir xil qaynamsiman (yeni uning körünishi su qaynimigha oxshaydu, buni In'glizche "spiral" dep ataydu) galaksi bolup, bizning quyash bilen yer shari uning bir qismidin ibaret. Biz kéchisi asmanda köridighan yultuzlarning köpünchisi mushu galaksidiki yultuzlardur. Bizning galaksining shekli bir texsige oxshaydighan bolup, uning diamétiri 100,000 nur yili, qelinlighi 1,000 nur yili kélidu. Bir nur yili diginimiz, nur bir yilda basalaydighan arliqni körsitidu. Nur her bir sékontta 300,000 Km ariliqni bésip ötidighan bolup, sanliq qimmet jehette bir nur yili töwendikige teng:
Bir nur yili = (365 kün) x (24 saet) x (60 minut) x (60 sékont) x (300,000 Km/s) = 9461 Milyart kilométir
Bu san bek chong bolghachqa, kishiler "nur yili" digen bu ariliqni körsitidighan birlikni oylap chiqqan.
Bu sanni téximu yaxshiraq chüshendürüsh üchün, men mundaq bir misal körsitey: Bu yil yazda men
Yene bir misal: Quyashning nuri yer sharigha 8.3 minutta yétip kélidu.
Saman Yolida yultuzlarning sani 200 milyart etirapida bolup, bizning quyash shu yultuzlarning birsidur. Saman Yoli galaksidiki bizning quyashqa eng yéqin yultuz "Proxima Centauri" dep atilidighan bolup, uning qoyash bilen bolghan arlighi 4.3 nur yili kélidu. Saman Yoli texminen 14 milyart yilning aldida shekillen'gen. Bizning quyash bu Saman Yoli orbitisini her 250 milyun yilda bir qétim aylinip chiqidu. Bizning yer sharimizning Saman Yoli merkizi bilen bolghan arlighi texminen 26,000 nur yili kélidu.
Kainattiki Saman Yoligha oxshash galaksining sani texminen 200 milyart dane bolup, bizning quyashimiz bilen yer sharimiz jaylashqan Saman Yoli galaksi shularning birsidin ibaret. Saman Yoligha eng yéqin galaksi "Andromeda Nebula (M31)" dep atilidighan bolup, uning Saman Yoli bilen bolghan arlighi 2.5 milyun nur yili kélidu.
1-Resim: Saman Yoli galaksining bir parche resimi. Bu resim alem téléskopi arqiliq tartilghan jemi 51 parche keng bolungluq resimlerni birleshtürüshtin yasap chiqilghan. Sériq rengde körsitilgini bizning quyashimizning Saman Yolidiki ornidur.
UCLA diki astronomiye mutexesisliri 2003-yili Hawai'idiki "Keck" téléskopining infra qizil nurluq aparati arqiliq, Saman Yoli galaksining merkizi issiq plazma gazlirini özige shümürüp ekirip kétiwatqan ajayip körünishni bayqighan. Plazma diginimiz bir xil issiq, ionlashqan gazgha oxshash jisim bolup, u jisimning 4-xil halitidin ibaret. Jisimlarning qalghan 3 xil haliti qattiqliq, soyuqluq we gazdur. Hazirqi mölcherlerche, közge körinidighan kainatning 99 pirsenti plazmadin terkip tapqan. Bu kainat hemme yultuzlarni, galaksilerni we bizning quyash séstimimizni öz ichige alidu.
Doktur Andrea Ghez qatarliq alimlar Hawai'idiki "Keck" téléskopi, Kaliforniye Texnika Instituti bashquridighan "Spitzer" alem téléskopi, hemde NASA ning "Hubble" alem téléskopi qatarliqlarni ishlitip, Saman Yoli galaksining merkizige eng yéqin yultuzlarni 10 yildek küzütüp, resimge alghan. Ashu yultuzlarning bésip ötken orbitisini sizip chiqip, töwendiki resimge érishken:
2-Resim: Saman Yoli Galaksining merkizige jaylashqan bir qisim yultuzlarning herket orbitliri.
3-Resim: Saman Yoli galaksining merkiziy qismining fotosi. Bu resim 2004-7-26 küni "Keck" téléskopi arqiliq 3.8 mikro-métir dolqun uzunlighida tartilghan.
Yoqurqi 2-resimdiki yultuzlarning orbitisi asasida, dokur Andrea Ghez qatarliqlar Saman Yoli galaksining merkizide bir derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkürning barlighini, bu öngkürning masisi bizning quyashning masisidin 3.7 milyun
Doktur Andrea Ghez ning periziche kainattiki hemme galaksilerning merkizide yoqurqidek derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkür bolishi mumkin. Lékin buni ispatlash üchün buningdin kéyin yene xéle köp tetqiqatlarni élip bérishqa toghra kélidiken.
Bu yazmida teswirligen penniy uqumni In'glizche "Super massive black hole at the center of our galaxy" dep ataydu.