Kainattiki Qarangghu Jisimlar Toghrisida Qisqiche Chüshenche

1-Resim: Chembersiman siziq bolup korun'gen yultuz.

2-Resim: Qarangghu Jisim bilen tolghan kainat.

3-Resim: Bir yultuzning kop yultuz bolup korinishidiki optikiliq pirinsip.

 Salam Erkin,

Kespim matimatika bolsimu yuqurdiki yazmingizni körüp azraq bir nerse yazghim kélip qaldi. Siz digendek qara jisimni(biz oqughan waqtimizda uni qara öngkür deydighan) Aynistayin perez qilghan iken. Men 1983-yili ataqliq Uyghur matimatika alimi Rishat Hesen (u ustazim hazir Qazaq Istanning Almuta shehiride) ning Riman(Rieman, 1826-1866) giyomitiriye derisini oqughan waqtimda u perezni anglighan. Kéyin Yaponiyege bérip matimatikidin doktorluq unwanini élish jeryanida Yaponluq ustazim bilen bu toghurluq köp mulahizide bolghan idim.

Riman bolsa Dikart( Rene Descart, 1596-1650) ning bir tekshilik üstide yatqan bir tüz siziq sirtidiki bir nuqtidin(bu nuqta oxshash bir tekshilikte) ötüp hem ashu bérilgen tüz siziqqa paralil bolghan tüz siziqtin peqet we peqet birsila bolidu digen neziryisini aghdurup tashlap, oxshash bir tekshilikte yatqan bundaq paralil tüz siziqtin cheksizni tapqini bolidu digen neziryini otturigha qoyudu. Riman bu nezirye hem ténzor(tensor) chüshenchisidin paydilinip boshluqtiki arliqni formula arqiliq ipadilep chiqidu. Likin bu nezerye hem bu chüshenchini püttünley étirap qilish üchün tolimu uzun waqit serip qilinidu.

Aynistayin özining "Qara Jisim" perezni ( bu perez Aynistayin omumi neziryiside eytilghan) ispatlash üchün tolimu qiynalghan bolup, u bir küni kitapxanida kitap axturwitip topa bésip yatqan Riman giyomitiriyisini körüp qalidiken. U bu kitapni oqup baqsa del özi ispatlimaqchi bolghan nersilerge paydiliq barliq nersining bu kitapta barlighini köridiken.
Shuning bilen Aynistayin özining neziryisini* Rimanning neziryisi hem boshluqtiki arliq chüshenchisi bilen ispatlap dunyani heyran qalduridu. Matimatikichilar, Aynistayin neziryisi bolsa Riman neziryisidin bashqa nerse emes dep qaraydiken.

Bu neziryining emelyette ispatlinishi üchün siz digendek qara jisimning bolishi intayin mohimdur. Shunga JPL bilen Caltechning bu tejirbilerni élip bérishi Eynistayinning neziryesini emilyette ispatlash üchün bolsa kerek.

*See George Gamow?s article, ?The Evolutionary Universe,? Scientific American, September, 1956, which tells how Einstein developed a geometry appropriate to general relativity from the ideas of Georg Friendrich Bernhard Rieman.

Hörmet bilen Tashpolat Rozi

Salam Tashpolat,

Yoqurqi yazmingiz uchun sizge kop rexmet. Uni oqughandin keyin men bir mesilini eniqlap qoyushni muwapiq kordum: Men korgen materiyallargha asaslan'ghanda, In'glizchidiki "dark matter" bilen "black hole", yeni "Qarangghu Jisim" bilen "Qara Ongkur" bir nerse emes. Qara Ongkur ozige yeqin kelgen nersilerning hemmisini ozining tartish kuchi bilen "sumurup" ketidu. Shunga uningdin nurmu qechip qutulalmaydu. Lekin, Qarangghu Jisim bolsa nurning yonilishini ozgertidu, lekin uni "sumurup" ketelmeydu. Uningdin bashqa, hazirqi perezlerge asaslanghanda, Qarangghu Jisim ning kainattiki miqtari Qara Ongkurningkidin jiq kop bolup, u Galaksi ni hazirqidek bir yerde tutup turush uchun kam bolsa bolmaydighan bir nersidur.

Bu mesile toghrisida towendiki tor betliride bir qisim In'glizche uchurlar bar iken:

http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=358
http://www.space.com/scienceastronomy/integral_gamma_040318.html
http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/black_holes.html

Salam Yasin Uyghur ukam,

Sizning soalingiz "Qarangghu Jisim" we "Qara Ongkur" ge yeqinraq bolghachqa, uni ushbu sehipige kochurup ekilip jawap berishni muwapiq kordum. Toghra chushinishingizni soraymen.

Aldi bilen eniqliwelishqa tegishlik bir mesile, men xuddi aldinqi yazmamda eskertip otkendek, In'gliz tilida "Qarangghu Jisim" bilen "Qara Ongkur" bir nerse emes bolup, men hazirghiche "Qarangghu Ongkur" digen bir uqumni uchrutup baqmidim. "Qara Ongkur" 1070-1972-yilliri bir qosh yultuzluq yultuz sestimisini tekshurush arqiliq bayqalghan. Bu sestimidiki yultuzning birsi Qara Ongkur bulup, yene birsi adettiki ozi nur chiqiridighan yultuzdur. Eger In'glizchini bilsingiz hemde bu sahede teximu kengri uchurgha erishishni xalisingiz, towendiki tor betini korup beqing:

http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=50

"Qarangghu Jisim" bolsa 2000-Yilidin 2005-yilighiche bolghan ariliqta bayqalghan bolup, uning ozi bir Galaksi (Saman Yoli). Towendiki resim kainattiki tunji Qarangghu Jisim bayqalghan rayonni korsitidu (http://www.technovelgy.com/ct/Science-Fiction-News.asp?NewsNum=341):

Alahide nispiylik neziryisi (special theory of relativity) ge asaslan'ghanda nur tezligidin yoquri tezlikte mangidighan uchur yoq. Mening bilishimche bu neziriye hazirmu toluq kuchke ige bolup, uni inkar qilidighan birer yengi nerse bayqalmidi. Eger men bu mesile ustide yengi uchurgha eriship qalsam, uni choqum ushbu munberge yezip qoyimen.

"Qarangghu Jisim" heqqidiki yengi izdinishler toghrisida mushu sehipide azraq yazdim. Bolsa shularni korup baqsingiz.

Hormet bilen,

Erkin Sidiq

 Albert Einstein we Kainattiki Qarangghu Jisimlar

Men aldinqi 2 yazmamning birside kainattiki qarangghu jisimlarning mewjutlighini burun Einstein qiyas qilghanlighini, yene birside qarangghu jisim 2000-yilidin 2005-yilighiche bolghan ariliqta bayqalghanlighini tilgha aldim. Waqit jehette bu ikki ishning arlighida chong periq bar. Qarangghu jisimning bayqilishi toghrisidiki chüshenchide qalaymiqanchiliq kélip chiqmasliqi üchün, men yoqurqi 2 pakitning arlighidiki boshluqni mushu yazman arqiliq toldurup qoyushni muwapiq kördum.

Hemmeylen?ge éniq bolghinidek, bir nersining mewjutlighini perez qilish bilen uni ispatlap chiqish pütünley bashqa-bashqa ish. Einsteinning buningdin 80 nechche yil ilgiri ijat qilghan Omumiy Nispiylik Neziryisi kainattiki nahayiti yiraq orungha jaylashqan bir jisimdin chiqqan nurning tartish küchi tesiri bilen égilidighanlighini perez qilidu. Taki yéqinghiche nurning bundaq égilishi peqetla bir perez bolup turghan bolup, u hergiz ispatlanmighan idi. Bu yerde ?Qarangghu Jisim? digen bir xil özi hech qandaq nur chiqarmaydighan jisimlargha qaritilghan.

Yéqinqi 5 yilning mabeynide, alimlar jenubiy Amérikidiki Chile ge jaylashqan ?Cerro Tololo Xelqaraliq Téléskop? bilen ?Hubble Alem Boshluq Téléskopi? ni ishlitip, kainatning nahayiti yiraq jaylirida turidighan Galaksi din jemi 145 mingdin artughini tekshürdi. Shu arqiliq qarangghu jisimning tartish küchi tüpeylidin nahayiti yiraqtiki Galaksi din chiqqan nurlarning égilip kétidighanlighini bayqidi. Yeni, esli shekli bir chong yumulaq shargha oxshaydighan Galaksini yer sharidiki téléskop arqiliq küzetkende, u bir éliptika sheklidiki Galaksi bolup körinidu.

Alimlarning hesaplishigha asaslanghanda, kainatning hazirqi halette turalishi üchün qarangghu jisim pütkül kainattiki jisimlar omumiy sanining kem digende 90 pirsentidin artughini teshkil qilishi kérek. Kainattiki barliq qarangghu jisimlarning orunlishish xeritisini tepséli sizip chiqish üchün hazir tereqqiy tapqan doletlerdiki nurghun tetqiqatchilar qattiq izdiniwatidu. Mushundaq izdinishning birsi NASA üchün Caltech bilen JPL lahiyilep yasawatqan derijidin tashqiri chongluqtiki yer yüzi téléskopi bolup, u pütkendin kéyin kainattiki 10 milyarttin artuq yultuzlar tekshürilidu. Bundaq heshemetlik tetqiqatlarni élip bérishtiki meqset, alemning kelgüsi istiqbalini éniqlap chiqishtin ibaret. Yeni, kainat kéngiyiwatamdu, bir izida toxtap qaldimu, yaki kichiklep kétiwatamdu, digen soalgha jawap tépishtin ibaret. Hazirghiche qolgha keltürgen tetqiqat netinjisige asaslan?ghanda, kainat yenila kéngiyiwatidu, hemde kéngiyish tézligimu özluksiz yoqurlawatidu.

Bezi alimlar "Qarangghu jisimning sirlirini toluq échip béreligen kishi choqum Nobul mukapitigha érishidu", diyishmekte.

Paydilinish matériyalliri:

http://www.space.com/news/cosmic_shear_000512.html